Ko e Heigoa e Mena Ka Taui e Au ki a Iehova?
Ne Talahau e Ruth Danner
He puhala fekī, na pehē e Matua Fifine hagaao ke he 1933, ko e tau matematekelea a ia: Ne kamata pule ai a Hitler, ti fakailoa he pope ko e Tau he Mafola a ia, ne fanau foki au he tau ia.
KO E tau matua haaku ne nonofo he taone ko Yutz, i Lorraine, ko e matakavi mahuiga ha Falani ne tata atu ke he katofia ha Sihamani. He 1921, ko e Matua Fifine ne malolō lahi ke he Katolika, ne mau mo e Matua Taane, ko e Porotesano. Ne fanau e taokete haaku ko Helen he 1922, ti papatiso he tau matua haaku a ia he mukemuke he Lotu Katolika.
Ko e taha aho he 1925, ne moua he Matua Taane e lagaki Sihamani he tohi The Harp of God. He totou ke he tohi ia ne talitonu a ia kua moua tuai e kupu mooli. Ne tohi a ia ke he tau tagata ne lolomi fakailoa ai, ati fakamatutaki atu a ia ke he Bibelforscher, ne iloa he magahala ia ko e Tau Fakamoli a Iehova i Sihamani. Ne kamata agataha e Matua Taane ke fakamatala e tau mena haana ne iloa. Nakai fiafia e Matua Fifine ke he mena nei. “Taute e tau mena oti ne loto a koe ki ai,” he talahau fefeua e ia faka-Sihamani, “ka e ua lafi mo e tau Bibelforscher ia!” Ka kua fitā e manatu he Matua Taane he mau, ti hoko ke he 1927 ne papatiso a ia ko e taha ia lautolu.
Ti ko e fua, ne kamata e tupuna fifine haaku ke fakaohooho e Matua Fifine haaku ke tau vevehe. Taha aho he Mass Katolika, ne hataki he patele e tau tagata he lotu haana ke “fakamamao mo e perofeta pikopiko ko Danner.” He liu mai ki kaina he Mass ia, ne liti aki he tupuna fifine haaku e fakatū keu e Matua Taane mai he fata ke ua he fale ha mautolu. Ne taki e mena mamafa nei he tukeua haana, ti fetamaki ke lau e ulu haana. Ne taute he mena nei e Matua Fifine ke manamanatu, ‘Ko e lotu ne taute e tau tagata ke kelipopo tagata kua nakai mitaki.’ Ne kamata a ia ke totou e tau tohi he Tau Fakamoli a Iehova. Nakai leva, ne talitonu a ia kua moua tuai e ia e kupu mooli, ti papatiso a ia he 1929.
Ne eketaha e tau matua haaku ke fakakite na mooli a Iehova ki a au mo e taokete haaku. Ne totou e laua ki a maua e tau tala Tohi Tapu ti hūhū ki a maua ko e ha ne mahani pihia e tau tagata he Tohi Tapu. He magaaho ia, ne nakai talia e Matua Taane ke gahua he pō, po ke gahua afiafi, pete ko e fua he fifiliaga nei haana kua nakai lahi e tupe ma e magafaoa. Ne manako a ia ke fai magaaho ma e tau feleveiaaga faka-Kerisiano, gahua fakamatala, mo e tau fakaholoaga fakaako mo e fanau haana.
Tata Mai e Tau Magaaho Uka
Ne fakamokoi tumau e tau matua haaku ke he tau leveki faifano mo lautolu he Peteli mai i Suisalani mo Falani, ne talahau ki a mautolu e tau mena uka ne fehagai mo e tau matakainaga talitonu ha mautolu i Sihamani, kua nakai mamao lahi mo e kaina ha mautolu. Kua liti taga niu he fakatufono Nasi e Tau Fakamoli a Iehova ke he tau kemuaga pagota ti uta e tau fanau mai he tau matua Fakamoli ha lautolu.
Ne mau tauteute au mo Helen ke fehagai mo e tau mena uka ne ha ha i mua ha maua. Ne lagomatai he tau matua a maua ke ako manatu e tau kupu Tohi Tapu ka takitaki aki a maua. Mahani a laua ke pehē: “Ka nakai iloa e mua e mena ke taute, manamanatu ke he Tau Fakatai 3:5, 6. Ka matakutaku a mua he tau kamatamata he aoga, fakaaoga e 1 Korinito 10:13. Ka vevehe a mua mai ia maua, liu manatu e Tau Fakatai 18:10.” Ne ako manatu e au e Salamo 23 mo e 91 ti falanaki au to puipui tumau e Iehova au.
