Omuntu omunenenene ngoka a li ko nale
OMUNTU guni ta vulu mbela okwiithanwa omuntu omunenenene ngoka a li ko pwaahe na omalimbililo? Uunene womuntu otau vulu okuyelekwa koshike? Mbela okoondunge dhe dhopaukwiita? okoonkondo dhe dhopalutu? okoondunge dhe dha dhenga mbanda?
Omunandjokonona H. G. Wells okwa ti kutya uunene womuntu otau vulu okuyelekwa ‘kwaashoka ta thigi ko shi koke, nokungele okwa tameke okudhiladhilitha yalwe nuulaadhi omadhiladhilo omape e taya tsikile oku shi ninga nokonima yeso lye.’ Nonando Wells ita ti kutya ye Omukriste, okwa zimine ta ti: “Pakuyeleka huka Jesus oye gwotango.”
Alexander Omunene, Charlemagne (ngoka nokuli nomanga a li e na omwenyo a li hi ithanwa “Omunene”) nosho wo Napoleon Bonaparte oya li aapangeli aanankondo. Mokukala po kwawo okutilithi, oya nwetha mo unene mboka ya li ya pangelwa kuyo. Ihe aniwa Napoleon okwa popile a ti: “Jesus Kristus okwa nwetha mo nokwa pangele aalelwa Ye nonando ka li po palutu.”
Okupitila momalongo ge ge na oonkondo nosho wo momukalo ngoka a kala ta tsu kumwe nago, Jesus okwa nwetha mo noonkondo onkalamwenyo yaantu uule woomvula omayuvi gaali lwaampono. Omunyoli gumwe okwe shi popi she eleka ta ti: “Omatangakwiita agehe ngoka ga maatshinga nale, noosikepa dhiita adhihe ndhoka dha tungwa, nooparlemende adhihe ndhoka dha gongala nale nosho wo aakwaniilwa ayehe mboka ya li ya pangele, ayihe mbika kumwe inayi nwetha mo nando unene onkalamwenyo yaantu kombanda yevi ndika ngaashi ye.”
Omuntu gwopandjokonona
Ihe shikumitha, yamwe otaya ti kutya Jesus ka li ko nando onale—kutya, muushili wo wene, oku li omuntu gwomomahokololo ga totwa po kaantu yomethelemumvo lyotango. Mokuyamukula oonakwaaitaala sha mbaka, omunandjokonona a simanekwa Will Durant okwa ti: “Ando aalumentu aashona yowala yepipi limwe oyo ya totele po ehokololo lyomuntu e na uukwatya wa kola unene nouhokitha, e na omikalo dhuuyogoki dhingi noku na etaloko ewanawa noonkondo lyuumwayinathana waantu, ando osha kala oshikumithalonga shaa shi okwiitaalwa shi vule ayihe mbyoka ya nyolwa momavaangeli.”
Ipula mwene: Mbela omuntu ngoka inaa kala ko nando onale ota vulu ngaa okunwetha mo unene ngawo ondjokonona yaantu? Embo lyomauliko The Historians’ History of the World olya ti: “Oshizemo shondjokonona yiilonga [yaJesus] osha li sha simana unene shi vule iilonga yomuntu kehe mondjokonona, nokuli nopataloko owala lyopauyuni. Euthwathimbo epe ndyoka lya taambiwa ko komaputuko omanene gomuuyuni, olya tameka okuza pevalo lye.”
Eeno, dhiladhila kombinga yaashika. Nokuli oondjalulamasiku nena odha kankamena komumvo ngoka taku dhiladhilwa kutya omo mwa valwa Jesus. “Omasiku ga tetekela omumvo ngoka ohagi ithanwa K.K., nenge komeho gaKristus,” The World Book Encyclopedia osho tali fatulula. “Omasiku gokonima yomumvo ngoka ohagi ithanwa [mOshiingilisa] A.D., nenge anno Domini (momumvo gwOmuwa gwetu).”
Nonando ongaaka, aapataneki otaya ti kutya ashihe shoka tu shi lela kombinga yaJesus otashi adhika mOmbimbeli. Otaya ti kutya kapu na omahokololo galwe gopethimbo ndyono ga nyolwa tage mu popi. Nokuli H. G. Wells okwa nyola ta ti: “Aanandjokonona yonale Aaroma oya li ya dhina thiluthilu Jesus; ina thiga po nando ehokololo tali ti sha mondjokonona yopethimbo lye.” Ihe mbela shino oshoshili ngaa?
Nonando omauliko ngoka taga popi kombinga yaJesus Kristus ga nyolwa kaanandjokonona yonale yomuuyuni omashona, omauliko ga tya ngaaka oko ge li. Kornelius Tacitus, omunandjokonona Omuroma a simanekwa gwomethelemumvo lyotango okwa nyola ta ti: “Edhina [Omukriste] olya za kuKristus, ngoka a dhipagithwa komupangeli Pontius Pilatus pethimbo lyepangelo lyaTiberius.” Suetonius naPlinius Omugundjuka, aanyoli yalwe Aaroma yopethimbo ndyoka, nayo wo oya popi kombinga yaKristus. Kakele kaashono, Flavius Josefus, omunandjokonona Omujuda gwomethelemumvo lyotango, okwa nyola shi na ko nasha naJakob, ngoka a popiwa e li “omumwayina gwaJesus, ngoka i ithanwa Kristus.”
