Ko e Atu Motu Galo ne Fakama e Tau Tagata Fakafili Tala ke he Tohi Tapu

“He vaha fakamua ko e fakamauaga tuai he atu motu a Asuria e taha he tau veveheaga pulefu lahi ne toka i loto he tau fakamauaga tuai he lalolagi.” “Ko e tau mena oti ne kua iloa hagaao ki a Nineva i tuai ne kua fakaputuputu mai he tau kupu ufiufi fiha mo e tau perofetaaga he Tohi Tapu ne kua fakahaha ki ai, mo e tau valavala tohi tala teao ne nakai katoatoa he fakamauaga tuai a Asuria ne toka i loto he Diodorus Siculus . . . mo e falu.”​—Cyclopædia of Biblical Literature, tau Volume 1 mo e 3, 1862.

NE MOUI e tagata tohia fakamauaga tuai Heleni ko Diodorus Siculus he tau tau ne 2,000 i tuai. Ko Nineva he talahau e ia, ko e taone pakafa; mai he tau fahi ne fa kua 480 e tau male he katoatoa he loa. Kua 96 e tau kilomita a ia he laulahi! Kua tatai e fakatino ne fakakite mai he Tohi Tapu mo e mena ia, ne kua fakamaama mai hagaao ki a Nineva ke tuga e taone lahi mahaki kua “lata mo e fenoga po tolu ke fano ai.”​—Iona 3:3.

Ko e tau tagata fakafili tala ke he Tohi Tapu he senetenari ke 19 aki, ne nakai tali tonu kua maeke e taone he lalolagi i tuai kua nakai fai mena ne iloa ki ai ke lahi pihia. Ne pehe foki a lautolu kaeke ko e mena ha ha i ai moli a Nineva, kua liga ko e taha vala he fakalatahaaga tagata i tuai ne kua ha ha i ai fakamua atu ia Papelonia.

Kua fekeheaki e onoonoaga nei ke he mena ne talahau mai ia Kenese he veveheaga 10, kua pehe ko e tama tane he tama he tama a Noa, ko Nimarota, ne fakatu e ia e motu fakapolitika fakamua i loto he matakavi a Papelu, po ko Papelonia. ‘Mai he motu ia foki,’ he fakaholo atu e Tohi Tapu ke talahau, ‘ne fina atu ai a ia ki Asuria, mo e ati e ia a Nineva, mo e māga ko Rehopo, mo Kala, Mo Resema foki ha he vaha loto a Nineva mo Kala; ko e maga lahi haia.’ (Kenese 10:8-12) Kia mailoga la, e fakamaamaaga he kupu tohiaga tapu ke he tau taone fou ne fa a Asuria, kua tuga “ko e maga lahi” tahamaka.

He tau 1843 ne moua he tagata Falani ne kumikumi mena tuai ke he kelekele ko Paul-Émile Botta, e tau patu fale patuiki malona tuai ne eke ke fakakite moli mai ko e taha vala he taone a Asuria. He magaaho ne hoko atu ke he tau tagata e tala he moua e mena nei, ne tupu ai e fiafia lahi mahaki. “Kua malagaki hake lahi e fiafia pauaki he tau tagata,” he fakamaama mai e Alan Millard i loto he hana a tohi ko e Treasures From Bible Times, “he magaaho ne kua fakakite moli ko e fale patuiki a Sarekona, ko e patuiki a Asuria ne fakahigoa mai ia Isaia 20:1, ne fa mahalohalo e tau manatu ko e moui moli nakai a ia, kakano ane mai kua nakai fai talahauaga pihia, kua nakai iloa he taha a ia.”