He 1940, ne fofō he Nasi Sihamani e matakavi ko Alsace-Lorraine mo vala ha Sihamani, ti poaki e fakatufono foou ke matutaki oti e tau tagata lalahi ke he matakau Nasi. Ne nakai talia e Matua Taane, ti fakamatakutaku he Gestapo ke tapaki a ia. He nakai taute he Matua Fifine e tau tapulu kautau, ne kamata e Gestapo ke fakamatakutaku foki a ia.
Ne vihi lahi foki e aoga ki a au. He tau aho takitaha, ne kamata e vahega ha mautolu ke he liogi ma Hitler, ko e saluti “Heil Hitler,” mo e lologo he motu ne fakaloa hake e lima matau ki mua. He nakai tala mai ki a au ke nakai saluti a Hitler, ne lagomatai he tau matua haaku au ke fakamahani e loto manamanatu haaku. Ti ko e magaaho ko au ni tokotaha, ne fifili au ke nakai saluti faka-Nasi. Ne ta pasi he tau faiaoga au mo e fakamatakutaku ke fakaoti au mo e aoga. Taha e magaaho he fitu e tau haaku he moui, ne tū au i mua he tau faiaoga toko 12 katoa he aoga. Ne lali a lautolu ke fakaohooho au ke taute e saluti Hitler. Ka kua tū mauokafua au ha ko e lagomatai a Iehova.
Taha e faiaoga fifine ne kamata ke fefeua e tau logonaaga haaku. Ne tala mai a ia ki a au ko au ko e tama aoga mitaki, ti fiafia lahi mahaki a ia ki a au, mo e to tokihala a ia ka fakaoti mai au he aoga. Pehē a ia: “Ua fakaloa hake e lima haau ki mua. Ka e lagaki fakatote noa ni. Ti ua talahau, ‘Heil Hitler!’ Ka e kalamukalamu e tau laugutu haau mo e taute noa ni.”
He tala age e au e mena ne taute he faiaoga haaku ke he Matua Fifine, ne fatiaki e ia ki a au e tala Tohi Tapu ke he tokotolu e fuata Heperu ne tutū ki mua he tupua ne fakatū he patuiki a Papelonia. “Ko e heigoa ha lautolu kua lata ke taute?” he hūhū e ia. “Fakaveli fakafohifo,” he tali e au. “Kaeke ko e mogo tonu ia ke fakaveli fakafohifo a lautolu ki mua he tupua, ti pepelu hifo a lautolu ke pipi e tau kave sevae, kua tonu nakai e mena ia? Fifili e koe; ti taute e mena ne manatu a koe kua hako.” Tuga a Sataraka, Mesako, mo Apetiniko, ne fifili au ke fakamooli hokoia ki a Iehova.—Tani. 3:1, 13-18.
Ne lagaloga e fakaoti mai he tau faiaoga au he aoga mo e fakamatakutaku ke vevehe au mai he tau matua haaku. Ne fakaatukehe lahi au, ka e fakamafana tumau he tau matua haaku au. Ka toka e au e kaina ke fano he aoga, ne liogi e Matua Fifine mo au, he ole ki a Iehova ke puipui au. Ne iloa e au to fakamalolō e Ia au ke tū mauokafua ke he kupu mooli. (2 Kori. 4:7) Tala mai e Matua Taane haaku kaeke ke lahi mahaki e peehiaga, ua matakutaku ke hau ki kaina. “Na ofania e maua a koe. To eke tumau a koe mo tama fifine ha maua,” he ui e ia. “Ko e tuaga ni haau mo Iehova a ia.” Ne fakamalolō he tau kupu nei e manako haaku ke fakatumau e mahani hakohako po ke, mahani fakamooli.—Iopu 27:5.
Ne liliu mai tumau e tau Gestapo ke he kaina ha mautolu ke kumi e tau tohi he Tau Fakamoli mo e hūhū tala ke he tau matua haaku. Ne uta e lautolu e matua fifine haaku ke he loga e tulā ti uta foki e haaku a matua taane mo e taokete mai he tau gahuaaga ha laua. Ne nakai iloa e au to haia nakai e Matua Fifine i kaina ka liu atu au he aoga. Falu magaaho ne tala mai e tuutakaina ki a au: “Kua uta tuai he tau kautau e matua fifine haau.” Ti fakamumuli au mogoia i fale, mo e hūhū hifo: ‘Kua fakamamahi kia e lautolu a ia? To liu nakai au ke kitia a ia?’