Ano The New Encyclopædia Britannica otayi ya pehulithodhiladhilo ndika tali ti: “Omahokololo ngaka gi ithikamena otagu ulike kutya momathimbo gonale nokuli naapataneki yUukriste kaya li nando nomalimbililo kutya Jesus oko a li, oshinima shoka sha li sha patanekwa oshikando shotango kehulilo lyethelemumvo eti-18, methelemumvo eti-19, nopetameko lyethelemumvo eti-20 omolwomatompelo inaaga gwana.”
Ihe konyala ashihe shoka sha tseyika shili kombinga yaJesus osha nyolwa kaalanduli ye yomethelemumvo lyotango. Omahokololo gawo oga pungulwa mOmavaangeli—omambo gOmbimbeli ngoka ga nyolwa kuMateus, Markus, Lukas naJohannes. Mbela omahokololo ngaka otaga ti naanaa kutya Jesus oye lye?
Oye naanaa lye?
Aaendi pamwe naJesus yomethelemumvo lyotango oya li yi ipula shi na ko nasha nepulo ndyoka. Sho ya mono Jesus ta mweneke efuta lyoshikungulu pashikumithalonga moku li ganda, oya kumwa noonkondo e taya ti: “Nguka olye ano?” Pompito yilwe konima yaashono, Jesus okwa pula aayapostoli ye a ti: “One ano otamu ti ngiini, ongame olye?”—Markus 4:41; Mateus 16:15.
Ando ongoye wa pulilwe epulo ndyono, ando owa yamukula ngiini? Mbela Jesus okwa li shili Kalunga? Aantu oyendji nena osho taya ti. Ihe aaendi pamwe naye kaya li yi itaala nando kutya oye Kalunga. Eyamukulo lyomuyapostoli Petrus kepulo lyaJesus olya li: “Ongoye Kristus, Omuna gwaKalunga omunamwenyo.”—Mateus 16:16.
Jesus ina tya nando kutya oye Kalunga, ihe okwa zimine kutya oye Messias omuuvanekwa, nenge Kristus. Okwa ti wo kutya ye “Omuna gwaKalunga,” ke shi Kalunga. (Johannes 4:25, 26; 10:36) Ihe Ombimbeli itayi ti kutya Jesus okwa li omuntu a fa aantu yalwe. Okwa li omuntu i ikalekelwa noonkondo oshoka Kalunga okwe mu shiti komeho giinima yilwe ayihe. (Aakolossa 1:15) Uule woomvula omamiliyona omayuvi itaaga vulu okuyalulwa, nokuli manga ewangadjo alihe inaali shitwa, Jesus okwa kala ko e li omuntu gwopambepo megulu nokwa li a nyanyukilwa ekwatathano lyopothingo naHe, Jehova Kalunga, Omushiti Omunene.—Omayeletumbulo 8:22, 27-31.
Opo nduno, oomvula omayuvi gaali lwaampono dha piti, Kalunga okwa lundululile omwenyo gwOmwana gwe moshivalelo shomukiintu, na Jesus okwa ningi omwana gwopantu gwaKalunga, a valwa pamukalo gwolela okupitila momukiintu. (Aagalati 4:4) Manga Jesus a li ta koko moshivalelo nomanga a li ta koko e li okamati, okwa li metonatelo lyaamboka ya hogololwa kuKalunga ya ninge aakuluntu ye yokombanda yevi. Lwahugunina Jesus okwa ningi omulumentu omukuluntu a koka nokwa pewa ondhimbulutho ayihe yekwatathano lye lyonale naKalunga megulu.—Johannes 8:23; 17:5.
Shoka she mu ningi omunenenene
Molwashoka Jesus okwa li a holele He gwomegulu nuukeka, ye okwa li omuntu omunenenene ngoka a li ko nale. E li Omwana omudhiginini, Jesus okwa holele naanaa He nokwa li a vulu okulombwela aalanduli ye ta ti: “Oongoka a mono ndje, oye nokwa mono Tate.” (Johannes 14:9, 10) Monkalo kehe moka a li huka kombanda yevi, okwa li a ningi naanaa ngaashi He, Kalunga Omunankondo, ando a li e na okuninga. “Kandi ningi sha mungame mwene,” Jesus ta yelitha, “ihe tandi popi ndhika ngaashi Tate a longo ndje.” (Johannes 8:28) Onkee ano ngele tatu konakona onkalamwenyo yaJesus Kristus, otatu mono lela euliko lya yela lyankene Kalunga e li.
