Lata Kia a Koe he Tau Faahi Tapu Takitaha ke Fakamanatu e Sapati?

KE HE matahiku he atu tau 1980, ne pātakai he tau matakau ikiiki he Lotu Mefotisi a Suva, ko e taone lahi ha Fiti. Ko e tau tagata taane, tau fifine, mo e tau fanau—kua mautauteute ma e tapu—ne ha ha i ai ke pāpā 70 e puhalatū. Ne taofi e lautolu e tau peleōafi fakatufono pihia mo e tau vakalele he motu mo e tau vakalele he tau motu kehe. Ko e heigoa ati pihia ai? Ha ko e poakiaga ke liu e motu ke fakamanatu katoatoa e Sapati.

I Isaraela, ko e tau fale fataluga foou oti ne tā tali mai he 2001 kua lata ke taha e lifi ne fakatoka pauaki ke tū he tau foloa oti. Ko e heigoa e kakano? Ke maeke he tau tagata lotu Iutaia ne fakamanatu e Sapati he afiafi Faraile ke hoko ke he afiafi Faiumu ke nakai taute ha “gahua” he peehi e mahina (button) he lifi.

I Tonga, ko e kautu he Pasifika Toga, kua fakatapu oti e tau gahua he Aho Tapu. Nakai fai vakalele kua fakaatā ke tū, ti nakai fai toga kua hafagi ke hau ke he uaafo. Ko e tau konotuleke ne saini he aho ia kua nakai fakagahua. Ko e fakatufono ha Tonga kua poaki ai ke “fakatapu” he tau tagata oti e Aho Tapu, pete ne tau taofiaga fakalotu he tagata. Ko e ha? Ke maeke he motu katoa ke fakamanatu e Sapati.

Tuga kua fakakite he tau fakataiaga i luga, tokologa e tagata ne logona hifo kua manako e Atua ki a lautolu ke fakamanatu e aho Sapati he tau faahi tapu takitaha. Ti talahau he falu kua mua atu e aoga he fakamanatu e Sapati, he talitonu kua putoia ai e moui tukulagi ha tautolu. Falu ne logona hifo ko e poakiaga aoga lahi mai he Atua ke fakamanatu e Sapati. Ko e heigoa e Sapati? Ti tomatoma kia he Tohi Tapu e tau Kerisiano ke fakamanatu e aho Sapati he tau faahi tapu takitaha?

Ko e Heigoa e Sapati?

Ko e kupu “Sapati” kua moua mai he kupu Heperu ne kakano “okioki, oti, fakamaoki.” Pete he talahau he tala ia Kenese ko e aho ke fitu aki ne okioki a Iehova ko e Atua mai he tau gahua tufuga haana, ko e hoko la ke he magahala ha Mose ne hataki ke he tau tagata he Atua ke fakamanatu 24 e tulā he aho ke okioki, po ke Sapati. (Kenese 2:2) He o kehe e tau Isaraela i Aikupito he 1513 F.V.N., ne foaki fakamana e Iehova e manai ki a lautolu he tutakale. Hagaao ke he oko he manai nei, ne hataki ki a lautolu: “Ono ni e aho ke okooko ai e mutolu, ka ko e aho ke fitu ko e sapati ia nakai fai mena ai.” (Esoto 16:26) Ati talahau ai ki a tautolu na “okioki ai a [la]utolu ke he aho fitu,” mai he tōaga laā he afiafi Faraile ke he tōaga laā he afiafi Faiumu.—Esoto 16:30.

Nakai leva he mole e talahau e tau hatakiaga ia, ne foaki e Iehova e fakatufono hagaao ke he fakamanatu e Sapati, he putoia ai ki loto he Tau Fakatufono Hogofulu ne age ki a Mose. (Esoto 19:1) Ne talahau he vala ke fāaki he fakatufono ia: “Kia manatu e aho sapati ke fakatapu ai. Ono ni e aho ke gahua ai a koe, mo e eke ai hau a tau gahua oti kana. Ka ko e aho fitu ko e sapati haia kia Iehova hau a Atua.” (Esoto 20:8-10) Ti eke e fakamanatu he Sapati mo vala uho lahi he moui he tau Isaraela.—Teutaronome 5:12.

Fakamanatu Kia e Iesu e Sapati he Tau Faahi Tapu Takitaha?

E, na fakamanatu e Iesu e Sapati. Hagaao ki a ia, ne talahau ki a tautolu: “Ka kua hoko ke he fakatokatokaaga he tau tau, ti fakafano mai ai he Atua hana Tama, ke fanau ke he fifine, ne fanau kua nofo ke he fakatufono.” (Kalatia 4:4) Ne fanau a Iesu ko e Isaraela ti kua ha ha i lalo he Fakatufono, nukua putoia ai he fakatufono he Sapati. Ko e magaaho la ne mole e mate ha Iesu ne utakehe e maveheaga he Fakatufono. (Kolose 2:13, 14) He iloa e magaaho ne tutupu e tau mena nei mo e magaaho kua hohoko ki ai, ne lagomatai a tautolu ke maama e onoonoaga he Atua ke he matakupu.—Kikite e fakafonua he lau 15.

