EPIIPILIYOTEKA ya Watchtower
EPIIPILIYOTEKA
ya Watchtower
Elomwe
  • PIIPILIYA
  • SOOLALEERYIWA
  • MITHUKUMANO
  • Onnathorihiwa o Sineetriyu, Voocharela wa Pilato
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Yesu eemenle vamiithoni va Pontiyu Pilato

      MWAHA 127

      Onnathorihiwa o Sineetriyu, Voocharela wa Pilato

      MATEU 27:1-11 MARKO 15:1 LUKA 22:66–23:3 YOHANI 18:28-35

      • OTHORIHA WOOSIISELO EHAKUMVE OYA O SINEETRIYU

      • YUTASI ISKARIYOTI ONNEERERYA WIISIIPHA

      • YESU ONNAKERIHIWA WA PILATO WI ATHORIHIWE

      Ohiyu eriyari vaavaa Petro onamukhooceiye Yesu ikwaha raru. Nikhuuru no Sineetriyu noomala okuchula othoriha waya wa munyemu nave noomwalamwala. Woosiiselo wa nihiku Naneethanu, awo annuuluula, mwawooneya wi evahererye yookhumelela ya ovaanela woohookololowa apankaaya mu ohiyu. Yesu onnaruuhiwa variyari vaya.

      Wanawiili nikhuuru ninnamukoha: “Wári Kristu, on’léle” Yesu onnaakhula: “Kolélani, hamwakhula; nave kokohani etchu, hamwakhula”. Nto, Yesu moolipa murima onnaaleela omuchu awe hiiha ntoko yaaloheryiwaaya mu Daniyeli 7:13. Owo onnaloca: “Opacherya hihano Mwana a mutchu anarwa-akhala o ntatani nolopwana na ikuru sa Muluku.”—Luka 22:67-69, Nlakano Nahihano; Mateu 26:63.

      Awo annatitelela: “Ti wi, weyano wa Mwana a Muluku?” Yesu onnaakhula: “Ti yeyo munalotxanyu: miyo ka Mwana a Muluku.” Eyo enakhala wi ennaavaha ekari ya omwiipha Yesu nthowa na munyemu. Awo annakohana: “Nnaseryani nivano onamona?” (Luka 22:70, 71; Marko 14:64) Mwawiihiiha annamukusa Yesu nave annamukeriha wa Mulamuleli o Roma Pontiyu Pilato.

      Yutasi Iskariyoti onnamoona Yesu akerihiwaka wa Pilato. Vaavaa Yutasi onasuweleiye wi Yesu oothorihiwa, owo onnakhalano ekeerelani nave hanakhalano ewehereryo. Koma, opwaha omveka Muluku nikhurumuwelo neeparipari, owo onaya okookiha ikhorowa makhumi mararu sa eparata. Yutasi onnaaleela atokweene a anamukucho: “Kòtxheka, vokuliha nikhami na mutxhu ohipahunle etxhu!” Nto onnaakhela naakhulo noopwesa murima: “Vano hiyano nòkhala n’yahu? Wonelevo mekhà!”—Mateu 27:4.

      Yutasi onnayeeherya ikhorowa sa eparata mu empa ya Muluku nave voocharela onnaaceererya yoocheka awe moorweela wa weererya wiisiipha. Elukuluku Yutasi oniiheyeiye, akhweya murai omakelenleiyevo mukoi onninteeya. Mwiili awe onnamorela vamwala, nave onnaphuleya veri.—Saweriwa T’arummwa 1:17, 18.

      Nlelo woosiiselo elukuluku yeeyo Yesu onakerihiweiye veechokoni ya Pontiyu Pilato. Nto Ayuta anamukusa annakhooca ovolowa. Awo anuupuwela wi okhala vamoha ni yaawo ahiri Ayuta enahaala waariipiha. Weerano yeeyo enahaala owooceeliha olya yoolya mu 15 a Nisani, nihiku noopacerya na Efesta ya Iphaawu Soohiruruvalihiwa, yeeyo enooniwa ntoko makupa a elukuluku ya Paskha.

      Pilato onnakhumela vaate nave onnaakoha: “Etxhu tani munamusomelanyuno mulopwana ola?” Awo annaakhula: “Ahari mulipa ònanariha, hiyo hinikamuruhale wa weyano.” Pilato onnasuwela wi aneererya omukhinyererya, mwawiihiiha onnaloca: “Mmukuse ni mmuthorihe ntoko nnalotxelayavo nlamulo nanyu.” Ayuta annaloca: “Hiyano hinano owerya omwipha mutxhu.” Masu ala annooniherya wi anachuna wi Yesu akhwe, nave ti nthowa nene amuruuhalaaya wa Pilato.—Yohani 18:29-31.

      Wakhala wi aamwiipha Yesu variyari va efesta ya Paskha, enahaala otannya mawoowo matokweene woona wi ancipale annamvaha Yesu ncicimiho noopwahaxa. Nto wakhala wi aaweeriha Aroma omwiipha Yesu ni nthowa na ohiiwelela olamulelo wa o Roma, yaawo arino ophwanelela wa weerano, eyo enahaala owaakiha Ayuta okhalano mulacu variyari va achu.

      Ahooleli a malapelo hamuleenle Pilato wi aamuthoriha Yesu nthowa na munyemu. Vano awo annapaka mukhalelo mukina watheru: “Hiyo nimphwannye mulopwana ola awotothaka atxhu ahu, ahihaka operekha musokho wa Sésar ni iseraka Kristu mwene.”—Luka 23:2.

      Ntoko muhooleli o Roma, Pilato onneemererya wi yeeyo Ayuta analocaaya sa Yesu ni wiiseera wawe mwene moovuhana ni Aroma akhweya eparipari. Mwawiihiiha Pilato onnavolowa mpa, onnamwiichaniha Yesu, nave onnamukoha: “Weyano wà mwene a ayuda?” mmasu makina, ‘Weyano woonanariha nlamulo na olamulelo moorweela wa wiiseera mwene moovuhana ni Sesar?’ Akhweya wi asuwele ophiyerya mweeryo taani Pilato owiriyanneiye vooloca sa yoowo, Yesu onnamukoha: “Yeyo onalotxawe ti yammuruni mwa, nari orimukhala olènle?”—Yohani 18:33, 34.

