Iileshomwa moka mwa za omayamukulo gomapulo ngoka ge li mokafo Onkalamwenyo yopaKriste niilonga yetu yokuuvitha
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
4-10 SEPTEMBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | ESTER 1–2
“Kambadhala okukala omwiifupipiki ngaashi Ester”
Oto vulu okukala omwiifupipiki, nonando oto makelwa
11 Okupandulwa sha pitilila, otaku vulu oku tu ningitha tu kale kaatu na eishonopeko. Natu taleni nkene Ester a li i inyenge nawa, sho a li a pewa esimano lya pitilila. Okwa li omwaanawa kaaku na we nokwa li a opalekwa nomagadhi gondilo uule womvula. Esiku kehe okwa li ha kala pamwe naakadhona oyendji aagundjuka ya za moshilongo shaPersia, mboka ya li pamwe naye methigathano lyokuhogololwa komukwaniilwa. Okwa kala e na esimaneko nokwa ngungumana. Ina kwatwa nando keinenepeko, nonando okwa li a hogololwa a ninge omukulukadhi gwomukwaniilwa. — Est. 2:9, 12, 15, 17.
Okwa popile oshigwana shaKalunga
15 Sho olufo lwaEster lwokuya koshipala shomukwaniilwa lwa adha, okwa li a pewa uuthemba a hogolole kehe shoka a li a pumbwa, opo a gwedhe ko keopalo lye. Ester ka li a pula sha shilwe, kakele kaashoka a pewa kuHegai. (Est. 2:15) Okwa li a mona kutya uuwanawa hawo owala tawu ke mu hokitha komukwaniilwa, ihe ota ka hokiwa ngele oku na ondjele nomwiifupipiki. Mbela okwa li ngaa ta dhiladhila mondjila?
Oto vulu okukala omwiifupipiki, nonando oto makelwa
12 Eifupipiko ohali tu kwathele aluhe tu iyopaleke notu zale oonguuwo dhi shi okutalwa notwi ihumbate momukalo omwaanawa. Pehala lyokukala twa hala tu fuule aantu nokukala tatu itanga, natu ulike ‘ombepo yi na ombili noya ngungumana.’ (Lesha 1 Petrus 3:3, 4; Jer. 9:23, 24) Otashi vulika tu ulike iikala yuuntsa miilonga yetu nomokupopya kwetu. Pashiholelwa, otashi vulika tu yi ulike omolwiinakugwanithwa yi ikalekelwa mbyoka tu na, molwuuyelele wontumba mboka tu shi nenge molwekwatathano ndyoka tu na naamwatate ye na iinakugwanithwa. Nenge tashi vulika tu yelithe iinima momikalo moka twa fa otse yene twe yi dhiladhila, nonando yalwe nayo oye eta po omadhiladhilo gawo. Jesus okwe tu tulila po oshiholelwa oshiwanawa, nolundji okwa li ha popi ta totha mOmanyolo gOshihebeli. Okwa li ha popi momukalo gweifupipiko, opo aapulakeni ye ya tseye kutya shoka a popi inashi za muunongo we mwene, ihe osha za kuJehova. — Joh. 8:28.
Omaliko gomOmbiimbeli
Owe shi tseya ngaa?
Aakonakoni oya li yi itsu emanya lyomuPersia lya nyolwa uuyelele mwa tumbulwa edhina lyomulumentu Marduka (mOshindonga Mordekai). Omulumentu ngoka okwa li ha longo e li omunambelewa, tashi vulika a li omudhigininimambo, muSusa. Arthur Ungnad omutseyinawa gwondjokonona yaakuluyonale, okwa ti kutya emanya ndyono “olyo owala lya li li na uuyelele wopaMbiimbeli mono mwa popiwa Mordekai” pethimbo ndyoka.
Okuza sho Ungnad a gandja uuyelele we, aalongwantu oya kala nokutoloka uuyelele wa nyolwa komamanya omayovi gomuPersia. Gamwe gomomamanya ngoka Oopersepolisi, ngono ga li ga adhika miikulukuma yompungulilo yi li popepi noshilando shoka. Omamanya ngono oga nyolwa pethimbo lyomupangeli Kserkses gwotango. Oga nyolwa melaka lyOshielamite noge na omadhina gamwe ngoka ga tumbulwa membo lyaEster.
Omamanya gamwe gOopersepolisi oga tumbula edhina Marduka, ngoka a longa ongamushanga gwomukwaniilwa guuwa muSusa, pethimbo lyelelo lyomukwaniilwa Kserkses. Emanya limwe olya popya kombinga yaMarduka e li omutoloki. Uuyelele mboka otawu tsu kumwe naashoka Ombiimbeli ya hokolola kombinga yaMordekai. Okwa li omupiya ngoka a li ha longo muuwa womukwaniilwa Kserkses, nokwa li ha popi omalaka gaali. Mordekai okwa li aluhe ha longo posheelo shuuwa muSusa. (Ester 2:19, 21; 3:3) Omweelo nguka ogwa li omunene na opo pwa li hapu longo aapiya yomuuwa.
Opu na uuyelele uuhokithi wa faathana pokati kaMarduka ngoka a tumbulwa komamanya naMordekai ngoka a popiwa mOmbiimbeli. Oya li ko pethimbo limwe nomehala limwe, noya li ye na ondondo ya faathana nohaya longo mehala lya faathana. Okutala kuuyelele awuhe mboka aalafululi yiinima ya mona, osha fa shi li ngeyi kutya Marduka naMordekai ngoka a popiwa membo lyaEster omuntu gumwe.
