Biblia amo ken okseki amochmej tlen kitekitiltiaj religiones. Yokipatlak tlen miakej kineltokaj. Miakej ixtlamatkej yokitakej kox melauak tlen kijtoua Biblia uan san ika Biblia ijkon kichiuaj.

Miakej ixtlamatkej kijtouaj tlen ijkuilitok itech Biblia amo ijkon ken tlen achto okijkuilojkej. Se ixtlamatki okijto amo tikmatij kox melauak tlen kijtouaj copias tlen axkan tikpiaj. Noijki okijto amo okinmijkuilojkej copias ken omonekiaya. Okinchijchijkej ijkuak yopanok miak xiuitl okijkuilojkej Biblia. Noijki kijtouaj okipatlatiajkej seki tlajtolmej.

Oksekimej amo kineltokaj tlen kijtoua Biblia porque itech inreligión okinmachtijkej okseki tlamantli. Ma tikitakan tlen okipanok se tlakatl tlen itoka Faizal. Ifamilia amo otlaneltokaya itech Cristo. Yejuan okimachtijkej Biblia iTlajtol toTajtsin Dios pero akinmej okijkuilojkej amo okitlalijkej tlen omonekiaya. Faizal okijto: “Ik non, amo oniknekiaya nikinkakis akinmej onechtlapouiayaj itech Biblia porque onikneltokaya amo okipiayaj Biblia tlen achto omoijkuilo”.

¿Moneki techtekipachos tla okipatlakej Biblia noso amo? Ma timokuayejyekokan: Biblia kijtoua satepan okachi kuali tiyetoskej uan tiyolpakiskej. Pero tla timokuayejyekoskia tlen ompa kijtoua amo kajki itech Biblia tlen achto okijkuilojkej, ¿tikneltokaskia? (Romanos 15:4). Tla amo melauak tlen ijkuilitok itech Biblia, ¿ika timoyekanaskia ijkuak monekis itlaj tikpejpenas, ijkuak monekis tikitas seki tlamantli iuan mofamilia noso ijkuak tikueyichiuas toTajtsin Dios?

Maski ayakmo tikpiaj Biblia tlen achto okijkuilojkej, uelis tiktlajtoltiskej copias tlen yiuejkika okijkuilojkej. ¿Tleka Biblia amo pojpoliui maski otlajtlantiajkej copias, maski miakej amo okinekiayaj ma kijkuilokan uan maski sekimej okinekiayaj kipatlaskej tlen kijtoua? ¿Tleka tla tikmatis tlen opanok mitspaleuis xikneltoka tlen ompa kijtoua? Itech nin revista tikmatis tlen opanok.

TLEN OPANOK. Biblia okijkuilojkej itech papiro uan pergamino uan noijki ijkuak okinchijkej copias (2 Timoteo 4:​13).a Ik non, ¿uelis ijtlakauiskia Biblia?

Papiro uaki uan san niman pojposteki. Se ixtlamatki tlen intoka Richard Parkinson uan Stephen Quirke okijtojkej: “Papiro tlajtlanti uan mokaua san ixtle uan payani”. Noijki okijtojkej: “Ijkuak kitlatiaj papiro uelis poxkauis uan palanis uan tla kitlalpachouaj, uelis kikuaskej okuilimej uan askamej”. Ijkuak okinmajsikej seki papiros, san niman oijtlakauikej porque kanin okatkaj sapanoua otlatotoniaya uan noijki ualeua oseuaya.

Tla kimaluiaj pergamino, okachi uejkaua amo ken papiro. Pero ijtlakaui tla kajki kanin sapanoua tlatotonia noso seua.b Noijki uelis kikuaskej okuilimej. Ik non, se amatlajkuilol tlen itoka Everyday Writing in the Graeco-Roman East (La escritura cotidiana en el Oriente Grecorromano), kijtoua “tlen yiuejkika okijkuilojkej amo ouejkauaya porque san niman oijtlakauiaya”. Tla ijkon kipanoskia Biblia, amo momatiskia tlen ompa kijtoua.