Ka ko e magaaho taha ia ni, ne kamata e taha tagata kumikumi mena tuai ke he kelekele foki, ko Austen Henry Layard, ke keli hake e tau kaina malona tuai he matakavi ne ui ko e Nimrud he magahala kua 42 e kilomita ke he fahi toga lalo ia Khorsabad. Kua fakakite mai moli ko Kala e tau patu kaina malona ia​—ko e taha he tau taone ne fa ha Asuria ne talahau mai ia Kenese 10:11. Ne keli hake foki e Layard he tau 1849 e tau kaina malona tuai he fale patuiki lahi he matakavi ne ui ko e Kuyunjik, he vahaloto a Kala mo Khorsabad. Ne fakakite moli mai ko e taha vala a Nineva e fale patuiki ia. Kua tu he vahaloto a Khorsabad mo Kala e tau kaina malona tuai he falu maaga, ne kua fakalataha ki ai e tumutumu fonua ne ui ko e Karamles. “Kaeke kua uta e tautolu e tau tumutumu lalahi mahaki ne fa a Nimrúd [Kala], ­Koyunjik [Nineva], Khorsabad, mo Karamles, tuga e tau matapotu maloku he mena pakafa,” ke he onoonoaga a Layard, “to kitia ai hana tau fahi ne fa kua teitei tatai ni ke hako tonu mo e 480 e tau male po ke 60 e maila he fonua laulahi, ne kua moua ai e tau tolu aho he fenoga he perofeta [ko Iona].”

Ti kitia moli ai mogoia, ne fakalataha e Iona e tau fakalatahaaga oti kana ia ke he mena tahamaka ko e “maga lahi haia,” ti kua ui ai a lautolu he higoa he taone ne tohia fakamua ia Kenese 10:11, ko Nineva naia. Ko e taha ia ne fa taute foki he vaha nei. Ke fakatai ki ai, kua ha ha he vahaloto e kehekeheaga he lotouho taone a London mo e hana tau matatepu he fahi tua, ne kua fa lafi katoa he falu magaaho ke fakahigoa ko e “London Lahi Mahaki.”

Ko e Patuiki Fakatokoluga a Asuria

I loto he fale patuiki i Nineva kua molea e 70 he tau poko, ti kua teitei foki e tau kaupa ke katoatoa e tolu e kilomita. Ne ha ha he tau kaupa nei e tau mena vela afi ne toe hifo he tau fakatino talai kua fakalilifu aki e tau kautuaga he matakautau mo e falu mena ne kautu ke taute. Loga e tau mena ne malona kelea lahi. He tata atu ke he fakahikuaga he nofoaga hana, ne kitia e Layard e taha poko loto ne mau mitaki agaia. Kua toka he tau kaupa e taha fakatino fakatata kua fakakite e tapakiaga he taha taone ne kua lahi e puipuiaga, fakalataha mo e tau pagota ne fakafoleni ki mua he patuiki ne taute e fofoaga, ne kua nofo i luga he nofoaiki ne toka i fafo he taone. Kua ha ha i luga he patuiki e tohiaaga kupu ne kua fakaliliu he tau tagata pulotu ke he tau mena tohia Asuria ke he mena ne mui mai: “Sanerivi, ko e patuiki he lalolagi, ko e patuiki Asuria, kua nofo i luga he nofoaiki- nimedu ti uta ke tivi e tau mena fofo (ne tamai) i Lakisa (La-ki-su).”

He vaha nei kua maeke ke kitia e fakatino fakatata nei mo e tohiaga kupu i loto he British Museum. Kua fetataiaki mo e tau mena tutupu he vaha i tuai ne fakamau i loto he Tohi Tapu ia 2 Tau Patuiki 18:13, 14: “Ko e tau hogofulu ma fa he patuiki ko Hesekia, ne hake ai a Sanerivi ko e patuiki a Asuria ke he tau maga oti kua nonofo ke he tau taue i Iuta mo e tau ki ai a ia, ti eke ai e ia māna. Ti fakafano atu e Hesekia ko e patuiki a Iuta ke he patuiki a Asuria i Lakisa, kua pehe atu, Kua hehe tuai; kia haele kehe a koe ia au; ka ko e mena ke kotofa mai e koe kia au to eke ai e au. Ti kotofa mai ai he patuiki a Asuria kia Hesekia ko e patuiki a Iuta tolu e teau e taleni ario, mo e tolugofulu e taleni auro.”