11-17 SEPTEMBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | ESTER 3–5
“Kwathela yalwe ya ninge ngaashi taya vulu”
it-2-E ep. 431, okat. 7
Mordekai
Okwa li a tindi okwiinyongamena Haman. Shimwe ishewe, Haman, omulumentu gwomezimo lyaAgag, okwa li a ningwa elenga ekuluntu kuKserkses ngoka a li a gandja eutho omalenga agehe ga simaneke nogi inyongamene Haman, omolwoshinakugwanithwa oshipe shoka a li a pewa. Mordekai okwa li a tindi nokwa li a gandja etompelo kutya ye Omujuda. (Est 3:1-4) Etompelo lyaMordekai hoka a li a kankamekela onkatu ye ndjoka, olya li lya ulike kutya okwa lenga ekwatathano lye naJehova Kalunga ke, e li Omujuda omudhiginini. Okwa li a ndhindhilike kutya okusimaneka Haman okwa kwatela mo oshindji shi vulithe poku mu tsila oongolo, ngaashi Aaisraeli ya li haya ningi monakuziwa, oshoka oya li ya tala ko ondondo yomuleli ya simana. (2Sam 14:4; 18:28; 1Aak 1:16) Shi na ko nasha naHaman, opwa li pu na etompelo ewanawa kutya omolwashike Mordekai inee mu inyongamena. Osha fa shi li ngeyi kutya Haman okwa li Omuyamaleki, na Jehova okwa li a popi kutya oku na olugodhi nAayamaleki “okuza koluvalo sigo okoluvalo.” (Eks 17:16; tala HAMAN.) Mordakai okwa li a tindi okwiinyongamena Haman, omoluudhiginini we kuKalunga, ihe kashi nasha niinima yopapolitika.
it-2-E ep. 431, okat. 9
Mordekai
Okwa li a longithwa a hupithe Aaisraeli. Sho pwa Ii pa ningwa ompangela Aajuda ayehe ya dhipagwe moshilongo, Mordekai okwa li a ulike kutya oku na eitaalo, sho a pula ekwatho kuEster a ninge ngaashi ta vulu a hupithe Aajuda. Okwa li a ulukile Ester oshinakugwanithwa she sha kwata miiti, nokwe mu lombwele a ka popye nomukwaniilwa noku mu pule ekwatho. Nonando shoka osha li tashi ka tula omwenyo gwe moshiponga, Ester okwa li a zimine okuninga shoka a lombwelwa. — Est 4:7–5:2.
Okwa popile oshigwana shaKalunga
22 Ester otashi vulika a li a lulilwa noonkondo sho a yakula etumwalaka ndyoka. Shika osha li tashi makele noonkondo eitaalo lye. Okwa li ta monika kutya okwa tila sho, a yamukula Mordekai. Okwe mu dhimbulukitha ompango yomukwaniilwa kutya kehe ngoka ta holoka koshipala shomukwaniilwa ini ithanwa ko oku na okusa. Omuntu ngoka ota ka hupa owala ngele omukwaniilwa okwe mu ganeke nondhimbo ye yuukwaniilwa yoshingoli. Mbela opwa li ngaa pu na etompelo okudhiladhila kutya omukwaniilwa ote ke mu sila ohenda unene tuu sho Vashti opo a adhika a geelwa sho a tindi okuya komukwaniilwa? Ester okwa lombwele Mordekai kutya opwa pita omasiku 30 omukwaniilwa inee mu ithana kuye. Shaashi omukwaniilwa ine mu ithana omasiku agehe ngoka, okwa li ti ipula ngele omukwaniilwa nguka omugeyentu okwe mu hokwa ngaa natango. — Est. 4:9-11.
23 Mordekai okwa li a yamukula Ester noohapu tadhi koleke eitaalo lye. Okwe mu lombwele kutya ngele ina katuka, nena ehupitho lyAajuda otali ka za kulwe. Ihe mbela Ester okwa li a tegelela a ka hupe sho Aajuda taya hepekwa? Mordekai okwa li tu ulike eitaalo lye muJehova, kutya Jehova ke na esiku e ethe oshigwana She shi dhimwe po nomauvaneko ge ihaga kala inaaga gwanithwa. (Jos. 23:14) Mordekai okwa li wo a pula Ester a ti: “Olye e shi tseya kutya ino ninga omunyekadhi omolwompito ndjika?” (Est. 4:12-14) Mordekai okwe tu tulila po lela oshiholelwa oshiwanawa. Okwa li i inekela thiluthilu muKalunga ke, Jehova. Mbela natse otwe mu inekela ngaa? — Omayel. 3:5, 6.
Omaliko gomOmbiimbeli
Taya kondjele uuthemba wawo wokulongela Kalunga ya manguluka
14 Ngaashi Ester naMordekai mboka ya li ko nale, oshigwana shaJehova nena ohashi kondjele uuthemba washo wokulongela Jehova momukalo moka a hala. (Est. 4:13-16) Mbela oto vulu okukutha ombinga? Eeno. Oto vulu okugalikanena aamwatate naamwameme meitaalo mboka taya mono iihuna, omolwokwaanuuyuuki hoka taya ningilwa. Omagalikano ngoka otaga vulu okukwathela aamwatate mboka taya hepekwa notaya tidhaganwa. (Lesha Jakob 5:16.) Mbela Jehova oha yamukula omagalikano ngoka? Iipotha mbyoka twa sindana moompangu otayi ulike kutya ohe shi ningi lela. — Heb. 13:18, 19.
18-24 SEPTEMBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | ESTER 6–8
“Oshiholelwa oshiwanawa ngele tashi ya pokupopya nawa nayalwe”
Okwa katuka pandunge, nuupenda nonokwaaihola mwene
15 Molwaashoka Ester okwa li i idhidhimike, a tegelela esiku ndyoka ta lombwele omukwaniilwa li thike, Haman okwa li a ningi sha shoka tashi mu kuthitha esimano lye. Otashi vulika Jehova Kalunga oye a li a ningitha omukwaniilwa a londokwe koomposi. (Omayel. 21:1) Nomolwaashono Oohapu dhaKalunga tadhi tu ladhipike tu kale tu na iikala ‘yokutegelela.’ (Lesha Mika 7:7.) Oshihwepo okwiinekela Kalunga nokutegelela oye a kandule po omaupyakadhi getu shi vulithe oku shi ninga tse yene.
Okwa popi nuulaadhi
16 Ester ina tegelelitha we omukwaniilwa, pomatelekela ge omatiyali, okwa li e na oku mu lombwela ombahu nokawawa. Ihe ote shi ende ngiini? Omukwaniilwa okwa li e mu pe ompito sho e mu pula ishewe a popye shoka a hala okuningilwa. (Est. 7:2) Ester osho a mono ‘ethimbo lyokupopya.’
