Mbela osha simana nkene tatu longele Kalunga?
OMUPROFESOLI Alister Hardy membo lye The Spiritual Nature of Man okwa ti: “Aantu oyendji oya lenga unene elongelokalunga.” Ekonakono ndyoka opo lya ningwa otali yambidhidha wo edhiladhilo ndyoka. Osha monika mo kutya oopelesenda 86 dhaakalimo muuyuni auhe odhi li meitaalo lyontumba.
Ekonakono olye shi mona mo wo kutya ooitaali oyendji oye li momalongelokalunga 19 ngoka ga simana unene nosho wo kutya mboka hayi iti Aakriste oye li momahangano gopalongelokalunga 37 000 ga yoolokathana. Mbela shino ihashi ku ningitha wi ipule ngele Kalunga okwa hokwa ngaa omikalo adhihe ndhoka dhoku mu longela dha yoolokathana? Mbela oshi li sha simana kutya ongiini tu na okulongela Kalunga?
Moshinima shika sha simana noonkondo itatu vulu nando okutokola shi ikolelela owala nkene tu uvite. Oshi li pandunge okumona kutya Kalunga ota ti ngiini shi na ko nasha noshinima shoka. Opo tu mone etaloko lye moshinima shika otu na okutala mOohapu dhe Ombiimbeli. Omolwashike mbela? Omolwaashoka Jesus Kristus okwa popi naKalunga megalikano a ti: “Oohapu dhoye odho oshili.” (Johannes 17:17) Omuyapostoli Paulus okwe shi koleke a ti: “Oshoka Enyolo kehe olya nyolithwa kOmbepo yaKalunga noli na oshilonga shokulonga oshili, okukumagidha, okupukulula nokuulukila omuntu ondjila yu uka.”—2 Timoteus 3:16.
Ombiimbeli otayi shi ulike kutya hamalongelokalunga agehe ga hokiwa kuKalunga. Mondjokonona otatu adha mo iiholelwa yomikalo dhokulongela Kalunga ndhoka a li a hokwa naandhoka a li inaa hokwa. Ngele tatu konakona iiholelwa mbyoka yonale otatu vulu okwiilonga shoka tu na okuninga naashoka kaatu na okuninga opo elongelokalunga lyetu li kale lya hokiwa kuKalunga.
Oshiholelwa shonale
Jehova Kalunga okwa li a pe Aaisraeli oompango nkene ye na oku mu longela momukalo ngoka a hokwa okupitila momupolofeti gwe Moses. Shampa aantu ya longo shoka ompango yaMoses tayi pula, Kalunga okwa li he ya taamba ko ye li oshigwana she nokwa li he ya laleke nuuyamba. (Eksodus 19:5, 6) Ihe nonando oshigwana shAaisraeli osha li sha mono omalaleko nuuyamba okuza kuKalunga, inashi kala sha dhiginina kelongelokalunga ndyoka a li a hokwa. Olundji osha kala nokupilamena Jehova nokulandula omikalo dhomalongelokalunga dhiilongo mbyoka yopuushiinda.
Pethimbo sho Hesekiel naJeremia ya li aapolofeti methelemimvo etiheyali K.E.N., Aaisraeli oyendji oya li yi ipwililikile Ompango yaKalunga e taya panga uukuume wopothingo naantu mboka yomiigwana yopuushiinda. Mokulandula omikalondjigilile nokukutha ombinga miituthi yawo, Aaisraeli oya li ya mbwanga mumwe iinima yopalongelokalunga. Aaisraeli oyendji oya li ya ti: “Tse otwa hala tu kale twa fa iigwana yilwe, twa fa aantu yomiilongo yilwe haa simaneke omiti nomamanya.” (Hesekiel 20:32; Jeremia 2:28) Oya li ya ti kutya ohaya longele Jehova Kalunga, ihe pethimbo olyo tuu ndyoka oya li taya longele “iimenka,” noya li ye yi yambele nokuli oyanamati yawo.—Hesekiel 23:37-39; Jeremia 19:3-5.
