Oohapu dhaJehova odhi na omwenyo
Omanenedhiladhilo okuza membo lyaDaniel
EMBWIITYA hali ithanwa Holman Illustrated Bible Dictionary otali ti: “Embo lyaDaniel oli li limwe lihokitha noonkondo mOmbiimbeli. Omu na oohapu dhoshili tadhi kalelele.” Ehokololo lyaDaniel olya tameka mo 618 K.E.N. sho omukwaniilwa Nebukadnezzar gwaBabilonia a matukile oshilando Jerusalem e te shi kondeke nokwa li a fala ‘yamwe yomaawagona Aaisraeli’ muupongekwa kuBabilonia. (Daniel 1:1-3) Mokati kawo omwa li omugundjuka Daniel ngoka tashi vulika a li e na oomvula omulongo nasha. Pehulilo lyembo ndika Daniel ota hokololwa natango e li muBabilonia. Pethimbo ndyoka Daniel okwa li e na konyala oomvula 100 sho Kalunga e mu uvanekele ta ti: “Oto ka sa, ihe oto ka yumukila okutaamba oshipewa shoye pehulilo lyomasiku.”—Daniel 12:13.
Nonando Daniel oshitopolwa shotango shembo ndika okwe shi nyola melandulathano lyethimbo sha fa gumwe i ili oye ta popi, oshitopolwa shahugunina okwe shi nyola ti ipopi ye mwene. Embo ndika oli na omahunganeko ge na ko nasha nokuya po nokuteka po kwomapangelo omanankondo guuyuni, ethimbo lyokuya kwaMesiasa nosho wo iiningwanima mbyoka tayi ningwa methimbo lyetu.a Omupolofeti omunamimvo okwa li wo a dhiladhila konima konkalamwenyo ye onde nokwa li a hokolola iinima mbyoka ya ningwa mo tayi tu ladhipike tu kale aalumentu naakiintu aatilikalunga twa kakatela uudhiginini. Etumwalaka lyaDaniel oli na omwenyo noonkondo.—Aahebeli 4:12.
EHOKOLOLO LYA NYOLWA MELANDULATHANO LYETHIMBO OTALI TU LONGO SHIKE?
(Daniel 1:1–6:28)
Mo 617 K.E.N., Daniel nookuume ke aagundjuka yatatu, Shadrak, Meshak naAbednego, oya li ye li mombala muBabilonia. Pethimbo lyokulongwa kwawo kwuule woomvula ndatu onkalamwenyo yomombala, aagundjuka mbaka oya kala ya kakatela uudhiginini wawo muKalunga. Konima yoomvula hetatu lwaampono, omukwaniilwa Nebukadnezzar okwa li a yaguma ondjodhi tayi limbilike. Daniel okwa li e mu hokololele ondjodhi ndjoka nokonima yaashono okwa li e yi mu fatululile. Omukwaniilwa okwa li a zimine kutya Jehova oye “omunene e vule ookalunga ayehe, OMUWA ta lele aakwaniilwa ayehe noye awike ta holola iiholekwa.” (Daniel 2:47) Ihe Nebukadnezzar okwa li a dhimbwa nziya oshiilongomwa shika. Sho ookuume kaDaniel yatatu ya tindi okugalikana oshiyelekela oshinenenene, omukwaniilwa okwe yu umbilitha meziko lya hanya. Kalunga kashili okwa li e ya hupitha, Nebukadnezzar nokwa li e na okuzimina kutya “kaku na Kalunga kalwe, e shi okuhupitha ongaanguka.”—Daniel 3:29, OB-1954.