Okwa katuka pandunge, nuupenda nonokwaaihola mwene
17 Otashi vulika Ester a li a galikana Kalunga momwenyo gwe manga inaa popya oohapu ndhika tadhi ti: “Ngele otashi ku opalele, otandi ku indile neifupipiko, u zimine, ndi kale nomwenyo, noshigwana shandje shi kale nomwenyo.” (Est. 7:3) Ndhindhilika kutya oohapu dhaEster otadhi ulike kutya okwa simaneka etokolo kehe omukwaniilwa e wete tali opalele. Ester ka li ngaashi Vashti, ngoka a li nale omukulukadhi gwomukwaniilwa nokwa li a sitha ohoni omusamane gwe. (Est. 1:10-12) Niishewe, Ester ka li a pe omukwaniilwa uusama molwokwiinekela kwe Haman. Pehala lyaashono, okwa li i indile omukwaniilwa a gamene omwenyo gwe koshiponga sheso.
Okwa katuka pandunge, nuupenda nonokwaaihola mwene
18 Oohapu ndhoka odha li dhi inyengitha nodha kumitha omukwaniilwa. Mbela olye ngoka a hala okudhipaga omunyekadhi? Ester okwa tsikile ko a ti: “Tse noshigwana shetu otwa landithilwa po okuhanagulwa po, okudhipagwa nokukombwa po. Ando twa landithwa po ashike aapika, ando nde shi mwenene, oshoka kashi shi sha shokukudhila omukwaniilwa.” (Est. 7:4) Ester okwa popi uupyakadhi we a manguluka e ta ti ishewe ando ina popya sha, ando oya landithilwe po owala muupika. Okwa li e na oku mu lombwela edhipago ndika lyopamuhoko, oshoka naye olye mu guma.
19 Oshiholelwa shaEster otashi tu longo okutompathana momukalo omwaanawa. Otwi ilonga koshiholelwa shaEster kutya uuna tu na okuhololela aaholike yetu nenge omuntu ngoka e na oonkondopangelo uupyakadhi wa kwata miiti, otu na okutompathana momukalo omwaanawa neidhidhimiko, nesimaneko notu na okupopya oshili. — Omayel. 16:21, 23.
Omaliko gomOmbiimbeli
Omanenedhiladhilo okuza membo lyaEster
7:4 (OB-1954) — Ongiini ehanagulo lyAajuda lya li tali ka ‘yuga po omukwaniilwa’? Sho Ester a li a popi nekotoko shi na ko nasha nokulanditha po Aajuda ongaapika, okwa li u ulukile omukwaniilwa kutya ehanagulo ndyoka otali ke mu kanithitha oshindji. Iitalendi yoshisiliveli 10 000 mbyoka Haman a li u uvaneke, oya li yi na ongushu yi vulike kuuyamba mboka wa li tawu ke ya meliko lyomukwaniilwa ando Haman okwa pangelele ompangela okulanditha po Aajuda ongaapika. Ando ompangela yaHaman oya gwanithilwe, ando omunyekadhi naye okwa si.
25 SEPTEMBA–1 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | ESTER 9–10
“Okwa li a longitha oonkondopangelo dhe nopwaa na okwiihola mwene”
it-2-E ep. 432, okat. 2
Mordekai
Mordekai okwa ningi elenga ekuluntu a pingena po Haman, nokwa li a nyolitha oontumwafo medhina lyomukwaniilwa e te dhi sitomba noshihako shuuwa. Ester okwa langeke Mordekai metonatelo lyomaliko gaHaman, ngoka omukwaniilwa a li a pe omunyekadhi Ester. Opo nduno, Mordekai okwa li a longitha eutho lyomukwaniilwa, ndyoka lya gandja uuthemba kAajuda yi ilongekidhile okwiipopila. Shoka osha li lela ompito yenyanyu kAajuda noyoku ka mona ehupitho. Aantu oyendji moshilongo shaPersia, oya li ya longele kumwe nAajuda, nomesiku 13 lyomwedhi Adar, moka Aajuda ya li ye na okutameka okutula miilonga eutho ndyoka lya gandjwa, oya adhika yi ilongekidha. Aaleli ayehe yomiitopolwa, oongoloneya, ookomufala naakwanepangelo yomukwaniilwa oya gama kAajuda, oshoka oya li ya tila Mordekai. Olugodhi muSusa olwa li lwa lelepekwa nesiku limwe. Aatondi yAajuda muPersia ye vulithe po 75 000, oya li ya dhipagwa, mwa kwatelwa oyanamati omulongo yaHaman. (Est 8:1–9:18) Mordekai okwa li a gandja elombwelo ku ningwe oshituthi shokomumvo mesiku eti-14 nosho wo eti-15 lyomwedhi Adar, ano “oshituthi shaPurim,” nelalakano lyokunyanyukilwa pamwe, okutuminathana iikunditha yiikulya nokupa oohepele omagano. Oshinima shono, osha li sha kolekwa kuEster. Aajuda oya li ya zimine ya dhane oshituthi shoka, nosha li sha ningi omukalondjigilile komaluvalo gawo ngoka ga ka landula ko nosho wo kwaayehe mboka ya li ya tokola ye ya wayimine. E li pondondo ontiyali mepangelo lyaPersia, Mordekai okwa li a simanekwa kAajuda, mboka ya li oshigwana shi iyapulila Kalunga, nokwa li a tsikile okulonga, omoluuwanawa wawo. — Est 9:19-22, 27-32; 10:2, 3.
it-2-E ep. 716, okat. 5
Purim
Elalakano. Aafatululi yamwe oya ti kutya oshituthi shaPurim shoka hashi dhanwa kAajuda kunena, oshi na ko nasha unene nuukwashigwana, ihe hanelongelokalunga. Omathimbo gamwe aantu poshituthi shoka ohaya nu sha pitilila, ihe hasho sha li ngawo pethimbo sha dhikwa po naasho sha li hashi dhanwa petameko. Mordekai naEster oya li aalongeli yaKalunga kashili Jehova, noshituthi shoka osha li sha totwa nelalakano lyoku mu simanekitha. Otaku vulu okutiwa kutya Jehova Kalunga oye a li a hupitha Aajuda pethimbo ndyoka, molwaashoka uupyakadhi mboka owa li wa holoka po, omoluudhiginini waMordekai, sho a li ha longele Jehova. Haman okwa li Omuyamaleki, oshigwana shoka Jehova a li a tokolela ehanagulo. Mordekai okwa li ha vulika koshipango shaKalunga nokwa li a tindi okwiinyongamena Haman. (Est 3:2, 5; Eks 17:14-16) Shimwe ishewe, oohapu ndhoka Mordekai a li a lombwele Ester (Est 4:14) otadhi ulike kutya okwa li e na einekelo kutya Aajuda otaya ka hupithwa komuntu e na oonkondopangelo oonene. Okwiidhilika iikulya kwaEster, manga inaaya koshipala shomukwaniilwa e ke mu indile e ye komatelekela, otaku ulike kutya okwa li a hala Kalunga e ya kwathele. — Est 4:16.