      Ooniheryaka wi hasuwenle iparipari vooloca sa Yesu nto achunaka ohuserya vooloca sa seiyo, Pilato onnaakhula: “Wakhweya miyo kiri muyuda?” Owo onnaaceererya: “Elapo a ni asitokwene a alipa à mukutxho t’okun’he mmatani mwaka; wenreni?—Yohani 18:35.

      Elukuluku Yesu onaakhuleiye, oloca sa Omwene, nave yeeyo olonceiye moohikhwa minikwa yoomutikhiniha Pilato.

      EMACA YA NIKHAMI

      Yutasi onnayeeherya ikhorowa makhumi mararu sa eparata mu empa ya Muluku

      Asitokweene a anamukucho hanasuwela echu yoopaka ni ikhorowa sa eparata Yutasi oyeehenreiye mu empa ya Muluku. “Tahi exhu yaphama opwesererya ikhorowa ni muhakhu wa empa ya Muluku, ntakhara ikuliweno nikhami!” Mwawiihiiha annapharihela ikhorowa wi ethumeno emaca ya mulipa awupa ipiya, wi evithiwekevo anamarwa. Tiva emaca eyo eniichaniwaaya “ematxa ya nikhami.”—Mateu 27:6-8.

      • Ntakhara heeni Nikhuuru noothoriha ninnathukumana wanawiili woosiiselo?

      • Yutasi onakhwa hai, nave tiheeni eneereya ni ikhorowa makhumi mararu?

      • Ni nthowa taani Ayuta anachunaaya wi Pilato amwiiphe Yesu?

  • Pilato ni Herote Hanamphwanyerya Nthowa
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Herote ni anakhoco awe annamunyemula Yesu

      MWAHA 128

      Pilato ni Herote Hanamphwanyerya Nthowa

      MATEU 27:12-14, 18, 19 MARKO 15:2-5 LUKA 23:4-16 YOHANI 18:36-38

      • YESU ONNAALIKHELIWA NI PILATO VAMOHA NI HEROTE

      Yesu haneererya wiikhuwa wa Pilato wi owo mwene chiryene. Naamwi hiiha, omwene awe honoopopiha o Roma. “Omwene aka tahi wa elapo yela.” Yesu onnaloca. “Omwene aka warì wa elapo yela, atxhu aka yan’wa na wi kihivelèliwe wa Ayuda. Nto omwene aka tahi wa vathiva.” Chiryene, Yesu ookhalano omwene, koma omwene awe tahi wa elapo yeela.

      Pilato hanahiya mwaha yoola. Owo onnakohatho: “Vanonto we wa mwene?” Yesu onnamweeriha Pilato osuwela wi chiryene yeeparipari ti yeeyo olonceiye, amwaakhulaka: “T’onalotxawe wi miyo kà mwene! Kìyareliwe ni kìrwele yela mwelaponi, wi kihelele onamona wa eparipari. Yowo ori a eparipari onnawiriyana nsu naka.”—Yohani 18:37.

      Yesu oomala omuleela Tomasi: “Miyo, ephiro, eparipari, [ni] ekumi.” Vano ophiyerya Pilato ohiiwa wi yoolakelela yeerinhe Yesu orumihiwa veelaponi, ori weerela onamoona vooloca sa “eparipari,” xaxaxa eparipari vooloca sa Omwene awe. Yesu ori oolakelela okhala oororomeleya ntakhara eparipari yeela ophiyerya oveleela ekumi awe. Pilato onnakoha: “Eparipari ti seni?” nto owo hanawehererya wi athariheliwe sa yeela. Owo onoona wi ohiiha sawaakhwanela wi amuthorihe mulopwana ola.—Yohani 14:6; 18:38.

      Pilato onnachikela wa achu ale ananweherya vaate. Akhweya Yesu ori ni Pilato vaavaa onaaleeleiye atokweene a mukucho ni achu akina ari vaava ariki: “Miyo nkinaphwanya wa mulopwana ola mulatxu.” Enanariwe ni yoolakelela yeela, muloko onnatitelela: “Onnototha nloko, ahusihaka mwa elapo yothene yo Yudeya, ovinya o Galileya opatxeryeiyewo ophiyerya nno.”—Luka 23:4, 5.

      Nthalu na Ayuta ninnamutikhiniha Pilato. Vaavaa atokweene a mukucho ni alopwana awuuluvala anatitelelaaya okhuwela, Pilato onnamukoha Yesu: “Honiwa sothene anosomelayano?” (Mateu 27:13) Yesu haneererya waakhula echu. Omala wawe variyari va okhuwela wa muloko yoowo waari ntoko asinama amutakhwani awoopiha ennamutikhiniha Pilato.

      Ayuta annooniherya wi Yesu “opatxenrye o Galileya.” Mwa yeela, Pilato onnaphiyerya makuchuwelo wi mweeparipari Yesu to Kalileya. Ela ennamvaha miruku wi mukhalelo wa osepa ohikhalano murici wa omuthoriha Yesu. Herote Antipa (mwaana a Herote Mutokweene) tori mulamuleli o Kalileya, nave hiihaano ori o Yerusalemu mu elukuluku yeela ya Paskha. Mwawiihiiha Pilato onnamurumiha Yesu wa Herote. Owo aari Herote Antipa yoowo aakwante muru wa Yohani Mpatisi. Ohoolo waya, vaavaa iiwaleiye wi Yesu onnapaka miteko sootikhiniha, Herote uupuwela wi Yesu akhweya aari Yohani yoowo aaviihiwe mookhwani.—Luka 9:7-9.

      Vano Herote onnahakalala wi amoone Yesu. Tahi wi owo onachuna omukhaviherya Yesu naari weererya osuwela waakhanle wi aakhalavo mathowa oophwanelela vooloca sa othorihiwa wawe. Pahiru Herote iipiwe murima, nave “ànawehererya wona yotikiniha yeriwe ti yowo.” (Luka 23:8) Nto, Yesu hanakhwaaniherya yeeyo Herote aaweheryeiye. Mweeparipari, vaavaa Herote onamukoheiye Yesu, owo hanaakhula echu. Enyeenyen’ye, Herote ni anakhoco awe, annamunyemula Yesu ‘ni omuroha.’ (Luka 23:11) Awo annanwariha yoowara yawaarya nave annamunyemula. Voocharela Herote onnamukookiherya Yesu wa Pilato. Herote ni Pilato yaari amwiicani khalai vene, koma hiihaano annakhala asinthamwene a vanikuthani.