Na talahau mooli e Iesu: “Aua neke manatu a mutolu kua hau au ke fakahui e fakatufono po ke tau perofeta; nakai hau au ke fakahui, ka kia fakamoli ai.” (Mataio 5:17) Ka ko e heigoa e kakano he talahauaga “kia fakamoli ai”? Ke fakatai: Ne fakamoli ai he tagata tā fale e konotuleke ke mau e fale he tā, ha ko e nakai hēhē e konotuleke, ka e tā e fale ke mau. Kaeke kua oti e gahua he taute ti fiafia e tagata he fale, kua fakamoli ai e konotuleke ti nakai tuai fakalago e tagata tā fale ke he matagahua ia. Pihia foki, nakai moumou, po ke hēhē e Iesu e Fakatufono; ka kua fakamanatu katoatoa e ia he fakamoli ai. Ha kua fakamoli agataha e “konotuleke” he Fakatufono ia, ne nakai liliu e tau tagata he Atua ke muitua ki ai.

Ko e Poakiaga Kerisiano Kia?

Ha kua fakamoli tuai he Keriso e Fakatufono, kua fakalago agaia kia ke he tau Kerisiano ke fakamanatu e Sapati he tau faahi tapu takitaha? Omoomoi he agaaga, ne tali he aposetolo ko Paulo: “Hanai, aua neke fakafili e taha a mutolu ke he kai mena, po ke inu, po ke tau mena he tau galue, po ke mahina pula fou, po ke tau sapati; ko e ata ni a ia he tau mena ne tatali, ka ko e tino, ko Keriso ni a ia.”—Kolose 2:16, 17.

Ko e tau kupu ia ne omoomoi he agaaga ne fakakite e hikiaga lahi ke he tau poakiaga he Atua ma e tau fekafekau haana. Ko e hiki he ha? Ha ko e tau Kerisiano i lalo he fakatufono foou, ko e “fakatufono a Keriso.” (Kalatia 6:2) Ko e maveheaga he Fakatufono tuai ne puhala ia Mose ke he tau Isaraela ne fakaoti he magaaho ne fakamoli ai he mate ha Iesu. (Roma 10:4; Efeso 2:15) Fakaoti foki kia e poakiaga ke fakamanatu e Sapati? E. He mole e talahau “kua vevete tuai a tautolu mai he fakatufono,” ne matutaki a Paulo ke hagaao ke he taha he Tau Fakatufono Hogofulu. (Roma 7:6, 7) Ti ko e Tau Fakatufono Hogofulu—putoia e fakatufono he Sapati—ko e vala he Fakatufono ne fakaoti. Ko e tau tagata tapuaki he Atua mogoia, kua nakai lata ke liu fakamanatu e Sapati he tau faahi tapu takitaha.

Ko e hiki mai he fakatokaaga tapuakiaga Isaraela ke he fakatokaaga tapuakiaga Kerisiano ka fakatai ke he puhala nei: Liga hiki he motu e fakatufono he motu. Ka fakavē e fakatufono foou, to nakai liliu e tau tagata ke omaoma ke he fakatufono tuai. Pete he liga tatai e falu matafakatufono he fakatufono foou mo e tau matafakatufono he fakatufono tuai, ka e liga kehe falu. Ti kua lata he tagata ke fakaako fakamatafeiga e fakatufono foou ke kitia e tau matafakatufono ka fakaaoga mogonei. Lafi ki ai, to manako e tagata nofo mau he motu ke iloa e magaaho ka fakagahua e fakatufono foou.

Ke he puhala pihia, ne foaki e Iehova ko e Atua molea e 600 matafakatufono, putoia 10 e matapatu matafakatufono ma e motu ha Isaraela. Kua putoia i ai e tau matafakatufono hagaao ke he tau mahani, tau poa, tau levekiaga malolō tino, mo e fakamanatu e Sapati. Ka e pehē a Iesu to fakatū he tau tutaki fakauku haana e “motu” foou. (Mataio 21:43) Mai he 33 V.N. ki mui, ne fai “fakatufono” foou e motu nei, ne fakavē ke he ua e matafakatufono aoga lahi—ko e fakaalofa ke he Atua mo e fakaalofa ke he tau katofia. (Mataio 22:36-40) Pete he putoia he “fakatufono a Keriso” e tau hatakiaga kua tatai ke he Fakatufono ne age ki a Isaraela, kua nakai lata a tautolu ke ofo kua kehekehe lahi falu matafakatufono ti kua nakai tuai aoga e falu. Ko e matafakatufono ke fakamanatu e Sapati he tau faahi tapu takitaha e taha fakatufono kua fakaoti tuai.

Kua Hiki Kia he Atua e Tau Tuaga Haana?