‘Holela Kalunga’ sho to longitha oonkondo dhoye
12 Jehova okwa langeka po aakuluntugongalo ya kwatele komeho megongalo lyopaKriste. (Aahebeli 13:17) Aalumentu mbaka ya pyokoka, oye na okulongitha oonkondo ndhoka Kalunga e ya pa mokukwathela nokuhumitha komeho onkalonawa yoshigunda. Mbela okukala omukuluntugongalo otashi ti owu na okupangela ooitaali ooyakweni? Aawe. Aakuluntugongalo oya pumbwa okukala ye na ondjele naaifupipiki. (1 Petrus 5:2, 3) Ombiimbeli otayi ya lombwele tayi ti: “Litheni egongalo lyaKalunga ndyoka e li ilikolele neso lyOmwana.” (Iilonga 20:28) Ndika olyo etompelo lya simana okuungaunga nonge noshilyo kehe shoshigunda.
13 Otatu vulu oku shi thaneka ngeyi. Natu tye kuume koye kopothingo okwe ku pula wu tonatele eliko lye ndyoka a lenga. Owu shi kutya okwe li futa iimaliwa oyindji. Mbela ito ku ungaunga nalyo nuukeka? Sha faathana, Kalunga okwa pa aakuluntugongalo oshinakugwanithwa shokutonatela eliko lye ndyoka a lenga, sha hala okutya, egongalo lye ndyoka iilyo yalyo tayi faathanithwa noonzi. (Johannes 21:16, 17) Jehova oku hole oonzi dhe noonkondo, molwaashoka okwe dhi landa nombinzi yi na ondilo yOmwana epona, Jesus Kristus. Jehova okwa futa ondilo omolwoonzi dhe. Aakuluntugongalo aaifupipiki ohaya kaleke oshinima shoka momadhiladhilo nohayu ungaunga nawa noonzi dhe.
Omaliko gomOmbiimbeli
Omanenedhiladhilo okuza membo lyaEster
9:10, 15, 16 — Nokuli nonando euthompango olya li lya pe Aajuda epitikilo okuyuga ko omaliko gaatondi yawo, omolwashike ya li ya tindi oku shi ninga? Okutinda kwawo okwa li ku ulike pwaahe na omalimbililo kutya elalakano lyawo olya li okwiigamena, ihe hakwiilikolela uuyamba.
2-8 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | JOB 1–3
“Tsikila okuulika kutya owu hole Jehova shi thike peni”
Holela eitaalo nuudhiginini waNoa, Daniel naJob
16 Omashongo ngoka Job a li a taalela. Job okwa li a taalela omashongo omanene monkalamwenyo ye. Manga inaa adhika komashongo, ‘okwa li omuyamba e vule aantu ayehe yokuuzilo.’ (Job 1:3) Okwa li oshipuna, a tseyika nawa nokwa simanekwa noonkondo. (Job 29:7-16) Nonando ongawo, ka li i inekela muye mwene nenge u uvite inaa pumbwa Kalunga. Jehova okwa li e mu ithana “omuntu gwandje.” Okwa gwedha ko a ti: ‘Job omuntu e shi okwiinekelwa, ha tila Kalunga noha tondo uuwinayi.’ — Job 1:8.
17 Onkalamwenyo yaJob oya li ya lunduluka thiluthilu ombadhilila. Okwa kanitha iinima mbyoka a li e na nokwa li a gwililwa po, e ta kala a hala okusa. Otu shi kutya omweetithi gwaashoka okwa li omulundili Satana, ngoka a li a lundile Job kutya ota longele owala Kalunga, omolwiinima mbyoka e na. (Lesha Job 1:9, 10.) Mbela Jehova okwa li a ningi po shike kombinga yompata ndjoka? Okwa li a pe Job ompito u ulike uudhiginini we, opo u ulike kutya oku mu hole shili nohe mu longele tashi zi komutima.
Kala omudhiginini!
10 Mompata ndjoka ya li ya tukululilwa Job kuSatana, owa kwatelwa mo ngiini? Satana okwa ti kutya ku hole shili Jehova nosho wo kutya oto ke etha po oku mu longela, opo wi ihupithe. Okwa ti wo kutya ito ka kala omudhiginini! (Job 2:4, 5; Eh. 12:10) Shoka owu shi uvitile ngiini? Osha yela kutya ohashi ku uvitha nayi. Ihe dhiladhila kwaashika: Jehova okwe ku inekela lela, sho e ku pa ompito ndjika ya dhenga mbanda. Ohe etha Satana a makele uudhiginini woye. Jehova oku na einekelo kutya oto vulu okukala omudhiginini note ku kwathele wu ulike kutya Satana omufundja. Okwa uvaneka kutya ote ke ku kwathela wu shi ninge. (Heb. 13:6) Kashi shi tuu uuthembahenda wokukala wi inekelwa kOmupangeli gweshito alihe! Mbela owu shi wete kutya omolwashike uudhiginini wa simana? Ohawu tu kwathele tu ulike kutya Satana omufundja, tu popile edhina ewanawa lyaTate gwetu notu ambidhidhe omukalo gwe gwokupangela. Oshike tatu vulu okuninga, opo tu kale aadhiginini?
Omaliko gomOmbiimbeli
Shoka tatu vulu okwiilonga moohapu dhaJesus dhahugunina
9 Jesus okwa li a hala okutya shike? Nziya manga inaa sa, Jesus okwi igidha, a ti: “Kalunga kandje, Kalunga kandje, omolwashike we ekelehi ndje?” (Mat. 27:46) Ombiimbeli inayi yelitha kutya omolwashike Jesus a popi oohapu ndhoka. Ihe natu taleni shoka oohapu ndhoka tadhi tu longo. Oshinima shimwe shoka tatu ilongo mo osho kutya Jesus sho a popi oohapu ndhoka, kungawo okwa gwanitha po ehunganeko ndyoka tali adhika mEpisalomi 22:1. Shimwe ishewe, oohapu ndhoka odhe shi yelitha kutya Jehova ka li ta “gamene” Omwana. (Job 1:10) Jesus okwa li e shi uvite ko kutya He okwe mu gandja miikaha yaatondi ye, opo ya vule oku mu makela sigo omeso. Kapu na omuntu gulwe a makelwa ngaashi Jesus. Oohapu ndhoka odha koleke wo kutya ka li e na ondjo ya gwana oku mu dhipagitha.