      Vaavaa Yesu onakookihiweiye, Pilato onnawiichana asitokweene a mukucho, alamuleli a Ayuta, ni achu oothene nave onnaloca: ‘Kòmukoha vamithoni vanyu ni nkiphwannye mwa mulopwana nthowa na mulatxu womuthorihelano ekoi. Nari mano Heróde haphwannye etxhu, tivanto onikòkihenryeiye. Ntoko munonanyu mulopwana ola henre etxhu yophwanela okhwa. Hiha miyo kinammutaphula, kamonihà ekoi.’—Luka 23:14-16.

      Pilato onnachuna omutaphula Yesu, ntakhara wi owo oosuwela wi anamukucho anamveleela Yesu nthowa na omukhalela nrima. Vaavaa Pilato oneereryeiye omutaphula Yesu, owo onnaakhela nceenyeryo na weerano yeeyo. Vaavaa okirantheiye va munyukhu awe wa othoriha, mwaariye onnamurumihela muchaka: “Ohere etxhu ni mutxhu owo aphama, ntakhara olelo nkirere ohawa molohani [akhweya oloha iwo waarweenle wa Muluku] wa nthowa na mutxhu yowo.”—Mateu 27:19.

      Pilato onaphwanela omoopola mulopwana ola ohirino nthowa. Apwanne onanwerya weerano yeela?

      • Yesu olonce hai “eparipari” vooloca sa omwene awe?

      • Makuchuwelo taani Pilato onaphiyeryeiye vooloca sa Yesu, achu anoona hai, nave tiheeni Pilato onapakeiye?

      • Ntakhara heeni Herote Antipa onnahakalala mu omoona Yesu, nave tiheeni onamweereleiye?

      • Ntakhara heeni Pilato onnachuna omoopola Yesu?

  • Pilato Onnaloca: “Mmone Mutxhu Ene!
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Yesu, owarihiwe ekhara ya miiwa ni yoowara yooxeerya, Pilato onnamukeriha vaate

      MWAHA 129

      Pilato Onnaloca: “Mmone Mutxhu Ene!”

      MATEU 27:15-17, 20-30 MARKO 15:6-19 LUKA 23:18-25 YOHANI 18:39–19:5

      • PILATO ONNEERERYA OMUTAPHULA YESU

      • AYUTA ANAMUCHUNA PARAPA

      • YESU ONNAHOOSIWA NAVE ONNANYEMULIWA

      Pilato aahaaleela achu yaavya omwiipha Yesu: “Nkiphwannye mwa mulopwana nthowa na mulatxu womuthorihelano ekoi. Nari mano Heróde.” (Luka 23:14, 15) Vano Pilato onneererya mukhalelo mukina, alocaka ni achu: “Eri yokhovelelanyu wi elukuluku ya Paska kimutaphule mulipa òphariwa mmoha. Vano munakhwela kimutaphule mwene a Ayuda?”—Yohani 18:39.

      Pilato aahimusuwela mulipa oophariwa iichaniwa Parapa, yoowo aari mpava ni mulipa awiipha. Mwawiihiiha Pilato onnakoha: “Munakhwela kitaphule ani, Baraba nari Yesu oniwa Kristu?” Eceenyeryiwaka ni atokweene a anamukucho, achu annaveka wi ataphuliwe Parapa omuhiya Yesu. Pilato onnakoha wanaawiili: “Wa eli ala, munnakhwela wi kitaphule ani?” Muloko owo onnakhuwela oriki: “Baraba!”—Mateu 27:17, 21.

      Moothanana, Pilato onnakoha: “Nka Yesu, oneriwa Kristu, kimwereleni?” Achu annakhuwela: “Akhomeliwe [vamwirini]!” (Mateu 27:22) Moohuuliwa muru awo analamulela okhwa wa mulopwana oohichenke. Pilato onnakoha: “Mulopwana ola enreiye yonanara t’evi? Nkiphwannye mwa yowo nthowa nophwanela wiphiwa. Tivanto miyo, kamonihà ekoi, kinammutaphula.”—Luka 23:22.

      Moohipwacha wiilipixerya wa Pilato, muloko woonyeenyeya onnakhuwela mwawiiwanana oriki: “Akhomeliwe [vamwirini]!” (Mateu 27:23) Ahooleli a malapelo aalapa mwakuru wi elekeche muloko ophiyerya onachuna nikhami pahiru! Nave tahi nikhami na muchu oohuhula, naari na mulipa awiipha. Nna nikhami na mulopwana ohichenke, yoowo mu mahiku mathanu muculi aakheliwe phaama avolowaka o Yerusalemu ntoko Mwene. Waakhanle wi amuhuserya a Yesu ari vaava, awo annatitelela okhala oomaala ni awiikasoopa.

      Pilato onnoona wi sooveka sawe hasinaphura echu. Onnakhumelela ohiiwanana, mwawiihiiha Pilato onnakusa maahi nave onnanawa vamiithoni va muloko woothene. Owo onnaaleela achu awo: “Miyo nkano nthowa nnikhami na mutxhu ola. Mwereke munakhwelanyu.” Naamwi hiiha, nlelo achu hanatoroka muupuwelo aya. Opwaha yeeyo, awo annaloca: “Nikhami nawe nnimorele hiyo ni anihu.”—Mateu 27:24, 25.

      Mulamuleli ola onachuna waahakalaliha yaawo ohiya opaka yeeyo onasuweleiye wi ti yawookololowa. Mwawiihiiha mwawiiwanana ni yoovekaaya, Pilato onnamutaphula Parapa variyari va muloko. Owo onnalamulela wi Yesu aruliwe soowara sawe nave awasuliwe.

      Emanle onwasula, anakhoco annamukeriha Yesu mpa mwa mulamuleli. Nikhuuru na anakhoco ninnathukumana nave ninnamunyemula Yesu. Awo annapaka ekhara ya miiwa nave annanwariha. Anakhoco annamuteesihatho Yesu ekopo mu ntata nawe noolopwana nave annanwariha yoowara yooxeerya, yeeyo enawariwa ni mwene. Awo annaloca mwa munyemu: “Moni, mwene a Ayuda!” (Mateu 27:28, 29) Opwaha yeeyo, awo annamutaphera mara Yesu nave annammana withoni. Ekusaka ekopo eri mmatani mwawe annammanano vamuru yeerihaka wi miiwa sa “ekhara” yoohoosa ipwineke vamuruni vawe.