¿TLEKA AMITLAJ OKIPANOK BIBLIA? Tlanauatil tlen okinmakakej israelitas okijtouaya tekiua omonekiaya “kimoijkuililis itech se amochtli se copia itech nin Tlanauatil”, kijtosneki achto makuili amochmej tlen kipia Biblia (Deuteronomio 17:18). Akinmej otlajkuilouayaj okikixtilijkej miakej copias Biblia. Ik non, kanaj itech achto siglo okatkaj miakej copias itech sinagogas ompa Israel uan hasta Macedonia (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Tleka ok katej seki copias?

Se ixtlamatki tlen itoka Philip Comfort uan kimati miak tlamantli itech Nuevo Testamento, okijto: “Judíos okintlatiayaj rollos ijtik se kontsin para amo ijtlakauiskiaj”. Akinmej okichiuayaj ken Cristo noijki ijkon okintlatiayaj. Ik non, ualeua kinmasij sekimej rollos ijtik xoktsimej itech koyoktli uan kanin tlauaki.

¿TLEKA TIKPIAJ BIBLIA? Katej seki tlajkuilolmej tlen poui itech manuscritos bíblicos maski yopanok kanaj dos mil xiuitl okijkuilojkej. Amo onka okse amochtli tlen kipia manuscritos tlen sapanoua youejkajkej.

TLEN OPANOK. Miakej tekiuajkej uan tlayekankej itech religiones amo okinekiayaj ma motematilti tlen kijtoua Biblia. Ik non, amo okinekiayaj ikaj ma kipia Biblia nion ma kichijchiua nion ma kitlajtolkopa. Ma tikitakan tlen opanok:

• Kanaj itech xiuitl 167 achto itech xiuitl 1, tekiua Antíoco Epífanes otlanauati ma kinpojpolokan copias tlen okinkixtilijkej Escrituras Hebreas porque okinekiaya judíos ma kineltokakan tlen okineltokayaj griegos. Se ixtlamatki tlen omotokayotiaya Heinrich Graetz okijto: “Tekiuajkej okinpojpolojkej uan okintlatijkej rollos kanin oijkuilitoka Tlanauatil, noijki okinmiktijkej akinmej okitlajtoltiayaj para ma kinyolseui”.

• Kanaj itech xiuitl 800, akinmej otlayekanayaj itech religiones okinekiayaj ma tetlapouikan tlen tlamachtiaj católicos uan amo tlen kijtoua Biblia. Tla ikaj okipiaya Biblia, okijtouayaj okixnamikiaya teopan. San uelis kipiaskia Salmos ika tlajtoli latín. Ijkuak omonechikojkej akinmej otlayekanayaj itech teopan okijtojkej ijkin ma kinchiuilikan akinmej inmiuan omonechikouayaj: “Kuali ma kintemokan akinmej kipiaj Biblia [...] kuali ma kintemokan maski san kanin kintlatiskej. [...] Uan tla kinmajsiskej, ma kipojpolokan inkalijtik”.

Ayakmo uelis tikmatiskiaj tlen kijtoua Biblia tla kipojpoloskiaj.

¿TLEKA AMITLAJ OKIPANOK BIBLIA? Se ueyi tekiua tlen omotokayotiaya Antíoco, ompa Israel okinekiaya kipojpolos nochi copias tlen okikixtilijkej iTlajtol toTajtsin Dios, pero ijkuakon miakej judíos ayakmo ochantiayaj ompa. Sekimej ixtlamatkej kijtouaj ijkuak ok nikan okatka Jesús, miakej judíos oksekan yokatkaj. Intech sinagogas okipiayaj copias tlen okikixtilijkej iTlajtol toTajtsin Dios. Nonmej copias noijki okintlajtoltijkej inkoneuan, inmixuiuan uan noijki akinmej okichiuayaj ken Cristo (Hechos 15:21).

Kanaj itech xiuitl 800, akinmej okipatioitayaj Biblia okitlajtolkopkej uan okikixtilijkej copias maski okintlajyouiltijkej. Ijkuak ayakmo okatkaj teposmej tlen ika okinchijchiuaya amatlajkuilolmej, Biblia yokatka ika kanaj 33 tlajtolmej. Pero satepan totoka okitlajtolkopkej uan okichijchijkej miakej Biblias.