9-15 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | JOB 4–5
“Kotokela omitotolombo”
it-1-E ep. 713, okat. 11
Elifas
2. Okwa li gumwe gwomookuume yatatu yaJob. (Job 2:11) Omuteman ngoka oye osheeli shaEsau. Onkee ano, okwa li gwomoluvalo lwaAbraham nokwa li a pamba Job. Ye noluvalo lwe, oya li hayi inomene owino yawo. (Jer 49:7) “Maahekeleki” yatatu yaJob, Elifas oye a li unene a simana nokwa tseyika nawa, notashi vulika wo oye a li omukuluntu kuyakwawo. Moonkundathana adhihe dhopalutatu ndhoka ya li ye na naJob, Elifas oye a li a popi tango noye a li a popi unene.
w05-E 9/15 ep. 26, okat. 2
Yanda omadhiladhilo omawinayi!
Sho Elifas a li a dhimbulukwa oshimoniwa she kombinga yonzo yaa shi yopaunshitwe, okwa ti: “Ombepo oya dhenge ndje moshipala, nolufufu kolutu lwandje olwa shindalala. Oya mwena, ihe ine vula okukoneka kutya oshike shoka. Ongoshihehelela shi li momeho gandje. Ondu uvu ewi tali nongona.” (Job 4:15, 16) Mbela ombepo yoludhi luni ya li ya nwetha mo okudhiladhila kwaElifas? Okupopya okuwinayi hoka kwa landula ko, otaku ulike kutya ombepo ndjoka kaya li nando gumwe gwomaayengeli aayuuki yaKalunga. (Job 4:17, 18) Oya li oshishitwa oshiwinayi shopambepo. Nomolwaashono Jehova a li a geele Elifas nookuume ke yaali, omolwiifundja mbyoka ya li ya popi. (Job 42:7) Odhoshili kutya Elifas okwa li a nwethwa mo koombepo dhoompwidhuli. Shoka a li a popi, kasha li tashi holola omadhiladhilo gopakalunga.
w10-E 2/15 ep. 19, okat. 5-6
Yanda omitotolombo dhaSatana
Satana okwa li a longitha Elifas, gumwe gwomaalumentu yatatu mboka ya li ya talele po Job, a popye kutya aantu oya nkundipala nokaye na etegameno. Sho a popi a ukitha kaantu kutya oya “shitwa neloya,” okwa lombwele Job a ti: “Oomboka yu umbwa montsi yevi, mbo taa yonuka po mbala ya fa embilimbili? Otaa tetagulilwa methimbo lyokuza ketendo lyeluwa sigo okeningino lyetango. Otaa yonuka po sigo aluhe noitaa dhimbulukiwa we.” — Job 4:19, 20.
MOmanyolo gamwe, tse aantu otwa faathanithwa ‘niiyuma yeloya.’ (2 Kor. 4:7) Otu li aankundi, molwaashoka otwa thigulula uulunde nosho wo okwaagwanenena. (Rom. 5:12) Itatu vulu okukondjitha omaponokelo gaSatana kutse yene. Ihe tu li Aakriste, katu li otse atuke. Nonando otu na omaunkundi, otu na ondilo momeho gaKalunga. (Jes. 43:4) Shimwe ishewe, Jehova oha gandja ombepo ondjapuki kwaamboka taye mu indile. (Luk. 11:13) Ombepo ye otayi vulu oku tu pa “oonkondo dhi vule ndhoka dhopaunshitwe” (NW), ndhoka tadhi vulu oku tu kwathela tu kondjithe omaponokelo gaSatana. (2 Kor. 4:7; Fil. 4:13) Ngele otu na “eitaalo lya kola,” otatu kavula okukondjitha Omuhindadhi, oshoka Kalunga ote tu koleke note tu tula kekankameno lya kola. (1 Pet. 5:8-10) Onkee ano, inatu pumbwa okukala twa tila Satana Omuhindadhi.
mrt-E oshit. 32, okat. 13-17
Igamena komitotolombo
● Konakona kutya uuyelele owa za konzo yini nosho wo shoka tashi popiwa
Shoka Ombiimbeli tayi ti: “Konakoneni iinima ayihe.” — 1 Aatessalonika 5:21.
Manga inoo itaala nenge inoo taandelitha uuyelele wontumba, nokuli naamboka wa thika nale momakutsi goyendji nenge wa kala nokweendululwa moonkundana, shilipaleka kutya owu li paushili. Ngiini mbela?
Konakona ngele onzo hoka wa za oyi shi okwiinekelwa. Omahangano gokutoola oonkundana nosho wo galwe, ohaga vulu okupengitha ehokololo, omolwokayoya kawo ke nasha nomangeshefelo nenge niinima yopapolitika. Kala ho yelekanitha shoka wa mona moonkundana dhontumba naashoka tashi popiwa koonzo dhilwe. Omathimbo nomathimbo, ookuume otashi vulika ya taandelithe uuyelele kaawu li mondjila okupitila momatumwalaka nenge ye wu tule komapandja gopaintaneta. Onkee ano, ino itaala onkundana kehe, ihe tala tango kutya oya za konzo yini.
Shilipaleka kutya shoka tashi popiwa oshi li pethimbo noshi li paushili. Tala kutya oshikundathanwa oshuunake, shilipaleka ngele oshi li paushili e to tala ngele opu na uumbangi wa kola mboka tawu shi ambidhidha. Kala wa kotoka, unene tuu ngele uuyelele owa kitakana notawu monika wa gwedhelwa nenge wa nyanyangidhwa nelalakano lyokupendutha omaiyuvo gontumba.
Omaliko gomOmbiimbeli
w03 6/1 ep. 20, okat. 5-6
Kaleni mwi ikolelela opo mu sindane methigathano lyokumona omwenyo
Okukala oshitopolwa shehangano lyomuuyuni auhe lyaalongelikalunga yashili, otaku vulu oku tu koleka noonkondo. Kali shi tuu eyambeko okukala u na ekwatathano nuumwayinathana wopahole womuuyuni auhe! (1 Petrus 2:17) Notatu vulu okukala twa nwethwa mo okukoleka ooitaali ooyakwetu.