      Omaaleleya wa Yesu ni ikuru sawe mu ichu soothene seiha oneereliweiye, sinnamutikhiniha Pilato yoowo oneererya wiisooneiha mukhateiye wi haanono nthowa, alocaka: “Onani, miyo kinnamuruha vate va wi musuwele wi nkinaphwanya wa yowo nthowa.” Apwanne Pilato onuupuwela wi omuruuha Yesu vaate ari oophoreya ene ni aconyaka nikhami, enahaala weeriha muloko otoroka moonelo aya? Vaavaa Yesu oneemeleiye ohoolo wa achu, Pilato onnakhuwela: “Mmone mutxhu ene!”—Yohani 19:4, 5.

      Naamwi Yesu amaniwaka ni ophoreihiwa, owo onnatitelela okhala oomaaleleya. Ela akhweya ennamutikhiniha Pilato nthowa nawi masu awe annooniherya ncicimiho ni ikharari ntakhara Yesu.

      NWASUSO

      Mukoi wa nwasuso

      Mu erevista The Journal of the American Medical Association Dr.  William D. Edwards Ennathariha mukhalelo Aroma yaawasulaaya achu:

      “Ekaruma yaaphariheliwa waari mukoi wookhuveya (flagrum naari flagelo) waakhalano makupa oohiyanahiyana a mikoi soochaviwa ni soohichaviwa, sa marakamelo oohiyana, mwemmo iphutu sa muthipo naari makhuva oothokoliwa a ipucepuche yaamakeleliwaayamo omakotelo wa mikoi. . . . Elukuluku yeeyo anakhoco o Roma yaamanaaya makupa a mwiili a muchu ni ikuru, iphutu sa muthipo saanathala mwiili nave mikoi ni makhuva a ipucepuche saanakwata misiphe. Vaavaa muchu aawasuliweiye moohihiyererya, makhwaca yaanananariha misiphe saacamela makhuva nave saaneeriha wi mwiili okawanyeyeke.”

      • Pilato oneererya hai omoopola Yesu nave onooniherya hai wi haanono nthowa?

      • Tiheeni enavolowela owasuliwa?

      • Yesu amanle owasuliwa, mukhalelo taani wa ohoosa waacharenlevo?

  • Yesu Onnaperekhiwa Nave Onnakusiwa wi Iiphiwe
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Yesu onniilipiserya oteexa mwiri yoowo onayeiye othomeiwavo, nave nakhoco onnamulamulela Simoni o Sirene wi ateexe

      MWAHA 130

      Yesu Onnaperekhiwa Nave Onnakusiwa wi Iiphiwe

      MATEU 27:31, 32 MARKO 15:20, 21 LUKA 23:24-31 YOHANI 19:6-17

      • PILATO ONNEERERYA OMUTAPHULA YESU

      • YESU ONNATHORIHIWA NAVE ONNARUMIHIWA WI IIPHIWE

      Naamwi Yesu anyemuliwe nave ahoosiwe moopwaha mphimo, wiilipiserya wa Pilato wi amutaphule henaweeriha atokweene a anamukucho ni yaawo anaakhaviherya otoroka moonelo aya. Awo hanachuna wi echu vyakala yooceelihe okhwa wa Yesu. Awo annatitelela okhuwela: “Omuthomeye, omuthomeye [vamwirini]!” Pilato onnaakhula: “Mmukuse nyuwo ni mmuthomeye [vamwirini], wona wi miyo nkinaphwanya nthowa mwa yowo.”—Yohani 19:6.

      Tahi wi Ayuta anamulekecha Pilato wi Yesu onaphwanela okhwa ntakhara mulacu wa epoliitika, vano hanka vooloca sa malapelo? Awo annakookela mulacu waakhumelenle vaavaa owo aathorihiweiye vamiithoni va nikhuuru no Sineetriyu wawi Yesu aahiruwana. Awo annaloca: “Hiyo nòkhalano nlamulo ni, wa nlamulo nenlo, owo onnaphwanela okhwa, wona wi òhisera Mwana a Muluku.” (Yohani 19:7) Ola mulacu muvyaani vamiithoni va Pilato.

      Pilato onnakookela mu nipuro nawe nave onneererya ophwanya mukhalelo wa omutaphula mulopwana yoowo ohireera ohoosiwa navetho mwaara a Pilato ohireereiye ohaawa moolohani wa nthowa na yoowo. (Mateu 27:19) Hanka vooloca sa wootherya wuuwu ovyaani Ayuta anapakaaya wi mulipa oophariwa ola “Mwana a Muluku”? Pilato oosuwela wi Yesu onarweela o Kalileya. (Luka 23:5-7) Naamwi hiiha owo onnamukoha Yesu: “Wa wowi?” (Yohani 19:9) Pilato akhweya onachuna osuwela waakhanle wi Yesu ookhala wirimu nave waakhanle wi onarweela wa Muluku.

      Pilato oomala wiiwa orweela wa Yesu wi owo mwene nave wi Omwene awe honapaka makupa a elapo. Ahichunaka oloca yeeyo omanleiye oloca woopaceryani, Yesu onnatitelela okhala oomaala. Yoolakelelaawe ya okhala oomaala ennamunanara Pilato yoowo ori awiirumiha, nave mu esara onnaloca ni Yesu: “Honakakhula? Honasuwela wi kòkhalano owerya wa wotaphula ni owerya wa wothomeya [vamwirini]?”—Yohani 19:10.

      Pahiru Yesu oni: “Weyo hiwakakhanleno owerya ni miyano, wahivahiwe osulu. Tiva yowo okivelènle wa weyano t’otempe otxheka.” (Yohani 19:11) Enooneya wi vaavaa Yesu aalonceiye “yowo okivelènle wa weyano,” tahi wi aamuupuwela Yutasi Iskariyoti woona wi Kayafa ni yaawo yaalampe vamoha ni yoowo aakhalanotho nthowa. Mwawiihiiha masu a Yesu anataphulela wi awo aakhalano yoocheka etokweene ompwaha Pilato.

      Atikhiniheyaka ni meecelo a Yesu ni masu awe, nave oopopiheyaka ni masu awi orwenle wirimu, Pilato onneererya omutaphula. Nto Ayuta annaruuha mukhalelo mukina yoowo onamoopopiha Pilato. Awo annaloca: “Wamutaphula, hiwatanne ni Sésar, wona wi yole onisera mwene onanvanya Sésar.”—Yohani 19:12.