Nebukadnezzar okwa li a yaguma ondjodhi yilwe ondhindhilikwedhi. Okwa li a mono omuti omuleelee ngoka gwa kewa po e tagu mangwa gwaaha koke we. Daniel okwa li a fatulula ondjodhi ndjoka. Ondjodhi oya li ya gwanithwa oshikando shotango sho Nebukadnezzar a ningi omuyanankwengu nokonima yethimbo oondunge dhe odhe mu galukile. Konima sho pwa piti oomvula omilongo odhindji, omukwaniilwa Belshazzar okwa li a ningile omalenga ge omatelekela nokwa li a longitha nokwaahenesimaneko iitenga mbyoka ya li ya kuthwa motempeli yaJehova. Uusiku owo tuu mboka, Belshazzar okwa li a dhipagwa na Darius Omumedia okwa li a lala oshilongo. (Daniel 5:30, 31) Pethimbo lyaDarius, sho omupolofeti omunamimvo Daniel a li e na oomvula dhi vulithe po 90, omalenga ngoka ga li ge mu tsila ondumbo oga li ge mu ningile ompangela ge mu dhipagithe. Ihe Jehova okwa li e mu hupitha “moshiponga shokuliwa po koonime.”—Daniel 6:27.
Omapulo gopamanyolo taga yamukulwa:
1:11-15—Mbela okulya iikwamboga oko kwa li kwa ningitha aagundjuka mboka Aajuda ya kale ya kola noye na oonkondo ye vule ayehe yalwe? Hasho. Kapu na okulya taku vulu okweetitha omalunduluko ga tya ngaaka muule owala womasiku omulongo. Omalunduluko ngoka ga li gi iwetikile komalutu gaagundjuka Aahebeli mboka oga li ge etithwa kuJehova ngoka a li e ya laleke nuuyamba omolwoku mu inekela.—Omayeletumbulo 10:22.
2:1—Uunake Nebukadnezzar a li a yaguma ondjodhi kombinga yoshiyelekela oshinenenene? Ehokololo otali ti kutya shika osha li sha ningwa “momumvo omutiyali Nebukadnezzar sho a li omukwaniilwa.” Okwa li a ningi omukwaniilwa mo 624 K.E.N. Onkee ano, omumvo omutiyali gwelelo lye ogwa li gwa tameke mo 623 K.E.N., omanga kwa li ku na oomvula odhindji a ponokele Juda. Pethimbo ndyoka, Daniel ka li muBabilonia a fatulule ondjodhi ndjoka. Osha yela kutya ‘omumvo omutiyali’ ogwa li gwa yalulwa okuza mo 607 K.E.N. sho omukwaniilwa gwaBabilonia a hanagula po Jerusalem e ta ningi omupangeli gwuuyuni.
2:32, 39, KB2—Omomukalo guni uukwaniilwa woshisiliveli wa li wu vulike komutse gwoshingoli, nongiini uukwaniilwa woshikushu wa li wu vulike kwaamboka woshisiliveli? Uukwaniilwa waMedia naPersia mboka tau thanekwa koshitopolwa shoshisiliveli shoshiyelekela owa li wu vulike muuthembahenda kuBabilonia ngoka ta thanekwa komutse gwoshingoli, molwaashoka kawa li wu umbu ko Juda. Epangelo enankondo muuyuni ndyoka lya li lya landula ko, olya li Greka, ndyoka tali thanekwa koshikushu. Greka osha li shi vulike kuMedia naPersia, ngaashi naanaa oshikushu shi vulike koshisiliveli. Nonando epangelo lyaGreka olya li tali pangele oshitopolwa oshinene shi vulithe pwaashoka sha li tashi pangelwa kuMedia naPersia, kalya li li na uuthembahenda okumangulula oshigwana shaKalunga muupongekwa ngaashi epangelo lyaMedia naPersia lya li lye shi ningi.
4:8, 9—Mbela Daniel okwa li omwaanekeli? Aawe. Uutumbulilo “omukuluntu gwaayanekeli” otau ulike owala kondondo yaDaniel e li ‘omukuluntu gwaanongo ayehe muBabilonia.’—Daniel 2:48.
4:10, 11, 20-22—Oshike sha li tashi thanekwa komuti omuleelee gwomondjodhi yaNebukadnezzar? Megwanitho lyotango omuti ogwa li tagu thaneke Nebukadnezzar e li omupangeli gwepangelo enankondo lyuuyuni. Ihe molwaashoka epangelo ndyoka lya li tali thanekwa komuti olya li lya taandele “nuuyuni auhe,” olya li tali thaneke epangelo li vule ndyoka lyaNebukadnezzar. Daniel 4:17 ota kwatakanitha ondjodhi ndjika nepangelo ‘lyaKalunga gwokombandambanda’ ndyoka tali pangele aantu. Onkee ano, omuti otagu thaneke wo uunamapangelo weshito alihe waJehova, unene tuu shi na ko nasha nevi. Osha yela ano kutya ondjodhi ndjoka oyi na omagwanitho gopaali: mepangelo lyaNebukadnezzar nomuunamapangelo waJehova.