Konakona iilonga yi na oshilonga yomulumentu omuyuuki Job. Nokuli omuhekeleki gwe omufundja Elifas okwa li e na okuzimina ta ti: “Oongoka a pundukile, oohapu dhoye odhe mu inkankamekitha, noongolo dha tengukile, we dhi koleke.” (Job 4:4) Tse ohatu ningi ngiini moshinima shino? Tse pauhandimwe otu na oshinakugwanithwa shokukwathela aamwatate naamwameme yopambepo yi idhidhimike miilonga yaKalunga. Mokukala kwetu nayo, otatu vulu okulonga mombepo ndjoka tayi popiwa moohapu ndhika tadhi ti: “Kolekeni omaako ga si uunye, pamekeni oongolo dha kakama.” (Jesaja 35:3) Onkee ano, omolwashike itoo shi ningi elalakano lyoye okukoleka nokuladhipika Omukriste omukweni gumwe nenge yaali oshikando kehe to tsakanene nayo? (Aaheberi 10:24, 25) Oohapu tadhi ladhipike dhoku ya pandula omolwoonkambadhala dhawo tadhi tsikile okunyanyudha Jehova, otadhi vulu oku ya kwathela shili ya kale yi ikolelela ye na etaloko okusindana methigathano lyokumona omwenyo.
16-22 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | JOB 6–7
“Uuna wu uvite onkalamwenyo ondhigu unene okwiidhidhimikila”
Omanenedhiladhilo okuza membo lyaJob
7:1; 14:14 — Uutumbulilo ‘ekondjo’ nosho wo “momasiku guudhigu” owa hala okutya ngiini? Molwaashoka Job okwa li muupyakadhi uunene, okwa li a tala ko onkalamwenyo yi li ekondjo edhigu. (Job 10:17) Shimwe ishewe, Job okwa faathanitha ethimbo ndyoka omuntu e li moshaasi a tegelela eyumuko, oshoka omuntu oha yi moshaasi a hala nenge inaa hala, ngaashi owala aantu haya thiminikilwa mekondjo.
Jehova “ota hupitha mbo ya kanitha etegameno”
OMATHIMBO nomathimbo ohatu dhiladhila kuufupi wonkalamwenyo yetu nankene ‘yu udha uupyakadhi.’ (Job 14:1) Shoka osho hashi tu ningitha tu kale twa teka omukumo omathimbo gamwe. Opu na aapiya yaJehova oyendji ya popiwa mOmbiimbeli nayo ya li yu uvite ngawo. Yamwe yomuyo oya li nokuli ya hala okusa. (1 Aak. 19:2-4; Job 3:1-3, 11; 7:15, 16) Ihe Jehova Kalunga kawo, ngoka yi inekela, okwa li aluhe e ya hekeleke noku ya tsa omukumo. Omahokololo gawo oga nyolwa mOmbiimbeli, opo getu hekeleke noku tu tsa omukumo. — Rom. 15:4.
g-E 1/12 ep. 16-17
Uuna wu uvite itoo vulu we okutsikila nonkalamwenyo
Nokuli nonando onkalo moka wu li oyi kale tayi monika ondhigu noonkondo, dhimbulukwa kutya hangoye awike nonokutya konyala kehe gumwe ota kondjo nuupyakadhi wontumba kunena. Ombiimbeli otayi ti: “Kehe shimwe shomeshito otashi fudhagana kuuwehame wa fa mboka wopevalo lyokanona.” (Aaroma 8:22) Nonando petameko otashi vulika wu kale wu wete uupyakadhi woye kaawu na siku wu kandulwe po, olundji mokweendela ko kwethimbo, onkalo ohayi ende tayi hwepopala. Oshike tashi vulu oku ku kwathela ngashingeyi?
Lombwela kuume koye ngoka wa inekela omaiyuvo goye. Ombiimbeli otayi ti: “Kuume oku na ohole aluhe, nomumwayina okwa valwa, opo a kwathe moluhepo.” (Omayeletumbulo 17:17) Omulumentu omuyuuki, Job, Ombiimbeli oye mu popi kutya okwa li a lombwele yalwe, sho a li a adhika komaupyakadhi. Sho a li e uvite a “kenyanana okukala nomwenyo,” okwa ti: “Otandi holola omayemato gandje notandi popi moluululume womwenyo gwandje.” (Job 10:1) Okulombwela yalwe omaiyuvo goye, otaku vulu oku ku kwathela kuu kale wa gwililwa po, notashi vulika ku ku kwathele wu kale wu na etaloko ewanawa, nonando owu li muupyakadhi.
Mbumbulila Jehova omutima gwoye megalikano. Aantu yamwe ohaya dhiladhila kutya egalikano oli li owala oshinima shoku tu uvitha nawa, ihe shoka hasho Ombiimbeli tayi ti. MEpisalomi 65:2, Jehova Kalunga okwa popiwa e li ngoka ha “uvu omagalikano,” omanga muPetrus gwotango 5:7 ya ti: “Oye omusilishimpwiyu gweni.” Ombiimbeli oya tsa omuthindo lwiikando nkene sha simana okukala twa inekela muJehova. Pashiholelwa:
“Inekela Omuwa nomutima gwoye aguhe noino igameka koondunge dhoye mwene. Mu tseya moondjila dhoye adhihe, nena oondjila dhoye ote dhi yelekanitha.” — OMAYELETUMBULO 3:5, 6.
“Mboka haye mu [Jehova] simaneke, ote ya pe ashihe shoka ye shi pumbwa, notu uvu omaindilo gawo e te ya hupitha.” — EPISALOMI 145:19.
“Ano osho ngeyi otatu vulu okuhedha kuKalunga tu na omukumo, oshoka ngele tatu mu indile shaa shoka she mu opalela, oye ote tu uvu ethimbo kehe ndyoka tatu mu indile.” — 1 JOHANNES 5:14.
“Omuwa oku li kokule naakaanakalunga, ihe egalikano lyaayuuki ote li uvu.” — OMAYELETUMBULO 15:29.