      Mulamuleli onnamuruuha wanawiili Yesu vaate, nave onnamukiraathiha va mpaco woothoriha, ni onnaaleela achu: “Mwene anyu owo!” Ayuta hanakookela muculi. Awo annakhuwela: “Akhwe! Akhwe! omuthomeye [vamwirini].” Pilato onnaakoha: “Kimuthomeye mwene anyu?” Mu ilukuluku sincipale Ayuta annahooseya ni olamulelo wo Roma; naamwi hiiha asitokweene a anamukucho anneemereya vanlakani: “Hiyo hinano mwene mukina omuhiya Sésar!”—Yohani 19:14, 15.

      Ahiweryaka ohipaka yoochuna yoonyesererya ya muloko, Pilato onnamveleela Yesu mmatani mwaya wi emwiiphe. Anakhoco annamurula yoowara yooxeerya yanwarinhaaya, nave annanwariha malaya awe. Vaavaa anamukerihaaya weiwo anayaaya omwiiphawo, annamuteesiha mwiri.

      Vano ola woosiiselo wa nihiku Naneethanu 14 a Nisani. Yesu hiichunwe ovinyerya woosiiselo wa nihiku Naneesese nave oohooseya ni makacamiho mancipale. Vaavaa oniilipiseryeiye oteexa mwiri, ikuru sa sawe sinnamala. Mwawiihiiha anakhoco annamukhinyererya mulipa oovira, Simoni onarweela o Sirene o Afrika wi ateese mwiri wi akerihe nipuro anayaaya omuthomeyavo Yesu. Achu ancipale annamuchara, akina anniimana vachirima nthowa na othanana nave akina anniikhupanyerya wa yeeyo eneereya.

      Yesu onnaloca ni athiyana oothanana: “Anamwane o Yerusalemu muhikinlele miyo; mwisinlele toko nyuwano ni aninyu! Txhiri anamurwa mahiku eneraya elotxiwe: òrèriwa t’athiyana ahinayara, ahitonko orupala ni omwamwiha mwana! Vanonto anampatxerya olotxa ni miyako: munuwele!, nave ni matxhumutxa: munikhunele! Yerakano hiha ni ekhukulu ekithi, eni yereye ti seni ni ekhukulu yawuma?”—Luka 23:28-31.

      Yesu onaloca nloko na Ayuta. Nlo nri ntoko ekhukulu enahaawela wuuma yeeyo nlelo eri ekithi, nthowa nawi Yesu nlelo ori vaava, nave aakhalavo Ayuta anamweemererya. Elukuluku Yesu oneereiye akhwe nave arummwa epake makupa a nloko nivyaani noomunepani, nloko na Ayuta nnahaala wuuma omunepani, hiiha ntoko ekhukulu yawuuma. Onahaala okhalavo winla otokotoko vaavaa anakhoco o Roma eneeraaya ewanihe emweemelelaka Muluku wi etolose nloko!

      • Wootherya taani ahooleli a malapelo anampakelaaya Yesu?

      • Ntakhara heeni Pilato onnatepaxa woova?

      • Ntakhara heeni atokweene a alipa mukucho annamweeriha Pilato omwiipha Yesu?

      • Tiheeni Yesu onachuneiye oloca moorweela wa oromola ekhukulu “ekithi,” ni voocharela “yawuma”?

  • Mwene Ohirino Nthowa Onnahooseya Vamwirini
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Yesu onnamuroromeliha mpava okhomeliwe makupa awe, “Onamukhala ni Miyo m’Paradaiso”

      MWAHA 131

      Mwene Ohirino Nthowa Onnahooseya Vamwirini

      MATEU 27:33-44 MARKO 15:22-32 LUKA 23:32-43 YOHANI 19:17-24

      • YESU ONNAKHOMELIWA VAMWIRINI

      • ENENEERYO ERI WAAMURU WA YESU ENNATANNYA MUNYEMU

      • YESU ONNAVAHA EWEHERERYO YA OKUMI MPARATAISO VEELAPONI

      Yesu onnakerihiwa vanipuroni nihirakamenle va epooma vaava owo ni ampava eeli anakhomeliwaayavo. Nipuro nlo nniichaniwa Kolkota, naari Nipuro na Kaveira, nave nipuro nawooneya “worekamela.”—Marko 15:40, Nlakano Nahihano.

      Ooraaru annaruliwa soowara saya. Voocharela annavahiwa eviinyu yaakanyeriwe ni miira ni wamwe. Akhweya athiyana o Yerusalemu ti yaapaka eviinyu yeela wi evukuleke wiicela, nave Aroma hanawatiiha ovahiwa yaawo anaya wiiphiwa. Yesu amanle olawiha, onnakhooca owurya. Ntakhara heeni? Owo onachuna ovareryela moonelo awe variyari va yaweeha yeela etokweene; owo onachuna okhalano muupuwelo waphaama ni ororomeleya ophiyerya okhwa.

      Yesu onnaateleliwa vamwirini. (Marko 15:25) Anakhoco annakhomela ipereko matata ni inaani sawe, ethorolaka mwiili ni misiphe etannyaka wiicela otokweene. Elukuluku mwiri onaviihiwaaya, onnaacereryeya wiicela wa makhwaca onatannyiwa ni olimela wa mwiili wa Yesu. Naamwi hiiha, Yesu hanaasamela anakhoco. Owo onnavekela: “Mwakhurumuwele yawo, vawi henasuwela yeyo eneraya.”—Luka 23:34.

      Yookhovelela ya Aroma ohela vamwirini eneneeryo ya mulacu wa mulipa oothorihiwa. Mu elukuluku ela, Pilato onnathomeya eneneeryo erino masu: “Yesu o Nazaré, mwene a Ayuda.” Eyo erempwe mu Ehepiri, Elatini, ni Ekiriki, mwawiihiiha ancipale annawerya waalakhanya. Meerelo a Pilato anooniherya ohisiveliwa wawe ni yoochuna ya Ayuta yaatitelenle wi Yesu akhwe. Asitokweene a anamukucho annamvaanya: “Ohirepevo: ‘mwene a Ayuda; nto: mulopwana ola àlotxa miyo kamwene a Ayuda!’” Nto ahichunaka ophariheliwa wanawiili ni yaawo, Pilato onnaakhula: “Yeyo kirempaka kòreparu!”—Yohani 19:19-22.