¿TLEKA TIKPIAJ BIBLIA? Maski tekiuajkej uan akinmej otlayekanayaj itech religiones okinekiayaj kipojpoloskej Biblia, axkan miakej kipiaj uan yokitlajtolkopkej ika miakej tlatlamantli tlajtolmej amo ken okseki amochmej. Tlen kijtoua Biblia otlapaleui ijkuak okintlalijkej tlanauatilmej uan itech tlatlamantli tlajtolmej, noijki miakej yokinpaleui uan yokinyolchika.

TLEN OPANOK. Tikpiaj Biblia maski okijkuilojkej ika seki tlamantli tlen uelis ijtlakauiskia uan maski sekimej okinekiayaj kipojpoloskej. Pero akinmej okichiuayaj copias uan akinmej okitlajtolkopayaj Biblia, okinekiayaj kipatlaskej tlen kijtoua para ma kijto tlen yejuan okineltokayaj. Ma tikitakan tleka ijkon tikijtouaj:

• Kanin okiueyichiuayaj dios. Kanaj itech siglo cuarto uan segundo achto itech xiuitl 1, akinmej okijkuilojkej Pentateuco Samaritano, itech Éxodo 20:17 noijki okijkuilojkej “itech Tepetl Guerizim. Ompa tikchijchiuas se altar”. Ik non, samaritanos okijtojkej Biblia kijtoua omonekiaya kichijchiuaskej se teokali itech Tepetl Guerizim.

• Okineltokayaj onka Trinidad. Opanok kanaj trescientos xiuitl ijkuak otlanki okijkuilojkej Biblia uan se tlakatl tlen okineltokaya onka trinidad okajxitili seki tlajtolmej 1 Juan 5:7. Okijkuilo: “ompa iluikak: toTajtsin, Tlajtoli uan Espíritu Santo, yejuan san se”. Pero ijkuak yikin okijkuilojkej Biblia, amo ijkon okijtouaya. Se ixtlamatki tlen omotokayotiaya Bruce Metzger okijto: “Itech xiuitl sexto opejki ijkon kitlaliaj itech tlajkuilolmej ken Versión Latina Antigua uan Vulgata latina”.

• Itoka toTajtsin Dios. Miakej tlen okitlajtolkopkej Biblia amo okijkuilojkej itoka toTajtsin Dios porque otlaneltokayaj ijkon ken judíos. San okijkuilojkej Dios noso toTeko, pero nonmej tlajtolmej noijki kinnamiki tlakamej, oksekimej dioses uan noijki Diablo (Juan 10:​34, 35; 1 Corintios 8:​5, 6; 2 Corintios 4:⁠4).a

¿TLEKA AMITLAJ OKIPANOK BIBLIA? Ma tikitakan tlen opanok. Maski sekimej tlen okikixtilijkej copias Biblia okipatilijkej seki tlamantli, oksekimej amitlaj okikixtilijkej nion okajxitilijkej. Kanaj itech siglo sexto uan décimo, sekimej tlen okinmiluiayaj masoretas okikixtilijkej copia Escrituras Hebreas uan ijkon okichijchijkej texto masorético. Para amo kipatlaskiaj tlen ompa oijkuilijtoka, okinpouaya tlajtolmej uan letras. Ijkuak itlaj amo kuali okajsikamatiayaj, okijkuilouayaj se nota. Yejuan amitlaj okipatilijkej iTlajtol toTajtsin Dios. Se ixtlamatki tlen omotokayotiaya Moshe Goshen-Gottstein okijto masoretas “okitayaj sapanoua tlajtlakoli kipatlaskiaj tlen kijtoua Biblia”.

Axkan katej okseki tlajkuilolmej tlen kinpaleuiaj ixtlamatkej ma kitakan kox itlaj okipatilijkej Biblia. Miak xiuitl akinmej otlayekanayaj itech religión okijtouayaj amitlaj okipolouaya Biblia ika latín tlen yejuan okipiayaj. Ik non, okajxitilijkej seki tlajtolmej itech 1 Juan 5:7 ijkon ken yotikitakej. Ijkuak okitlajtolkopkej ika español noijki ijkon okitlalijkej itech Reina-Valera. Pero ijkuak okinmajsikej okseki tlajkuilolmej, ¿noijki ijkon okijtouayaj? Ixtlamatki Bruce Metzger noijki okijto: “Tlajtolmej tlen okajxitilijkej 1 Juan 5:7 amo nesi itech tlajkuilolmej tlen yiuejkika okinmijkuilojkej (ika tlajtolmej siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo), san nesi ika tlajtoli latín”. Ik non, seki Biblias tlen okinyektlalijkej ken Reina-Valera uan okseki, okinkixtilijkej tlajtolmej tlen okajxitilijkej itech 1 Juan 5:7.