4:13, 20, 22, 29, 30, OB-1954 (4:16, 23, 25, 32, 33, OB-1986)—“Omathimbo gaheyali” oga li ge na uule wu thike peni? Omalunduluko agehe gopalutu ngoka ga li ga ningilwa omukwaniilwa Nebukadnezzar oga li taga pula opo “omathimbo gaheyali” ga kale ethimbo ele li vulithe pomasiku gaheyali go genegene. Megwanitho lyotango li na ko nasha naye, omathimbo ngaka oga li taga ti oomvula heyali, kehe yimwe yi na omasiku 360, nenge omasiku 2 520. Megwanitho etiyali, “omathimbo gaheyali” ogo oomvula 2 520. (Hesekiel 4:6, 7) Oga li ga tameke nehanagulo lyaJerusalem mo 607 K.E.N. noga li ga hulu nokuya koshipangelapundi kwaJesus e li omukwaniilwa gwomegulu mo 1914 E.N.—Lukas 21:24.
6:6-10—Molwaashoka okugalikana Jehova itaku pula omuntu a kale momukalo gwontumba, mbela kasha li shi li pandunge ando Daniel a galikane meholamo uule womasiku ngoka 30? Okugalikana kwaDaniel lutatu mesiku okwa li kwa tseyika nawa kwaayehe. Osho molwaashoka aatsindumbo naye ya li ye eta po edhiladhilo pu gandjwe oshipango shi na oonkondo tashi dhengele shi na ko nasha nokungambeka okugalikana. Ando Daniel okwa ningile elunduluko lyontumba shi na ko nasha nokugalikana kwe, otashi vulika ando yalwe ya li ye mu tala ko i igandja kaatsindumbo naye notashi vulika sha li tashi ulike kutya ini igandja kuJehova oye awike.
Iiyilongomwa kutse:
1:3-8. Okutokola toko kwaDaniel nookuume ke okukala aadhiginini kuJehova otaku tsu omuthindo ongushu yeputudho ndyoka ya pewa kaavali yawo. Uuna aavali aatilikalunga taya pititha komeho iinima yopambepo monkalamwenyo yawo nokulonga aanona yawo ya ninge sha faathana, aanona yawo otaya vulu okukondjitha omamakelo nomathininiko kehe ngoka tage ya adha kosikola nenge palwe pwi ili.
1:10-12. Daniel okwa li u uvite ko kutya omolwashike elenga ekuluntu “Asphenas” lya li lya tila omukwaniilwa e te etha oku li pula kaali ya pe iikulya yomombala. Ihe konima yethimbo Daniel okwa yi “komutonateli” ngoka tashi vulika a li pondondo yoku ya kwathela. Ngele tatu ungaunga noonkalo oondhigu, natse otu na okukatuka nomayele noondunge nonuunongo.
2:29, 30. Ngaashi Daniel, otu na okupandula Jehova noonkondo omolwontseyo, omaukwatya nosho wo kehe shoka tatu vulu okuninga molwaashoka twa longitha nawa omasiloshimpwiyu ge gopambepo.
3:16-18. Aahebeli mboka yatatu andola oya li inaaya kakatela nale uudhiginini wawo shi na ko nasha nokwaahalya iikulya yomombala, ando inaya vula okupopya ya tokola toko yaahi inyongamene oshiyelekela. Natse otu na wo okukambadhala okukala ‘aadhiginini miinima ayihe.’—1 Timoteus 3:11, OB-1954.
4:24-27. Okuuvitha etumwalaka lyUukwaniilwa ndyoka lya kwatela mo okupangula kwaKalunga kwa kwata miiti, otaku pumbwa eitaalo lyoludhi ndoka nosho wo omukumo ngoka Daniel a li e na mokutseyitha shoka sha li tashi ka ningilwa Nebukadnezzar naashoka Nebukadnezzar e na okuninga opo ‘a kale e na elago.’