Liti Taga Niu
Ia Ianuari 28, 1943, ne fafagu he tau Gestapo a mautolu he hafa e mole e hola tolu he pogipogi. Ne pehē a lautolu kaeke ke kau e tau matua haaku mo e taokete mo au foki ke he matakau Nasi, to nakai liti taga niu a mautolu. Ne tolu e matahola ne tuku mai ki a mautolu ke tauteute. Ne fitā e Matua Fifine he tauteute ma e tuaga nei ti kua mau e tau kato he fafao aki e tau mena tui mo e Tohi Tapu, ti fakaaoga e mautolu e magaaho ia ke liogi mo e fefakamalolōaki. Ne fatiaki mai he Matua Taane ki a mautolu to ‘nakai fai mena ke fakamavehe a mautolu mo e fakaalofa he Atua.’—Roma 8:35-39.
Ne liliu mai mooli e tau Gestapo. To nakai nimo ia au e matakainaga fifine motua ko Anglade ne aloalo mai he mavehe ki a mautolu mo e hihina e tau mata haana. Ne ta atu he tau Gestapo a mautolu ke he tuaga tuleni i Metz. Tolu e aho he mole he o he tuleni, ne hohoko a mautolu ki Kochlowice, ko e kemuaga pagotā (satellite camp) ha Auschwitz i Polani. Ua e mahina he mole, ne hiki atu a mautolu ki Gliwice, ko e fale pope ne eke mo kemuaga pagotā ke gahua ai. Ne tala mai e tau Nasi ki a mautolu ka takitokotaha a mautolu mo e saini e setifikete ke fakahui e tua ha mautolu, to fakatoka mai e lautolu a mautolu ki tua mo e liuaki mai e tau koloa ha mautolu. Ne nakai talia e Matua Taane mo e Matua Fifine, ti pehē e tau kautau ne uta a mautolu, “To nakai liliu a mutolu ki kaina.”
Ia Iuni, ne hiki atu a mautolu ki Swietochlowice, ne kamata e ulu haaku ke tau mamahi ti pihia agaia. Ne fai gagao ne tupu he tau matalima haaku, ti hahamu he ekekafo e falu mahina matalima haaku ka e nakai fakaligo. Ka ke he faahi mitaki, ko e gahua haaku ke uta e tau fekau he tau kautau ne fa hoko atu au ke he fale tao falaoa. Ne mai he fifine i ai e mena ke kai au.
Ato hoko ke he mogoia, ne nonofo kehe e magafaoa ha mautolu mai he falu pagotā. Ia Oketopa 1943, ne fakafano atu a mautolu ke he kemuaga pagotā i Ząbkowice. Ne momohe a mautolu he tau mohega fata he poko tote i luga he fale mo e kavi ke he 60 e tagata taane, tau fifine mo e tau fanau. Ne taute pauaki he tau kautau SS e tau mena kai ha mautolu ke kelea lahi mahaki ti teitei ke nakai lata ke kai.
Pete he uka, ne tumau e amaamanakiaga ha mautolu. Ne totou a mautolu he The Watchtower ke he gahua fakamatala lahi ka taute he mole e felakutaki. Nukua iloa e mautolu e kakano ne matematekelea a mautolu ti nakai leva to fakaoti e tuaga uka ha mautolu.
He logona e mautolu e tau tala kua tata mai e tau matakautau Allied ti kua kaumahala fai e tau Nasi he felakutaki. He mataulu he 1945, ne fifili e SS ke tiaki e kemuaga pagotā ha mautolu. Ia Fepuari 19, ne fakaohooho e lautolu a mautolu ke foleni ke teitei 240 e kilomita. He mole e fā e faahi tapu, ne hohoko a mautolu ki Steinfels, i Sihamani, ko e matakavi ne luaki atu he tau kautau e tau pagotā ke he fonua ne tanu e tau pomu. Tokologa ne manatu to tamate a mautolu. Ka ko e aho ne hohoko mai e tau Allie, ti fehola e tau SS, ati oti e tau matematekelea ha mautolu.
Hokotia ke he Tau Foliaga Haaku
Ia Me 5, 1945, teitei mole e ua mo e hafa e tau, ne hohoko a mautolu ki kaina i Yutz, kua kiva mo e muhu kutu. Ne nakaila hiki ia e tau mena tui ha mautolu tali mai ia Fepuari, ti fifili a mautolu ke tugi e tau mena tui tuai ia. Ne manatu e au e matua fifine haaku ne pehē ki a mautolu: “Kia eke e mena nai mo aho kua mua atu e fulufuluola he tau momoui ha mutolu. Ne nakai fai mena a tautolu. Ko e tau mena ne tui foki e tautolu ne nakai ko e ha tautolu. Ka kua liliu tokofā agaia mai a tautolu mo e tua fakamooli. Ne nakai fakahui a tautolu.”