      Anamukucho anyeenyen’ye annuuluula onamoona wawootha yoole yaavanhaaya woopacerya o Sineetriyu. Tahi yeeleco, achu yaawo anavira va nipuro nenlo annacikinya miru saya mwa munyemu nave annaloca moonanara: “Weyano onamwarya empa ya Muluku, okòka oteka mahiku mararu, wivuluse vano ni ovinyevo [vamwirini].” Moolikana, asitokweene a anamukucho ni alipa oorepa annamunyemula yaawoyaawo eriki: “Òhavulusa atxhu akina, nto hanawerya wivulusa! Kristu, mwene a Ayuda, avinyevo vano [vamwirini], wi none ni nemererye.” (Marko 15:29-32) Ophiyeryatho ampava eeli, mmoha ori moono woolopwana ni woothiyana wa Yesu, annamunyemula, naamwi ari yooworu ohipanke echu yoonanara.

      Anakhoco asese ari vaava awotho annamunyemula Yesu. Enakhala wi aawurya eviinyu, mwawiihiiha akhweya annamukerihela Yesu, nto hanawerya omphwanyiha wi enwuryihe. Elocaka sa eneneeryo eri vamwirini Aroma annaloca mmukhalelo woolikana eriki: “Warì mwene a Ayuda, wivuluse mukhatà.” (Luka 23:36, 37) Nkuupuwelani ela! Mulopwana yoowo oonihenrye okhala ephiro, eparipari, ni ekumi, vano muchu oohiphwanelela ni amunyemu. Naamwi hiiha, owo onnatitelela okhala oomaaleleya wa oothene, wa Ayuta ari vaava, anakhoco anamunyemula ni ampava eeli athomeiwe vamwirini mu makupa awe.

      Anakhoco evonyeryaka ekari malaya a Yesu

      Anakhoco asese annakusa soowara sa Yesu nave annakawanya makupa masese. Awo annavonyerya ekari wi yoone eneeraaya emmorele. Malaya a Yesu tasisapo yoowalamela, “yàvathanyiwa ovinya osulu mpaka vathi, ehirino mutxotxho.” Anakhoco annavaanela: “Ala nihahule, nto nivonyerye ekari, wi none eneraya emmorele.” Mu weerano hiiha annakhwaaniherya yoorempwa yeeyo enaloca: “Àkawana sowara saka, nave ekuwo aka àvonyerya ekari.”—Yohani 19:23, 24; Salumu 22:18.

      Mu elukuluku, mpava mmoha onnasuwela wi mweeparipari Yesu onnaphwanela okhala mwene. Owo onnamusamela nthamwene awe ni masu: “Weyano honamova Muluku nari nikhwaka vamoha [vamwirini]? Wa hiyo, nòphwanela ekoi ela, wona wi nonanariha; nto mutxhu ola henre nari mano etxhu yonanara.” Voocharela owo onnamveka: “Yesu kupuwele miyo warwà momweneni mwà.”—Luka 23:40-42.

      Yesu onnaakhula: ‘Tchiri, kinalocha ni weyo [olelo], . . . onamukhala ni Miyo m’Paradaiso.’ (Luka 23:43, NN) Yoororomeliha yeela ennahiyana ni yeele Yesu aaleenleiye arummwa awe, wi awo yaahaala okiraathi mu minyukhu ni yoowo mu Omwene. (Mateu 19:28; Luka 22:29, 30) Nto, mpava yoola ori Muyuta akhweya ohiiwa vooloca sa Parataiso yoowo Yehova aampankeiye woopaceryani ntoko nipuro na Atamu ni Eva, ni anamwanaaya. Vano mpava ola onanwerya okhwa ni ewehereryo yeela variyari vawe.

      • Ntakhara heeni Yesu onnakhooca owurya eviinyu ovahiweiye?

      • Eneneeryo taani ekuhiwe vamwirini okhomeliwevo Yesu, nave tiheeni Ayuta analocaaya?

      • Wa yeeyo eneereya ni soowara sa Yesu enaakhwaniherya hai yooloherya?

      • Ewehereryo taani Yesu onamvaheiye mulipa mpava?

  • “Paripari Ola Àri Mwana a Muluku!”
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Yesu amanle okhwa vamwirini variyari va ampava eeli, mutokweene a anakhoco onnaloca: “Paripari ola àri Mwana a Muluku!”

      MWAHA 132

      “Paripari Ola Àri Mwana a Muluku!”

      MATEU 27:45-56 MARKO 15:33-41 LUKA 23:44-49 YOHANI 19:25-30

      • YESU ONNAKHWA VAMWIRINI

      • SAWEEREYA SOOTIKHINIHA VA OKHWA WA YESU

      Vano “ekoma yothana,” naari othana. Ennakhumelela ewiriphi “vathi vothevene” ophiyerya ewora yaneethanu nasese, saakhwanaka iwora chaaru sa othana. (Marko 15:33, Nlakano Nahihano) Ewiriphi ela tahi wi etannyiwe ni wiikichiwa wa nsuwa. Yeeyo eneereya mu elukuluku ya mweeri muvyaani, koma vano elukuluku ya Paskha, vaava mweeri waakhwanenlaaya. Navetho ewiriphi ela annamaliha elukuluku yincipale opwaha aminutu vakhaani a wiikichiwa wa nsuwa. Mwawiihiiha Muluku teerinhe ewiriphi yeela!

      Nkaanyiheryani mukhalelo yaweereya yeela enavolowelaaya yaale anamunyemula Yesu. Variyari va elukuluku ya ewiriphi, athiyana asese annaacamela vamwirini okhomeliwevo Yesu. Athiyana ala ti amannya a Yesu, Salome, Mariya Matalena, ni amannya murummwa Yakopo Mukhaani.

      Murummwa Yohani ori vamoha ni mai oothanana a Yesu “vakhiviru [vamwiri].” Mariya onnamvarerya mwaana omuyanreiye nave omphunweiye vaavaa owo onooneiye wiicela otokweene. Wa Mariya, enakhala ntoko othoroliwe ni “nsipatxa.” (Yohani 19:25; Luka 2:35) Moohipwacha wiicela Yesu onooneiye, onnuupuwela okhala phaama wa amannya. Yesu onniilipiserya orukunusela muru oriwo Yohani nave onnaloca ni amannya: “Muthiyana, mwana-a owo!” Voocharela onnarukunusela muru oriwo Mariya, amuleelaka Yohani: “Amai-à awo!”—Yohani 19:26, 27.