5:30, 31, yelekanitha OB-1954. Oohapu ‘dhokusheka omukwaniilwa gwaBabilonia’ odha li dha gwanithwa. (Jesaja 14:3, 4, 12-15) Satana Ondiaboli ngoka e na uuntsa wa fa waakwaniilwa yaBabilonia ota ka hulithwa po wo komukalo gwusitha ohoni.—Daniel 4:30; 5:2-4, 23.
OMAMONIKO GADANIEL OGA LI GA HOLOLA SHIKE?
(Daniel 7:1–12:13)
Sho Daniel a li a mono emoniko lye lyotango mondjodhi mo 553 K.E.N, okwa li e na oomvula dha konda po 70. Okwa li a mono iilikama iinene ine mbyoka ya li tayi thaneke omapangelo guuyuni omanankondo ngoka ga landulathana okuza pethimbo lye sigo opethimbo lyetu. Memoniko lyaashoka tashi ningwa megulu, okwa li a mono “gumwe a fa omuntu” a pewa ‘epangelo tali ka kala sigo aluhe.’ (Daniel 7:13, 14) Konima yoomvula mbali, Daniel okwa li a mono emoniko ndyoka lya kwatela mo uukwaniilwa waMedia naPersia, waGreka nowaangoka a li ta ka ninga “omukwaniilwa omwiinayi.”—Daniel 8:23.
Babilonia osha li sha teka po mo 539 K.E.N. noshilongo shaBabilonia osha li kohi yepangelo lyaDarius Omumedia. Daniel okwa li a galikana Jehova kombinga yokutungulula oshilongo shaandjawo. Manga a li ta galikana natango, Jehova okwa li a tumu omuyengeli Gabriel a kwathe Daniel “u uve ko omahunganeko” ge na ko nasha nokuya kwaMesiasa. (Daniel 9:20-25) Mo 536 nenge 535 K.E.N. lwaampono, oshihupe shAaisraeli osha li sha galukile kuJerusalem. Ihe iilonga yasho yokutungulula otempeli oya li ya patanekwa. Shika osha li tashi ipulwa unene nasho kuDaniel. Okwa li a galikana shi na ko nasha naashoka, Jehova nokwa li a tumu omuyengeli e na ondondo yopombanda kuDaniel. Konima yokunkondopaleka nokuladhipika Daniel, omuyengeli okwa li a hokolola ehunganeko ndyoka tali popi okukondjela oonkondopangelo pokati komukwaniilwa gwokuumbangalantu naangono gwokuumbugantu. Eipumomumwe pokati kaakwaniilwa yaali olya li lya tameke okuza pethimbo sho uukwaniilwa waAlexander Omunene wa topolelwa oondjayi dhe ne sigo opethimbo sho Omuyengeli Omukuluntu Mikael ‘ta ka holoka.’—Daniel 12:1.
Omapulo gopamanyolo taga yamukulwa:
8:9—Oshike tashi thanekwa ‘kEvi lyeuvaneko’? Moshinima shika, ‘Evi lyeuvaneko’ otali thaneke onkalo yokevi yAakriste aagwayekwa pethimbo lyepangelo lya hangana enankondo lyuuyuni lyaAmerika naBritania.
8:25—‘Omukwaniilwa gwaakwaniilwa’ olye? Oshitya shOshihebeli sar, sha tolokwa ‘omukwaniilwa’ mOmbiimbeli yOshindonga otashi ti lelalela “omukuluntu” nenge “omutse gwayakwawo.” Edhinasimaneko “omukwaniilwa gwaakwaniilwa” movelise ndjoka olye eleka kuJehova Kalunga, ngoka e li Omukuluntu gwaayengeli ayehe, mwa kwatelwa Mikael.—Daniel 10:13.
9:21, OB-19542—Omolwashike Daniel ta popi omuyengeli Gabriel e li “omulumentu”? Omolwaashoka Gabriel okwa li e ya kuDaniel e li molupe lwomuntu ngaashi a li e mu ihololele memoniko lyonale.—Daniel 8:15-17, OB-1954.