Ngele owa lombwele Kalunga omaudhigu ngoka wu na, ote ke ku kwathela. Omolwetompelo ewanawa, Ombiimbeli otayi ku ladhipike wu ‘inekele aluhe Kalunga, nowu aneke omaudhigu goye koshipala she.’ — Episalomi 62:8.
Omaliko gomOmbiimbeli
Kala ho pulakene, ho uvu ko oonkalo dhayalwe noku ya ulukila olukeno
10 Otatu vulu okuholela Jehova, mokukambadhala okuuva ko aamwatate naamwameme. Tseya aamwaho. Kala ho popi nayo manga okugongalo inaaku tameka nokonima ngele kwa pu, kala ho longo nayo muukalele, nongele otashi wapa, ya hiya wu lye pamwe nayo. Ngele owe shi ningi, otashi vulika wu ka mone kutya omumwameme ngoka ha monika a fa kee hole aantu, nani oku na owala oohoni, omumwatate ngoka wa li ho dhiladhila kutya oku hole iinima yopamaliko, nani oku hole owala okugandja nenge uukwanegumbo mboka olundji hawu ya wa lata kokugongala, otawu idhidhimikile omapataneko. (Job 6:29) Odhoshili kutya katu na “okwiitula miinima yaantu.” (1 Tim. 5:13) Nonando ongawo, oshili nawa okutseya aamwatate naamwameme nosho wo oonkalo moka ya enda.
23-29 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | JOB 8–10
“Ohole yaJehova ihaayi hulu po, ohayi tu gamene kiifundja yaSatana”
w15-E 7/1 ep. 12, okat. 3
Mbela otatu vulu ngaa shili okunyanyudha Kalunga?
Job okwa li a adhika komaupyakadhi kepaya taku zi, ngoka kaage li pauyuuki. Okwa li a thiki pehulithodhiladhilo lya puka kutya Kalunga ke na ko nasha naye, kashi na nduno mbudhi kutya oku li omudhiginini kuye nenge hasho. (Job 9:20-22) Job okwa li e uvite kutya ke na ondjo, nayalwe oshinima shoka oya li ye shi tala ko kutya okwi ininga ye mwene omuyuuki unene e vule Kalunga. — Job 32:1, 2; 35:1, 2.
Ohole yaJehova ihaayi hulu po otayi ti shike kungoye?
14 Ohole yaKalunga ihaayi hulu po oyi li egameno kutse. David okwa li a galikana Jehova a ti: “Ongoye egameno lyandje; owa hupitha ndje momupya. Otandi imbi mokule, sho wa hupitha ndje naasho wa gamene ndje. . . . Mbo haa inekele Omuwa, ote ya gamene [omolwohole ye ihaayi hulu po].” (Eps. 32:7, 10) Ngaashi owala edhingililokuma lya li hali gamene aakalimo yomoshilando pethimbo lyonale, ohole yaJehova ihaayi hulu po nayo ohayi tu gamene kukehe shoka tashi vulu okuteya po ekwatathano lyetu naye. Shimwe ishewe, ohole yaJehova ihaayi hulu po ohayi mu inyengitha wo e tu nanene kuye. — Jer. 31:3.
Omaliko gomOmbiimbeli
w10 10/1 ep. 14-15, okat. 19-20
‘Olye a tseya omadhiladhilo gaJehova?’
19 Oshike twi ilonga kombinga ‘yomadhiladhilo gaJehova’? Otwa pumbwa okweetha Oohapu dhaKalunga dhi zule euvoko lyetu lyomadhiladhilo ge. Katu na okudhiladhila nando kutya Jehova oku na omangambeko e tu fa noku mu tokola pamithikampango dhetu nopamadhiladhilo getu. Job okwa popi a ti: “Kalunga ke shi muntu, opo ndi vule oku mu yamukula nondi tamanane naye moompangu.” (Job 9:32) Ngaashi Job, ngele otwa tameke okuuva ko omadhiladhilo gaJehova, otatu ki inyengithwa tu tye: “Ayihe mbika otayi ulike oonkondo dhe; oyo enongono lyowala momakutsi getu. Olye tu uvu ko uunene woonkondo dhaKalunga?” — Job 26:14.
20 Sho tatu lesha Omanyolo, oshike tu na okuninga po ngele otwe ya poshitopolwa shoka oshidhigu okuuviwa ko, unene tuu shi na ko nasha nokudhiladhila kwaJehova? Ngele otwa kongo uuyelele kombinga yoshinima shoka, ihe katu na natango eyamukulo lya yela, natu shi tale ko shi li emakelo lyokumakela einekelo lyetu muJehova. Dhimbulukwa kutya omathimbo gamwe oohapu dhontumba dhomOmbiimbeli, ohadhi tu pe ompito yokuulika eitaalo lyetu momaukwatya gaJehova. Natu zimine neifupipiko kutya katu uvite ko iinima ayihe mbyoka ha longo. (Omuuv. 11:5) Kungeyi otatu ki inyengithwa tu zimine pamwe noohapu ndhika dhomuyapostoli Paulus tadhi ti: “Ano [uuwindji] wuuyamba waKalunga ou thike peni! Uunongo noondunge dhe odha hulila peni! Olye ta vulu okufatulula omatokolo ge? Olye ta vulu okuuva ko oondjila dhe? Ngaashi enyolo tali ti: ‘Olye a tseya omadhiladhilo gOmuwa? Olye ta vulu oku mu tsa omayele? Olye e mu pele sha tango, ye e shi mu galulile?’ Oshoka ayihe oya shitwa kuye, omolwe ayihe yi li po . . . . Kalunga na simanekwe aluheluhe! Amen.” — Rom. 11:33-36.
30 KOTOBA–5 NOVOMBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | JOB 11–12
“Omikalo ndatu moka tatu vulu okulikola owino nokumona mo uuwanawa”
Job okwa li a simanekitha edhina lyaJehova
17 Oshike sha li sha kwathele Job a kakatele uudhiginini we? Osha yela kutya okwa adhika nale e na ekwatathano lyopothingo naJehova, omanga a li inaa adhika komaupyakadhi. Job okwa li a tokola toko okukala omudhiginini, nonando katu shi shi ngele okwa li e shi kutya Satana okwa li ta shongo Jehova. Okwa ti: “Sigo okusa itandi ki idhimbika uuyuuki wandje.” (Job 27:5) Oshike sha li sha kwathele Job a kale e na ekwatathano lyopothingo naKalunga? Osha yela kutya Job okwa li a lenga shoka a li a uvu shi na ko nasha nankene Jehova a li a ungaunga noohekulululwa ngaashi Abraham, Isak naJakob. Job okwa li wo ha konakona eshito lyaJehova, nokungawo okwa li a vulu okwiilonga kombinga yomaukwatya ge ogendji. — Lesha Job 12:7-9, 13, 16.