      Vano Yesu onamvaha murici murummwa yoowo onamusiveleiye waakhapelela amannya yaawo vano ari naamukhweli. Yesu onnasuwela wi asinnawe oomaayi, yaawo ari anamwane akina a Mariya, nlelo hiyaanono nroromelo mwa yoowo. Mwawiihiiha onnapaka marehereryo a okhapeleliwa amannya mukhalelo woomwiilini navetho ni soothowa saya soomunepani. Ela yootakiherya yaphaama!

      Waacamela iwora chaaru sa othana vaavaa ewiriphi enamalaaya, Yesu onnaloca: “Kòkhalano nthanana.” Ni masu yaala, ennaakhwaniheryeya yoorempwa. (Yohani 19:28; Salumu 22:15) Yesu oosuwela wi Tiithi awe hani apake echu eri yoothene wi amwaakihe mu elukuluku yeela. Ela enahaala weeha ororomeleya wa Mwanawe ophiyerya omakotelo. Kristu onnakhuwela vatokovene: “Eloí, Eloí Lamà sabakthàni?” yeeyo enataphulela “Muluku aka, Muluku aka mukinyanyaleleni?” Akina ari waacamela vaava hanamwiiwexexa phaama nave annaloca: “Onamwitxhana Eliya.” Vano mmoha wa yaale onnachimaka aya anaaniha munyeenyere nviinyuni yoosukumana, ananwuriha Yesu: Nto akina annaloca: “None Eliya ariki arwe amukurusevo.”—Marko 15:34-36.

      Yesu onnakhuwela vatokovene: “Sòthesene sohereya.” (Yohani 19:30) Aai, owo ohaakhwaniherya soothene Tiithi awe aamurummeiye opaka veelaponi. Vookuchula Yesu onnaloca: “Tithi, mmatani mwà kinnaperekhamo munepa aka.” (Luka 23:46) Yesu onnaroromela moomalela wi Yehova onahaala omviiha mookhwani, mwawiihiiha amanle oloca masu ala, Yesu onnuuramiha muru awe nave onnakhwa.

      Mu elukuluku ela, onneereya mwaacikinye oopahula, yoowo onapwesa maluku. Mwaacikinye ola takuru ophiyerya wi mahiye yaawo ari okhwipi wa Yerusalemu annakumuwa nave miruchu sinnavonyeryiwa vaate. Achu yaawo anavira mukhwipi vaavaa anoonaaya miruchu iha annavolowa “mpoma wawela “ nave annaaleela achu yeeyo yeerenlaaya onamoona.—Mateu 12:11; 27:51-53.

      Vaava Yesu onakhweiye, ekuwo yoorekama, yeeyo enakawanya makupa Aweela ni Aweelasa, mu empa ya Muluku, ennakawanyeya veeri, ovinyerya osulu ophiyerya vathi. Ela enooniherya onyeenyeya wa Muluku ntakhara yaale amwiiphale Mwanawe navetho ela ennooniherya wi ovinyerya elukuluku yeela achu yaanwerya ovolowa mu nipuro Naweelaxa, eyo tiwi oya wirimu.—Ahebri 9:2, 3; 10:19, 20.

      Vaavaa aniiwexexaaya, achu annoova vatokovene. Mutokweene a anakhoco yoowo anavareryela wiiphiwa wa Yesu, onnakhuwela: “Paripari ola àri Mwana a Muluku!” (Marko 15:39) Akhweya owo aahikhalavo va othorihiwa wa Yesu vamiithoni va Pilato vaavaa waathokororyiwaaya mwaha waakhanle wi Yesu aari Mwaana a Muluku naari hooye. Vano owo oolekecheya wi, mweeparipari, Yesu Mwaana a Muluku.

      Akina yaakele woona echu yeereya, yoonaka yeele yaaphacun’we, yaakooka “emanaka vamirima” nto yawooniherya ya othanana waya otokweene ni wuuliwa muru. (Luka 23:48) Variyari va yaale anoona erakamenle aakhalavo arummwa ancipale aasithiyana yaawo mu ikwaha ikina yeeca ni Yesu. Awotho aatepa othanana ni saweereya seiya itokweene.

      MWIRI

      Amwiicani a Yesu yaanakhuwela: “Akhwe! Akhwe! omuthomeye [vamwirini].” (Yohani 19:15) Masu a Ekiriki mwiri aphariheliwe mu saweereya sa muchaka ti stau·ros. Liivuru History of the Cross (História da Cruz) onnaloca: “Stauros enataphulela ‘mwiri wawookowa’, ohiya echu ekina, pahiru mwiri woolipa, ntoko yoowo alipa oolima anapharihelaaya wi epakeno munlaano.”

      • Ntakhara heeni wiikichiwa wa nsuwa hiwaari ya iwora chaaru sa ewiriphi?

      • Yootakiherya taani yaphaama Yesu ovanheiye vooloca sa waathokororya asitiithi awuuluvala?

      • Tiheeni yeeren’ye vaavaa elapo yaacikinyen’yaaya, nave enasiphela eheeni ekuwo ya mpa mwa Muluku waahuwa veeri?

      • Okhwa wa Yesu ni ichu seeren’ye moorukurerya saavolowenle hai yaawo yaari vaava?

  • Mwiili wa Yesu Onnarehereryiwa Nave Onnavithiwa
    Yesu—Ephiro, Eparipari, ni Ekumi
    • Mwiili wa Yesu onnarehereryiwa wi wavithiwe

      MWAHA 133

      Mwiili wa Yesu Onnarehereryiwa Nave Onnavithiwa

      MATEU 27:57–28:2 MARKO 15:42–16:4 LUKA 23:50–24:3 YOHANI 19:31–20:1

      • MWIILI WA YESU ONNAVIIHIWAVO VAMWIRINI

      • MWIILI ONNAREHERERYIWA WI WAVITHIWE

      • ATHIYANA HANAPHWANYAMO ECHU MU NIHIYENI

      Ennaphiya elukuluku ya othana mu nihiku Naneethanu, 14 a Nisani. Mu oneela wa nsuwa onahaala opacerya Sapata a 15 a Nisani. Yesu oomala okhwa, nto ampava eeli yaawo athomeiwe mmakupa awe nlelo akumi. Mwawiiwanana ni Nlamulo, muruchu, “ohikhale wothomeiwa ohiyu wothene” koma, onaphwanela ovithiwa “nihiku nene nenlo.”—Malamulo 21:22, 23.