Tolu e mahina he mole e nofo ke malolō i Suisalani, ne liu au he aoga ti nakai tuai matakutaku neke fakaoti mai ai. Maeke a mautolu mogonei ke feleveia mo e tau matakainaga fakaagaaga mo e atāina ke fakamatala. Ia Aokuso 28, 1947, he 13 e tau he moui, ne fakakite e au ke he toloaga e fakamailoga he omonuo ne taute e au ki a Iehova he tau tau fakamua. Ne papatiso he matua taane haaku au he Vailele ko Moselle. Ne manako au ke paionia he magaaho ia ni, ka e fakamakamaka e Matua Taane ke fakaako e au taha puhala gahua. Ti fakaako mogoia au ke tuitui. He 1951 he 17 e tau he moui, ne kotofa au ko e paionia, ke fekafekau i Thionville ne tata mai.
He tau ia, ne fano au he toloaga ki Paris ti tuku e tohi ole ma e gahua misionare. Nakaila hokotia ia e tau he moui haaku, ti pehē a Matakainaga Nathan Knorr to toka e ia e tohi ole haaku “ma e taha magaaho i mua.” Ia Iuni 1952, ne moua e au e uiina haaku ke fina atu he vahega ke 21 aki he Aoga Tohi Tapu a Kiliata he Kolo Toko i South Lansing, New York, U.S.A.
Kiliata mo e Magaaho Fakamui
Ko e fuluola ha ia he mena ne tupu! Na fa uka au ke tutala ke he tau tagata he vagahau ni haaku. Ka kua vagahau Peritania tuai au mogonei. Ti lagomatai lahi mahaki e tau tagata fakaako ki a au. Taha e matakainaga taane ne fakatū e higoa vaiga ma haaku ko Kingdom Smile he fa mamali au ka mā.
Ia Iulai 19, 1953, ne taute e fakaholoaga he kautūaga he Yankee Stadium i New York, ti kotofa au ki Paris pihia foki a Ida Candusso (mogo fakamui ko Seignobos). Ne fuafua kelea au he fakamatala ke he tau tagata Paris ne mautū, ka kua maeke au ke fakaako e Tohi Tapu mo e tokologa ne loto molū. Ne fai taane a Ida ti fano ki Aferika he 1956, ka e nofo ni au i Paris.
He 1960, ne mau au ke he matakainaga taane mai he Peteli, ti gahua paionia pauaki a maua i Chaumont mo Vichy. Lima e tau he mole, ne moua au he gagao māmā pala ti oti e paionia. Ne momoko lahi mahaki au ha ko e foliaga haaku a ia tali mai he vahā tote ke taute e fekafekauaga mau mo e fakatumau ki ai. Fai magaaho he mole, ne toka he taane haaku au ka e nofo mo e taha fifine kehe. Ko e lalagoaga he tau matakainaga fakaagaaga haaku ne lagomatai au he tau magaaho uka lahi mahaki ia, mo e tumau agaia a Iehova ke hahamo e kavega haaku.—Sala. 68:19.
Nofo au mogonei i Louviers, Normandy, tata ke he la ofisa a Falani. Pete ne tau lekua malolō tino, kua fiafia au ke kitia e lima a Iehova ne leveki ke he moui haaku. Ko e feakiaga ne moua e au kua lagomatai ki a au ke hoko mai ke he aho nei foki ke fakatumau e aga hako. Ne fakaako he tau matua haaku au, ko Iehova ko e Atua mooli, nukua maeke ia au ke fakaalofa ki ai, maeke ia au ke tutala ki ai, mo e maeke ia Ia ke tali e tau liogi haaku. Mooli, “ko [e] heigoa taha mena ke taui aki e au a Iehova he hana mahani mitaki mai oti kana kia au.”—Sala. 116:12.
[Blurb he lau 6]
“Fiafia au ke kitia e lima a Iehova ne leveki ke he moui haaku”
[Fakatino he lau 5]
Mo e kese fafagu haaku he ono e tau he moui
[Fakatino he lau 5]
Ko au mo e tau misionare mo e tau paionia i Luxembourg he matagahua fakamatala pauaki he 16 e tau he moui haaku
[Fakatino he lau 5]
Mo e Matua Taane mo e Matua Fifine he fonoaga he 1953