Ne moua e falu tohiaga kupu i loto he tau kaina malona tuai a Nineva ne kua moua mai e falu mena fakamatafeiga ke he fofoaga a Sanerivi ki Iuta mo e totogiaga tupe fakalilifu a Hesekia. “Liga taha he tau mena kua mua atu e kehe ne tupu ke he fakamoliaga he vaha i tuai ne kua fakamau hifo, ko e fiha e katoatoa he tau mena uho he auro ne uta kehe mai ia Hesekia, ko e tolugofulu e tau taleni, ne kua tatai katoatoa e tau fakamauaga kehekehe ne ua,” he tohia e Layard. Ko e Iki Tane ko Henry Rawlinson, ne lagomatai ke vetevete mai e kakano he tau mena tohia Asuria, ne talahau kua taute ai he tau tohiaga kupu nei “ke tuku mamao atu ti nakai fai totokoaga ko e tagata moli a [Sanerivi] he vaha i tuai.” Ke lafi ki ai, kua huhu a Layard i loto he tohi hana ko e Nineveh and Babylon (Nineva mo Papelonia): “Kua tua a hai ko e to pihia e mena ka tupu po ke maeke ke pihia ai, ato kitia ai e tau mena nei, kua toka i lalo he tau fakaputuputuaga kelekele lahi mo e tau otaota ne kua fakamailoga ai e tuaga a Nineva, mo e to moua i ai e fakamauaga tuai ke he tau tauaga he vahaloto a Hesekia mo Sanerivi, ne kua tohia ne ia ko Sanerivi he magaaho ne tutupu ai e tau mena ia, mo e kua pehi ai e fakamoliaga ke he tau mena fakamatafeiga ikiiki foki he fakamauaga he Tohi Tapu?”

Kua moli, kua nakai fetataiaki e falu mena fakamatafeiga he fakamauaga a Sanerivi mo e Tohi Tapu. Ke fakatai ki ai, kua tohia he tagata kumikumi mena tuai ke he kelekele ko Alan Millard: “Ne moua e mena moli kua mua atu e kehe he vala fakahiku he [fakamauaga a Sanerivi]. Kua fakafano e Hesekia hana tagata uta fekau, mo e tau totogiaga tupe fakalilifu oti kana, ki a Sanerivi ‘he magaaho fakamui, i Nineva’. Kua nakai uta he matakautau a Asuria e tau mena ia ki kaina ke he puhala he kautuaga ne fa mahani ki ai.” Kua tala mai he Tohi Tapu kua fita he age e totogiaga tupe fakalilifu ato liu e patuiki Asuria ki Nineva. (2 Tau Patuiki 18:15-17) Ko e ha ne kehe ai? Mo e ko e ha, kua nakai maeke ai a Sanerivi ke palau hagaao ke he kaumahala he maaga mua tua a Iuta, ko Ierusalema, ke he puhala ne kua palau a ia hagaao ke he kaumahala he taue Iuta, ko Lakisa? Tolu e tau tagata tohia Tohi Tapu ne tala mai e tali. Taha mai ia lautolu, ne kitia mata tonu, kua tohia mai: “Ti fina atu ai e agelu a Iehova, ti kelipopo ai e ia ke he heaga api a Asuria e tau tagata ne taha e teau e afe ti valugofulu e afe ti lima e afe e tagata. Kua uhu matike a lautolu ne toe ke he magaaho pogipogi, kitiala, ko e tau tagata mamate a lautolu oti. Ti laga e api e Sanerivi ko e patuiki a Asuria, ti fano ai a ia, kua liu atu a ia ki Nineva, ti nofo ai a ia.”​—Isaia 37:36, 37; 2 Tau Patuiki 19:35; 2 Nofoaga he Tau Patuiki 32:21.