Jehova oku li aluhe popepi nangoye
10 Panga uukuume nAakriste mboka aadhiginini. Panga uukuume megongalo naamboka ye li oshiholelwa oshiwanawa, mwa kwatelwa wo mboka kaaye shi yepipi lyoye nenge ye na eputuko lya yooloka ko kulyoye. Ombiimbeli otayi tu dhimbulukitha kutya oondunge “otadhi monika mokati kaakokele.” (Job 12:12) Aakokele nayo otaya vulu wo okwiilonga oshindji kaagundjuka mboka aadhiginini. David okwa li omushona lela kuJonatan, ihe shoka inashi ya imba ya pange uukuume wopothingo. (1 Sam. 18:1) David naJonatan oya li ya kwathelathana, opo ya longele Jehova, nonando opwa li omashongo ga kwata miiti. (1 Sam. 23:16-18) Omumwameme Irina, ngoka oye awike Onzapo maandjawo, okwa ti: “Aamwatate naamwameme otaya vulu lela okukala ongaavali yetu nenge aamwayina yetu. Jehova ota vulu oku ya longitha e tu kwathele.”
11 Okumona ookuume aape otaku vulu okukala okudhigu, unene tuu ngele owu na oohoni. Ratna, omumwameme e na oohoni ngoka i ilongo oshili nonando okwa li ta patanekwa, okwa ti: “Pethimbo tandi ilongo oshili, onda li nda mono kutya onda pumbwa ekwatho lyaamwatate naamwameme.” Ohashi vulu okukala eshongo okulombwela gumwe nkene wu uvite, ihe ngele owe shi ningi, omuntu ngoka oha vulu okuninga kuume koye kopothingo. Ookuume koye ohaya kala ya hala oku ku tsa omukumo noku ku kwathela, ihe owu na oku ya lombwela nkene taya vulu oku shi ninga.
12 Omukalo gumwe omwaanawa to vulu okupanga uukuume nooitaali ooyakweni, omokukala ho kutha ombinga muukalele pamwe nayo. Carol, ngoka a popiwa metetekelo, okwa ti: “Onda mono ookuume aawanawa oyendji sho nda kala handi longo pamwe naamwameme muukalele nosho wo mokulongela Jehova momikalo dhilwe. Momukokomoko gwomimvo, Jehova okwa kala ta ambidhidha ndje okupitila mookuume mboka.” Okupanga uukuume nAakriste mboka aadhiginini oku na lela uuwanawa. Jehova oha longitha ookuume mboka e tu kwathele tu ungaunge nomaupyakadhi getu, ngaashi uuna tu uvite uuwike. — Omayel. 17:17.
it-2-E ep. 1190, okat. 2
Owino
Owino yopakalunga. Owino yashili otayi adhika owala puJehova Kalunga, ngoka “omunandunge awike.” (Rom 16:27; Eh 7:12) Ontseyo oya pambathana noshili, ihe molwaashono Jehova oye Omushiti, ngoka a ‘kala ko nota kala ko aluhe sigo aluhe’ (Eps 90:1, 2), oku shi ashihe kombinga yeshito, uunene walyo, ashihe shoka shi li mo nosho wo ondjokonona yalyo sigo onena. Oompango dhopaunshitwe, omidhingoloko nosho wo omithikampango hoka aantu hayi ikololele, uuna taya ningi omapekapeko naasho taya mono omauyelele gontumba, ano iinima mbyoka hayi kala ekwatho kuyo noyi li ekankameno, ayihe mbyoka oya shitwa kuJehova. (Job 38:34-38; Eps 104:24; Omayel 3:19; Jer 10:12, 13) Shimwe ishewe, omithikampango dhe dhopamikalo odha simanenena nokuli ngele tashi ya pokukala omudhiginini, okuninga omatokolo gopandunge nokupondola monkalamwenyo. (Deut 32:4-6; tala JEHOVA [Kalunga komithikampango dhopamikalo].) Kapu na sha shoka shi mu vule moondunge. (Jes 40:13, 14) Nonando otashi vulika a ethe iinima mbyoka yi li ompinge nomithikampango dhe dhi li pauyuki yi ningwe nenge nokuli yi kale tayi monika nawa pakathimbo, onakuyiwa oyi li momake ge nota ka shilipaleka kutya ayihe oyi li metsokumwe nehalo lye nosho wo kutya ayihe mbyoka a popya ‘otayi ka tsakanithwa.’ — Jes 55:8-11; 46:9-11.
Omaliko gomOmbiimbeli
w08-E 8/1 ep. 11, okat. 5
Kala ho popi naagundjuka
▪ ‘Mbela ohandi gandja ngaa eitulomo kedhiladhilo lyaashoka tashi popiwa pehala liitya?’ Job 12:11 otayi ti: “Ngaashi okutsi ku hole okuuva, osho wo elaka li hole okulola iikulya.” Onkee owu na okuninga oonkambadhala shi vulithe nale, wu ‘uve’ nenge tu tye wu pulakene kwaashoka omumwoyemati nenge omumwoyekadhona te ku lombwele. Olundji shoka aagundjuka haya popi hasho lela ya hala okutya. Pashiholelwa, omumwoyemati nenge omumwoyekadhona otashi vulika a tye: “Aluhe oho ungaunga owala nangame nda fa okanona!” nenge “Iho pulakene nando kungame!” Pehala lyokugandja eitulomo koshitya “aluhe” nosho wo “nando,” dhimbulukwa kutya omumwoye otashi vulika ite shi popi meityo lyo lyenelyene. Pashiholelwa, uutumbulilo “Aluhe oho ungaunga owala nangame nda fa okanona” otashi vulika wa hala okutya “Ondi uvite kutya ino inekela ndje,” omanga uutumbulilo “Iho pulakene nando kungame” tashi vulika wa hala okutya “Onda hala oku ku lombwela nkene lela ndi uvite.” Kambadhala okuuva ko edhiladhilo lyomumwoye, pehala lyokugandja eitulomo kiitya.