9:27—Ehangano lini tali ka ‘kolekelwa oyendji’ nenge tali ka kala tali longo sigo opehulilo lyiiwikemimvo 70, sha hala okutya sigo omo 36 E.N.? Ehangano lyompango olya li lya kuthwa po mo 33 E.N. sho Jesus a li a alelwa komuti. Ihe opo Jehova a kaleke ehangano lyaAbraham tali longo omolwaIsraeli shopanyama sigo omo 36 E.N., okwa li a lelepeke ethimbo lyokukala e hole Aajuda nohole yi ikalekelwa molwaashoka ye li oluvalo lwaAbraham. Ehangano lyaAbraham otali longo natango shi na ko nasha “naIsrael yaKalunga.”—Aagalati 3:7-9, 14-18, 29; 6:16, OB-1954.
Iiyilongomwa kutse:
9:1-23; 10:11. Molweifupipiko lye, eigandjo lye lyopakalunga, uulaadhi we wokukonakona omahunganeko nokudhiginina kwe megalikano, Daniel okwa li e ‘holike’ kuKalunga. Omaukwatya ngaka oga li ge mu kwathele wo a kale omudhiginini kuKalunga sigo okehulilo lyonkalamwenyo ye. Natu kaleni twa tokola toko okulandula oshiholelwa shaDaniel.
9:17-19. Nokuli nuuna tatu galikana shi na ko nasha nokuya kwuuyuni uupe waKalunga moka “tamu ka kala uuyuuki,” mbela katu na okukala tatu ipula unene tuu nokuyapula edhina lyaJehova nokuyukipalitha uunamapangelo we pehala lyokwiipula nokuhula po kwokumona iihuna kwetu nomaupyakadhi getu?—2 Petrus 3:13.
10:9-11, 18, 19. Mokuholela omuyengeli ngoka a li e ya kuDaniel, otu na okuladhipikathana nokukolekathana mokukwathelathana nokuhekelekathana noohapu.
12:3. Momasiku gahugunina “aawiliki aanandunge,” sha hala okutya, Aakriste aagwayekwa, oya kala taya ‘adhima ngaashi oonyothi’ notaya nongeke “oyendji okuninga shoka shu uka,” mwa kwatelwa “engathithi enene” nenge ongundu onene ‘yoonzi dhilwe.’ (Aafilippi 2:15; Ehololo 7:9; Johannes 10:16, OB-1954) Aagwayekwa otaya ka “adhima ya fa oonyothi” meityo lyolela pethimbo lyEpangelo lyOomvula Eyovi lyaKristus sho taya ka longa pamwe naye mokweetela aantu aavuliki kombanda yevi omauwanawa gi ihwa po gekuliloyambo. “Oonzi dhilwe” odhi na okukala dha hangana nuudhiginini naagwayekwa, moku ya yambidhidha nomutima aguhe momukalo kehe.
Jehova oha “yambeke mboka haye mu simaneke”
Embo lyaDaniel otali tu longo shike kombinga yaKalunga ngoka tatu longele? Dhiladhila owala omahunganeko ngoka ge li mo, ngoka ga gwanithwa nale naangoka ge na okugwanithwa natango. Itaga hokolola tuu nawa Jehova e li Omugwanithi gwoohapu dhe!—Jesaja 55:11.
Oshitopolwa shembo lyaDaniel shoka shi li molupehokololo otashi ulike shike kombinga yaKalunga ketu? Aagundjuka Aahebeli yane mboka ya tindi okufaathana nonkalamwenyo yomombala yaBabilonia oya li ya pewa “oondunge nuunongo.” (Daniel 1:17) Kalunga kashili okwa li a tumu omuyengeli gwe nokwa hupitha Shadrak, Meshak naAbednego meziko lya hanya. Daniel okwa li a hupithwa melambo lyoonime. Jehova oha ‘kwatha noha gamene mboka ye mu inekela’ noha “yambeke mboka haye mu simaneke.”—Episalomi 115:9, 13.
[Enyolo lyopevi]
a Okumona efatululo lyovelise novelise yembo lyaDaniel, tala embo Pay Attention to Daniel’s Prophecy!, lya nyanyangidhwa kOonzapo dhaJehova.
[Ethano pepandja 10]
Omolwashike Daniel a li e ‘holike’ kuKalunga?