      Opwaha yeeyo, othana wa nihiku na Naneethanu nihiku na Wiirehererya nthowa nawi achu annarehererya soolya, ni okwaaxa miteko soothene seiyo sihinaphwanela oweheryiwa ophiyerya Sapata. Vaavaa nsuwa nnaneelaaya nihiku na Sapata “ntokotoko” nnahaala opacerya. (Yohani 19:31) Nihiku 15 a Nisani nnahaala okhala nihiku noopacerya na nihiku Naneethanu napiili na Iphaawu Soohiruruvalihiwa, nihiku noopacerya nenlo wiiliwiili onakhala Sapata. (Onamukutxho 23:5, 6) Mu elukuluku yeela nihiku noopacerya nniiwananaaya ni esumana ya Sapata, nihiku naneethanu napiili.

      Mwawiihiiha Ayuta annamveka Pilato wi aakuvihe okhwa wa Yesu ni ampava eeli athomeiwe mmakupa awe. Mwawiihai? Orweela mwa opwesa meco saya. Eyo enahaala ohiiha opharihela meco saya wi eviihe mwiili aya wi emumuleke. Akhoco annarwa nave annapwesa meco sa ampava eeli. Koma Yesu onooneya wi ookhwa, mwawiihiiha awo hanapwesa meco sa Yesu. Ela ennakhwaaniherya yoorepa ya Salumu 34:20: “Annakhapelela makhuva awe othene nave hinrwa niphweya nari nimoharu mano.”

      Wi emalihe minikwa soothene waakhanle wi Yesu ookhwa chiryene, nakhoco onnamuhoma nnivaka Yesu mpararini, athorolaka makupa a murima awe. ‘nave vohilekela onnakhumavo nikhami ni mahi.’ (Yohani 19:34) Hiiha ntoko Yohani 19:37 onooniheryeiye, ennaakhwaniheryeya yoorempwa ekina: “Awo anamurukunusa mitho aya, wi emone yole amuhommaya.”—Zakariya 12:10.

      Yosefe o epooma ya Armateya, “mulopwana òrèla” nave muchu oocicimiheya a nikhuuru no Sineetriyu, oritho vaava othomeiwevo Yesu. (Mateu 27:57) Owo osuweliwe ntoko “mutxhu òrèra murima ni awokolola,” yoowo “awehereryatho omwene wa Muluku.” Mweeparipari, ntoko “muhuserya a Yèsu, nto wiphini, wona wi ànawova ayuda,” owo haakhavihenrye nikhuuru naamuthoriha Yesu. (Luka 23:50; Marko 15:43; Yohani 19:38) Moolipa murima Yosefe onnamveka Pilato mwiili wa Yesu. Pilato onnamwiichana mutokweene a anakhoco yoowo onamuleela wi Yesu ookhwa chiryene. Voocharela, Pilato onnaakhulela yooveka ya Yosefe.

      Yosefe onnakula ekuwo yooreera, nave onaviihavo mwiili wa Yesu vamwirini. Owo onnahuruwela muruchu ni ekuwo arehereryaka wi wavithiwe. Nikotemu, “yole arule nihiku nimoha anamwasya Yesu ohiyu,” onnakhaviherya orehererya muruchu. (Yohani 19:39) Owo onnaruuha ikiilu makhumi mararu sa makhurwa a esisapo yoowalamela yaakanyeriwe a miira. Mwiili wa Yesu onnahuruweliwa ni ekuwo eheliwe sawiinkhela, mwawiiwanana ni yookhovelela ya Ayuta.

      Yosefe ookhalano nihiye nawe nivyaani vamwala wawaacamela, nave mwiili wa Yesu onnavithiwa mwemmo. Voocharela, nluku ntokotoko ninnawaliwano vamulako wa nihiye. Ela enneeriwa mwawaakuveya, ahaakumve opacerya Sapata. Mariya Matalena ni mariya amannya a Yakopo Mukhaani akhweya annakhaviherya orehererya mwiili wa Yesu. Awo annakookela owannyaya “ereherya makhurwa òwalamela ni sawunkhela” wi ecikichele mwiili wa Yesu nimanle nihiku na Sapata.—Luka 23:56.

      Mu nihiku noocharela, nihiku na Sapata, atokweene a anamukucho ni Afarisi annaya wa Pilato nave annaloca: “Pwiya, nòsuwela wi mulopwana ole, etxaka, alotxa ì: ‘Yavirà mahiku mararu, kinahawela ovinya mokhwani’ Tiva ninnoveka wi warume akhotxo wi yalipeleleke nihiye nlo ophiyerya nihiku naneraru, wi amuhuserya ehirwe emwiyewo, ekòke yalèleke atxhu: òvinya mokhwani. Hiha niwoko nomaliherya nnamutepa opwaha nopatxerya!” Pilato onnaakhula: “Mòkhalano amulipeleli anyu, muye mwalipeleleke ntoko munakhwelanyu.”—Mateu 27:63-65.

      Mu nihiku Namurunku, Mariya Matalena, Mariya amannya a Yakopo, ni athiyana akina, annaruuha makhurwa o nihiyeni wi erehereryeno mwiili wa Yesu. Awo annaloca mukina ni mukhwaawe: “Tani oni avìhewo omulako nluku?” (Marko 16:3) Koma mwaacikinye mutokweene oheereya. Opwaha yeeyo, munkeelo a Muluku ooviihavo nluku vamulako, amulipeleli aapwahavo, nave mu nihiyeni hiwaamo echu!

      • Ntakhara heeni nihiku Naneethanu niichaniwa nihiku na omureherya Paskha, nave ntakhara heeni oreiye Nawoorowa ‘mutokotoko’?

      • Yosefe ni Nikotemu tiheeni anapakaaya mu ovithiwa wa Yesu, nave waataana taani aryaayano ni Yesu?

      • Tiheeni alipa a mukucho anachunaaya opaka, nto tiheeni eneereya woosiiselo wa nihiku Namurunku?

Soolaleeryiwa sa Lomwe (1995-2024)
Okhumavo
Ovolowa
  • Elomwe
  • Ovaha
  • Orehererya
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Malakiheryo a Opharihela
  • Malakiheryo a Sookhuweya
  • Configurações de Privacidade
  • JW.ORG
  • Ovolowa
Ovaha