I loto he tohi hana ko e Treasures From Bible Times, kua fakahiku ai a Millard: “Kua nakai fai kakano mitaki ke mahalohalo ke he hokotaki nei . . . Kua maama lahi, kua nakai maeke a Sanerivi ke fakamau e mena kelea pihia ke totou ai he tau hakeaga hana, ha kua tuku ki lalo he mena ia a ia.” Ka kua kehe, ne lali a Sanerivi ke talaga e onoonoaga ko e kautu e fofoaga hana ki a Iuta mo e fakatumau a Hesekia ke omaoma, he fakafano atu e totogiaga tupe fakalilifu ki Nineva.

Pehi e Fakamoliaga ke he Kamataaga a Asuria

Kua loga e hogofulu he tau afe he tau lapa kelekele fakapaku mao ne toka he tau fale toka tohi ne kua moua mai foki i Nineva. Kua fakakite moli mai he tau mena tohia nei ne kamata mai he fahi lalo i Papelonia e Atu Motu a Asuria, tuga foki ni ne fakakite mai ia Kenese 10:11. He muitua ke fakaaoga e mena nei, kua kamata e tau tagata kumikumi mena tuai ke he kelekele, ke taute fakalahi ha lautolu a laliaga ke he fahi lalo. Kua fakamaama mai e Encyclopædia Biblica: “Ko e tau mena oti ha lautolu ne toe hifo ne kua fakakite mai ai he tau Asuria ha lautolu a kamataaga i Papelonia. Ko e vagahau mo e tau puhala tohitohi ha lautolu, ha lautolu a tau tohi, ha lautolu a lotu, mo e ha lautolu a kumikumi fakasaiene ne kua fifitaki mai he ha lautolu a tau katofia he fahi lalo ti nakai lahi e ha hikihikiaga.”

Ko e tau mena moua pehe nai tuga i luga ne kua pokapoka e tau tagata fakafili tala ke he Tohi Tapu ke hiki ha lautolu a tau onoonoaga. Kua moli, ko e kumikumiaga loto fakamoli ni ke he Tohi Tapu kua fakakite mai ai kua tohitohi ni e lautolu ko e tau tagata tohia mena fakamitaki ne loto fakamoli. Ko e ikifakafili ne mua mai he vaha fakamua ke he Fale Hopo Mua Atu, he Tau Fahi Kaufakalataha, ko Salmon P. Chase, ne kua pehe he mole hana a kumikumiaga ke he Tohi Tapu: “Kua loa, ti kua taute fakalahi moli, mo e kumikumiaga mahuiga: mo e fakaaoga ai e puhala taha he fakamoliaga mena ke he matakupu nei he lotu ke tuga ne fa taute tumau e au ke he tau matakupu fakalalolagi, ti kua hoko ai tuai au ke he fifiliaga ko e Tohi Tapu ko e tohi mana ni, ko e mena moua mai ni he Atua.”​—The Book of Books: An Introduction.

Kua moli, kua lahi mai e Tohi Tapu, nakai ni ko e fakamauaga tuai ne kua hako tonu ni hokoia. Ko e Kupu ne omoi he agaga tapu he Atua, ko e mena fakaalofa noa ke lagomatai aki e tau tagata. (2 Timoteo 3:16) Ko e fakamoliaga ke he mena nei kua maeke ke kitia he kumikumi ke he tau magamotu he Tohi Tapu. To fakatutala e fufuta tohi ne mui mai ke he mena ia.

[Tau Fakatino he lau 6, 7]

I luga: Tolu e mena fakamatafeiga ne tamai he fakatino he kaupa

I lalo: Ko e lagakiaga ta fakatino ke he fakatino Asuria he kaupa kua fakakite e tapakiaga a Lakisa

[Credit Lines]

(Fakamokoi he The British Museum)

(Mai he The Bible in the British Museum, ne lolomi he British Museum Press)

[Fakatino Credit Line he lau 4]

Fakamokoi he Trustees of The British Museum