Aalafululi oya luku oludhi lwelongelokalunga ndika kutya okulongela iikalunga ya yoolokathana pethimbo limwe alike. Oye li ithana wo elongelokalunga ndyoka li holike. Kunena aantu oyendji oyu uvite kutya muuyuni moka kehe gumwe e na uuthemba okukala meitaalo ndyoka a hala, otu na okutaamba ko iinima ayihe, mwa kwatelwa omalongelokalunga. Onkee ano oyu uvite kutya inashi puka okulongela Kalunga momukalo kehe ngoka ya hala. Mbela epopyo ndyoka oli li mondjila? Nenge mbela ombepo owala yuukakombwiilitha kanzi igalula? Tala koshizemo, sho Aaisraeli mboka kaaye shi aadhiginini ya li ya landula omikalo dhomalongelokalunga ngoka ga li ge holike apuhe.
Okumbwanga mumwe iinima yopalongelokalunga kwAaisraeli
Aaisraeli oya li yi imbwanga mumwe nomalongelokalunga gamwe ‘piiyambelo yoshipagani’ nenge pooaltari, iiyambelo yiitsinino, oongudhi dhomamanya omayapuki nomiti omiyapuki ndhoka dha li aniwa omandhindhiliko goshikalunga sholuvalo shAakanaan Asheera. Omwa li omahala ogendji goludhi ndoka muJuda. Aakwaniilwa aatiyali 23:5, 6 otaya ti: ‘Oya yamba omafikilondjambo kiiyambelo yoshipagani miilando yaJuda nomomahala gopopepi naJerusalem nomuGeba [koongamba dhokuuzilo] ndongo Berseba [koongamba dhokuuninginino].’—Yelekanitha OB-1954.
Pomahala ngoka Aaisraeli oya li ya ningi “omafikilondjambo kuBaal, ketango, komwedhi, koonyothi nokoongundu dhomegulu.” Oya li ye na “oongulu dhomaluhondelo, dha li potempeli yOmuwa,” noya li ya yamba aanona yawo ya “ninge efikilondjambo koshikalunga Moloko.”—2 Aakwaniilwa 23:4-10, yelekanitha OB-1954.
Aalafululi oya li yi itsu iihongwafano omathele ya hongwa momaloya unene tuu momakulukuma gomagumbo muJerusalem nomuJuda. Oyindji oya li aakiintu ye li omudhu ye na omagundji omanenenene. Aalongwantu oya ti kutya iihongwafano mbyoka oyi na ekwatathano niikalunga yoluvalo Astarte naAsheera. Okwi itaalwa kutya iihongwafano mbyoka ohayi “kwathele aantu ya simbapale nosho wo mokupulumutha.”
Aaisraeli oya li ya tala ko ngiini omahala ngoka gelongelokalunga lya mbwangwa mumwe? Omuprofesoli Ephraim Stern gwokOuniveesiti yOshihebeli okwa popi kutya omahala ogendji gomwaangoka otashi vulika ga li ga “yapulilwa Yahweh [Jehova].” Omanyolo ngoka ga monika kaalafululi otaga yambidhidha edhiladhilo ndika. Enyolo limwe otali ti: “Otandi ku laleke nuuyamba okupitila muYahweh gwaSamaria nasheera gwe,” nekwawo otali ti “Otandi ku laleke nuuyamba okupitila muYahweh gwaTeman nosho wo asheera gwe.”
Iiholelwa mbika otayi ulike nkene Aaisraeli ya li ya mbwanga mumwe elongelokalunga lya yela lyaJehova Kalunga naandyoka tali sitha ohoni lyoshipagani. Oshizemo, oya li ya hutuka pamikalo noye li momilema dhopambepo. Kalunga okwa li a tala ko ngiini elongelokalunga ndyoka lya nyata?
Kalunga okwa li i inyenge ngiini sho Aaisraeli ya mbwanga mumwe omalongelokalunga?
Kalunga okwa li a popi ondjahi ye nokupa Aaisraeli uusama okupitila momupolofeti gwe Hesekiel sho a ti: “Iilando ayihe yaIsraeli otayi ka hanagulwa po, opo iiyambelo yawo ayihe niimenka yawo yi ka nyanyagulwe po; iiyambelo yawo yiitsinino otayi ka teyagulwa po, naayihe mbyoka ya ninga, otayi ka hula po.” (Hesekiel 6:6) Nopwaahe na omalimbililo Jehova okwa li inaa hokwa elongelokalunga lya tya ngaaka nokwa li e li ekelehi.