Kakano kia e mena nei ko e hiki mai he Fakatufono ha Mose ke he fakatufono a Keriso kua hiki he Atua e tau tuaga haana? Nakai. Tuga ni ka hiki he matua e tau poakiaga ne taute e ia ma e tau fanau haana, he manamanatu ke he tau tau momoui mo e tau tutūaga ha lautolu, kua hiki e Iehova e tau matafakatufono kua lata he tau tagata haana ke omaoma. Kua fakamaama he aposetolo ko Paulo e matakupu ke he puhala nei: “Kua nakaila hoko mai e tua, ne taofi ai a tautolu he pule he fakatufono, mo e puipui ato fakakite mai e tua nakaila hoko mai. Haia ni, kua eke e fakatufono mo leveki tama ha tautolu, ke takitaki a tautolu kia Keriso, kia talahaua tututonu ai a tautolu ke he tua. Ka kua hoko mai tuai e tua, ti nakai tuai pule e leveki tama kia tautolu.”—Kalatia 3:23-25.

Hagaao fēfē e fakakakanoaga ha Paulo ke he Sapati? Manamanatu ke he fakatai nei: He aoga, kua maeke he tama aoga ke fakaako e matakupu pauaki, tuga e gahua mo e tau akau (woodwork), he aho pauaki he tau faahi tapu takitaha. To fina atu mogoia a ia ke gahua, kua liga fakaaoga e ia e tau lotomatala haana ne iloa, nakai ke he taha e aho ia, ka e he tau aho oti he faahi tapu. Pihia foki, ne lata he tau Isaraela ne ha ha i lalo he Fakatufono ke fakaatā taha e aho he tau faahi tapu takitaha ke okioki mo e tapuaki. Ke he taha faahi, kua lata he tau Kerisiano ke tapuaki e Atua he tau aho oti, ka e nakai taha e aho he faahi tapu.

Kua hepe kia ke fakaatā taha e aho he tau faahi tapu takitaha ke okioki mo e tapuaki? Nakai. Ne toka he Kupu he Atua e fifiliaga ia ke he tau tagata takitaha, he pehē: “Kua manatu e taha, kua mua e taha aho ke he taha aho; ka ko e taha, kua manatu e ia kua tatai e tau aho oti kana. Kia takitokotaha mo e mauokafua hana ni a manatu.” (Roma 14:5) He fifili falu ke onoono ke he taha e aho kua mahomo atu e tapu ke he falu aho foki, ne fakakite fakamaali he Tohi Tapu kua nakai amanaki e Atua ke he tau Kerisiano ke fakamanatu e Sapati he tau faahi tapu takitaha.

[Blurb he lau 12]

“Ono ni e aho ke okooko ai e mutolu, ka ko e aho fitu ko e sapati ia nakai fai mena ai.”—ESOTO 16:26

[Blurb he lau 14]

“Kua eke e fakatufono mo leveki tama ha tautolu, ke takitaki a tautolu kia Keriso, kia talahaua tututonu ai a tautolu ke he tua. Ka kua hoko mai tuai e tua, ti nakai tuai pule e leveki tama kia tautolu.”—KALATIA 3:24, 25

[Puha/Diagram he lau 13]

Ko e Laini he Aho he Lalolagi Katoa mo e Sapati

Kua fakatupu he laini he aho he lalolagi katoa (international date line) e paleko ma lautolu ne talitonu ke fakamanatu e Sapati he tau faahi tapu takitaha ke tatai e aho mo e tau motu oti. Ko e laini fakatai e laini he aho (po ke, kitia ki loto he mepe) ne fano he lotouho he Moana Pasifika. Ko e tau motu ke he faahi lalo he laini, kua taha e aho ne fakamua ke he tau motu he faahi uta.

Ma e fakatai, ka Aho Tapu i Fiti mo Tonga, ko e Aho Faiumu i Samoa mo Niue. Ti ka fakamanatu he tagata e Sapati i Fiti he Aho Faiumu, ko e tau tagata he lotu haana i Samoa, ne 1,145 e kilomita he mamao ai, ka gahua ha ko e Aho Faraile a ia i Samoa.

Kua fakamanatu he Lotu Aho Fitu i Tonga e Sapati he Aho Tapu, ko e taute pihia kua fakamanatu e lautolu e Sapati he magaaho taha ne taute he tau tagata ha lautolu i Samoa, ne mamao fakatote ke 850 e kilomita. Ka ko e magaaho taha, ko e Lotu Aho Fitu ne 800 kilomita ne nakai mamao lahi mai i Fiti kua nakai okioki ha ko e Aho Tapu a ia i Fiti, ti fakamanatu e lautolu e Sapati he Aho Faiumu!

[Diagram]

(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi)

\

\

\

\ SAMOA

\

—― ― ― ― ― ― ―

FITI \

Aho Tapu \ Aho Faiumu

\

\

TONGA \

\

\

\

[Chart he lau 15]

(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi)

Tau Manatu ke Tokaloto Hagaao ke he Sapati:

Pete he liga tutala e kupu Tohi Tapu kua lata ke fakamanatu e Sapati he tau faahi tapu takitaha, nukua lata ia tautolu ke kumikumi e magaaho ne talahau e tau kupu nei.

2010 V.N.

[Fakatino he lau 11]

Tala he tau nusipepa ke he tau puhalatū ne pā he tau matakau Mefotisi he poaki ke he tau Fiti ke liliu ke fakamanatu katoatoa e Sapati

[Credit Line]

Courtesy of the Fiji Times