¿Tlen kiteititia tlajkuilolmej tlen yiuejkika okinmijkuilojkej? ¿Kijtoua Biblia ijkon ken okijtouayaj tlajkuilolmej? Itech xiuitl 1947 ijkuak okinmajsikej Rollos del mar Muerto, ixtlamatkej okitakej kox texto masoretico ijkon okijtouayaj ken Rollos porque okachi yiuejkika okinmijkuilojkej. Se ixtlamatki okijto masoretas amitlaj okipatilijkej Biblia ijkuak okikixtilijkej copias, ik non, uelis tikneltokaskej Biblia kijtoua ijkon ken achto okijkuilojkej.

Se biblioteca tlen kajki ompa Irlanda, kinpiaj miakej copias tlen yiuejkika okikixtilijkej miakej amochmej tlen poui itech Escrituras Griegas Cristianas. Seki copias okinchijchijkej ijkuak opanok kanaj 100 xiuitl ijkuak otlanki okijkuilojkej Biblia. Se diccionario kijtoua maski miakej copias okikixtilijkej Biblia, san tepitsin tlamantli omopatlak pero tlen kijtosneki amo omopatlak.

¿TLEKA TIKPIAJ BIBLIA? Ken onka miakej tlajkuilolmej tlen yiuejkika okinmijkuilojkej, amitlaj uelis kipatiliskej tlen kijtoua Biblia. Se ixtlamatki okijto amo onka okse amochtli tlen yokikixtilijkej miakej copias ken Escrituras Griegas Cristianas uan tikneltokaj amitlaj okipatilijkej. Okse ixtlamatki kijtoua amitlaj mopatla itech copias tlen okikixtilijkej Escrituras Hebreas. Ajsitok tlen kijtouaj copias, amo ijkon ken copias tlen okikixtilijkej okseki amatlajkuilolmej tlen yiuejkika okinmijkuilojkej.

Axkan ok kajki Biblia, ik non, uelis tikpias se uan tiktlajtoltis. Ijkuak kuali tikpejpena tlen Biblia tiktlajtoltis, uelis tikneltokas amitlaj okipatilijkej.a ¿Tleka ok tikpiaj Biblia maski okijkuilojkej itech tlen ijtlakaui, maski miakej okinekiayaj kipojpoloskej uan okinekiayaj kipatiliskej tlen kijtoua? ¿Tleka miak ipati nin amochtli?

Akinmej momachtiaj Biblia noijki mokuayejyekouaj ken apóstol Pablo. Ye okijto: “Nochi tiotlajkuíloli Dios otlanawati makijkuilokah” (2 Timoteo 3:16). Kineltokaj ok tikpiaj Biblia porque iaxka toTajtsin Dios uan ye okimalui para ma tikpiakan. Faizal, akin itech yotimotlapouijkej, opejki momachtia Biblia. Okitlajtlachialti tlen okitak porque seki tlamantli tlen tlamachtiaj itech okseki religiones amo kisa itech Biblia. Noijki omomachti tlen kineki kichiuas toTajtsin Dios ipan tlaltikpak uan oajsik ipan iyolo.

Faizal noijki okijto: “Nikmatok Biblia otechtliokoli toTajtsin Dios. Nikijtoua tla toTajtsin Dios okichijchi nochi tlen onka noijki uelis kimaluis iTlajtol uan techmakas. Tla ikaj kijtoua toTajtsin Dios amo uelis kimaluis Biblia, kijtojtok amo kipia chikaualistli. Pero motlapololtia tla ijkon kijtoua porque toTajtsin Dios sapanoua chikauak” (Isaías 40:8).