Ano nonando omuyapostoli Johannes okwa zimina kutya “kaku na ngoka a mono Kalunga,” ye okwa li a vulu natango okunyola ta ti: “Kalunga oye ohole.” (Johannes 1:18; 1 Johannes 4:8) Johannes okwa li ta vulu oku shi ninga oshoka okwa tseya ohole yaKalunga ndjoka a mono muJesus, ngoka a li ethano lya gwanenena lyaHe. Jesus okwa li e na ohenda, olukeno, eifupipiko noku shi okupopiwa naye. Aankundi nosho wo aathininikwa oya li ye uvite ya manguluka okukala puye, nosho wo naantu yomaludhi agehe—aalumentu, aakiintu, aanona, aayamba, aathigona, aanankondo, nokuli naamboka ye li aalunde aanene. Oomboka owala ye na omitima omiwinayi kaaye mu hole.
Dhoshili, Jesus ina longa owala aalanduli ye ya kale ye holathane, ihe okwe yu ulukile nkene ye na oku shi ninga. “Ngaashi nda kala ndi mu hole,” osho a ti, “osho nane wo mu holathane.” (Johannes 13:34) Gumwe gwomaayapostoli ye okwa yelitha kutya okutseya ‘ohole yaKristus oku vule uunongo auhe.’ (Aaefeso 3:19) Eeno, ohole ndjoka Kristus u ulike oyi vule uunongo womomutse hau ilongwa mosikola notayi “thiminike” yalwe yi inyengithwe kuyo. (2 Aakorinto 5:14) Onkee ano oshiholelwa sha dhenga mbanda shaJesus shokuulika ohole, osho unene tuu she mu ningi omuntu omunenenene ngoka a li ko nale. Ohole ye oya guma omitima dhomamiliyona momathelemimvo ga piti noya nwetha mo onkalamwenyo yawo yi kale ombwanawa.
Ihe yamwe otashi vulika taye shi pataneke taya ti: ‘Tala komiyonena adhihe ndhono dha longwa medhina lyaKristus—Oondjendamushigakano, Oompangu dhonale dhOngeleka yaKatoolika nosho wo iita moka mwa monika omamiliyona gaantu mboka taya ti kutya yo Aakriste taya dhipagathana momalugodhi gokukondjithathana.’ Ihe oshili oyo kutya aantu mbaka otayi ifundjaleke sho taya ti kutya oyo aalanduli yaJesus. Omalongo ge nosho wo onkalamwenyo ye otayi pangula iilonga yawo. Nokuli Omuhindu, Mohandas Gandhi, okwa li i inyengithwa a tye: “Ondi hole Kristus, ihe ondi tonde Aakriste oshoka okukala kwawo inaku fa hoka kwaKristus.”
Mona ekwatho mokwiilonga kombinga ye
Dhoshili, kapu na ekonakono tali vulu okukala lya simana noonkondo nena li vule ndyoka lyonkalamwenyo nolyuukalele waJesus Kristus. “Tu taleni kuJesus,” omuyapostoli Paulus osho e tu ladhipike. “Dhiladhileni nguka.” NaKalunga mwene okwa popi kombinga yOmwana gwe ta ti: ‘Mu uveni.’ Shika osho shoka embo Omuntu omunenenene ngoka a li ko nale tali ke ku kwathela u ninge.—Aaheberi 12:2, 3, yelekanitha OB-1986; Mateus 17:5.
Opwa ningwa onkambadhala okunyola oshiningwanima kehe sha ningwa monkalamwenyo yaJesus yokombanda yevi ndjoka ya tumbulwa mOmavaangeli gane, mwa kwatelwa iipopiwa mbyoka a gandja nomaudhi ge nosho wo iikumithalonga ye. Ngaashi tashi vulika, oshinima kehe osha tulwa melandulathano ngaashi sha ningilwe. Pehulilo lyontopolwa kehe opu na omusholondondo gwomanyolo gOmbimbeli hoka ontopolwa ya kankamena. Oto ladhipikwa u leshe omanyolo ngaka nou yamukule omapulo geendululo ngoka ga gandjwa.
Omulongwantu gwokOuniveesiti yaChicago ethimbo opo lya piti okwa tile: “Opwa nyolwa oshindji kombinga yaJesus momimvo omilongo mbali dha piti shi vulithe momimvo omayuvi gaali dha piti.” Ihe osha simana noonkondo okukonakona paumwene omahokololo gomOmavaangeli, oshoka ngaashi The Encyclopædia Britannica ya ti: “Aalongwa yonena oyendji oyi ipyakidhila unene nuuteori tau kondjithathana kombinga yaJesus nOmavaangeli nopo nduno okweetha okukonakona omambo ngono go gene.”
Otu na uushili kutya konima yekonakono lyuukeka kaali na okayoya okukonakona omahokololo gomOmavaangeli, oto ke shi zimina kutya iiningwanima ya simanenena mondjokonona yomuntu oya ningwa pethimbo lyelelo lyOmukeesali gwaRoma Augustus, sho Jesus Omunasaret a holoka opo a gandje omwenyo gwe molwetu.