Jehova Kalunga okwa li a hunganeke nkene ehanagulo tali ka kala. “Otandi ke mú tumina . . . Nebukadnezzar omukwaniilwa gwaBabilonia. Otandi ye mú tumine, ya kondjithe Juda naakalimo yasho, osho wo iigwana ayihe nomuushiinda. Otandi ka hanagula po oshigwana shika naashinda yasho noku ya ethela momakulukuma sigo aluhe, . . . Oshilongo ashihe otashi ka teka po nokumbugala.” (Jeremia 25:9-11) Momumvo 607 K.E.N., oohapu ndhoka odha li dha gwanithwa sho Jerusalem sha ponokelwa kAababilonia nokuhanagula po thiluthilu oshilando notempeli.
Omuprofesoli Stern ngoka a tumbulwa metetekelo okwa popi shi na ko nasha nehanagulo lyaJerusalem ta ti kutya uuyelele waalafululi “owu li wa yela notawu tsu kumwe nOmbiimbeli (2 Aakwaniilwa 25:8; 2 Ondjalulo 36:18, 19) mboka tawu popi ehanagulo, omulilo nokwoongotela komagumbo nekuma lyasho.” Okwa gwedha ko a ti: “Uuyelele waalafululi shi na ko nasha nondjokonona yaJerusalem yopethimbo ndyoka. . . otawu vulu okuyalulilwa kiiningwanima ya simana mbyoka yi li mOmbiimbeli.”
Otashi tu longo shike?
Oshiilongomwa sha simana osho kutya Kalunga iha hokwa nando elongelokalunga ndyoka tali mbwanga mumwe omalongo gOmbiimbeli naangoka giifundja nomithigululwakalo nenge nomisindalongo dhomalongelokalunga galwe. Paulus okwa li a tula oshinima shika miilonga. Okwa li a longwa noku shi nawa ompango yelongelokalunga lyOshijuda moka a kokela e li Omufarisayi. Okwa ningi po shike sho a li a longwa nokutaamba ko kutya Jesus oye Mesiasa omuuvanekwa? Okwa ti: “Ayihe mbyoka nda li nde yi tala yi na omupondo, ngashingeyi otayi etele ndje oshiponga omolwaKristus.” Okwa li e etha po ondjila ye yonale nokwa ningi omulanduli gwaKristus omudhiginini.—Aafilippi 3:5-7.
E li omweendi omutumwa, Paulus okwa li a tseya nawa omikalo dhomalongelokalunga nosho wo aantu mboka ya longwa elongo lyuufilosofi wa yoolokathana. Okwa li a nyolele Aakriste muKorinto a ti: “Uuyelele nomilema otayi vulu ngiini okukala mumwe? Kristus nomuhindadhi otaa vulu ngiini okutsa kumwe? Omwiitaali nomukeeneitaalo otaa vulu tuu okukala ye na uukumwe? Otempeli yaKalunga otayi vulu ngiini okulongela kumwe niikalunga? . . . Onkee Omuwa ota ti: ‘Zii mo mokati kawo, ne mu iyoolole mo muyo. Inamu kala mu na ekwatathano naashoka sha nyata, ongame notandi ke mú taamba.’”—2 Aakorinto 6:14-17.
Molwashoka ngashingeyi otwa tseya kutya Kalunga iha hokwa elongelokalunga kehe, otu na okwiipula tatu ti: ‘Mbela Kalunga oha hokwa elongelokalunga lyoludhi luni? Ongiini tandi vulu okuhedha popepi naKalunga? Oshike ndi na okuninga opo ndi longele Kalunga momukalo ngoka a hokwa?’
Oonzapo dhaJehova otadhi ka kala dha nyanyukwa oku ku kwathela wu mone omayamukulo komapulo ngoka nagalwe ga kankamena kOmbiimbeli. Otatu ku pula wu dhi mone pOshinyanga shUukwaniilwa shoka shi li pune nenge wu nyolele kaanyanyangidhi yoshifo shika e to pula ekonakono lyoshali lyOmbiimbeli pehala nopethimbo ndyoka tali opalele.
[Ethano pepandja 9]
Ehala lyonale lyokugalikanena iiKalunga, Tel Arad muIsraeli
[Edhina lyomuthaneki]
Garo Nalbandian
[Ethano pepandja 9]
Iihongwathano Astarte ya za momagumbo gaaJuda yonale
[Edhina lyomuthaneki]
Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority