TALA KE HE MOUI
Ko e Tufaaga Uho ne Hoko ke he Fitu e Atuhau
Pehē e tau tagata na tutaki au ke he matua taane haaku. Ko e tau tū haaku, tau mata haaku, mo e mahani vaiga haaku kua moua mai oti ia ia. Ka e fai mena foki ne moua mai ia ia—ko e tufaaga ne tokiofa he magafaoa haaku ke he fitu e atuhau. To fakamaama atu e au.
Fakaako ke he tufaaga he magafaoa ha mautolu, mo e matua taane haaku
He Ianuari 20, 1815, ne fanau e tupuna haaku ko Thomas (1)a Williams i Horncastle, Igilani. Ua e tau he mole ti mate e matua fifine haana, ti feaki hake he matua taane ha lautolu ko John Williams a ia mo e tokotolu e lafu haana. Fakaako e John a Thomas ke kamuta ka e fai feua kehe a Thomas ne haga atu ke taute.
Ko e omoomoiaga ke he tau lotu kua liu tupu lahi i Igilani. Ko e akoako ko John Wesley ne vevehe kehe mai he Church of England ke fakatu e Society of Methodists, ko e matakau ne omoomoi ke fakaako fakatagata e Tohi Tapu mo e gahua fakaevagelia. Ko e tau fakaakoaga ha Wesley ne holofa lahi tuga e afi ne vela, ti talia mauokafua ai he magafaoa Williams. Ne eke a Thomas mo akoako Wesley ti talia agataha a ia ke gahua misionare ke he Pasifika Toga. Ia Iulai 1840, ne hohoko atu a ia mo e haana a hoana ko Mary, (2) ke he Aelani ko Lakeba,b i Fiti, ne nonofo ai e tau tagata kai tagata he mogoia.
NONOFO MO E TAU TAGATA KAI TAGATA
He tau tau fakamua ha Thomas mo Mary i Fiti, ne fakauka a laua ke he tau matematekelea loga. Ti loga e tau matahola ne gahua lahi a laua he tau tutūaga i tuai mo e vevela foki e laā. Ne fehagai foki a laua mo e tau fakamatakutakuina lalahi—felatauaki ni a lautolu, momolo e kākia he tau takape ke mamate, kelipopo e tau tama ikiiki, mo e kai tagata—ti totoko foki he tau tagata he motu e ogo ha laua. Ne gagao a Mary mo e tama taane uluaki haana ko John ti teitei mamate. He 1843, ne tohi e Thomas: “Ne malipilipi e loto haaku. . . . Ti fakaatukehe lahi mahaki au.” Ka e fakauka a ia mo Mary, he mauokafua ha ko e tua ha laua ki a Iehova ko e Atua.
Ne fakaaoga e Thomas e lotomatala haana he kamuta ke talaga aki e fale palagi fakamua i Fiti. Ne ta fakatokoluga e ia e matapatu fale ke moua e matagi hauhau, mo e tau mena foou i ai ati fakalagalaga e fia iloa he tau tagata Fiti. Teitei e fale ke mau, ne fanau e Mary e tama taane ke ua aki ko Thomas Whitton (3) Williams, ko e matua tupuna haaku a ia.
He tau 1843, ne lagomatai he matua ko Thomas ke fakaliliu e Evagelia ne tohi e Ioane ke he vagahau Fiti, ko e matagahua uka lahi.c Pete ia, ko e tagata pulotu a ia ke he tau aga he tagata ti lotomatala lahi a ia ke he tau vala tala matafeiga. Fakamau fakamakutu e ia e kumikumiaga ke he haana tohi ko e Fiji and the Fijians (1858), ko e fakamauaga talahaua ke he puhala moui faka-Fiti he senetenari ke 19 aki.
He 13 e tau ne gahua malolō a Thomas i Fiti, fakahiku ne nakai malolō e tino haana, ati hiki atu a ia mo e magafaoa ki Ausetalia. He mole e leva mo e talahaua e gahua akoako ha Thomas, ne mate a ia i Ballarat, i Victoria, he 1891.
“AURO” HA HE FAAHI LALO
He 1883, ne hiki a Thomas Whitton Williams mo e hoana haana ko Phoebe, (4) mo e magafaoa foou ha laua ki Perth, he Faahi Lalo ha Ausetalia. Ko e tama ha laua ke uaaki ko Arthur Bakewell (5) Williams, ko e tupuna haaku, ne hiva laia e tau haana he mogoia.
Magaaho ne 22 e tau ha Arthur, ne fano a ia ke kumi monuina he taone ko Kalgoorlie, ko e taone keli auro ne tokologa e tagata ne kavi ke 370 e maila (600 e kilomita) ke he faahi lalo i Perth. I ai ne totou e ia e falu tohi ne lolomi he International Bible Students, ko e matahigoa he Tau Fakamoli a Iehova he magahala ia. Ne ole foki a ia ke moua tumau e Zion’s Watch Tower. Ha kua fiafia lahi he tau mena haana ne totou, ne kamata a Arthur ke talahau atu ke he falu e tau mena foou haana ne iloa mo e taute e tau feleveiaaga ke fakaako e Tohi Tapu. Mai he tau kamataaga ikiiki ia ne tupu ai e tau gahua he Tau Fakamoli a Iehova he vahā nei he Faahi Lalo i Ausetalia.
Ne tala age foki e Arthur ke he magafaoa haana e tau mena ne iloa e ia. Lalago foki e Thomas Whitton ko e matua taane ha Arthur a ia ke lafi mo e Tau Tagata Fakaako Tohi Tapu ka e nakai leva ti mate a ia. Ko e matua fifine haana ko Phoebe, mo e tau mahakitaga haana ko Violet mo Mary ne eke foki mo Tau Tagata Fakaako Tohi Tapu. Ne eke a Violet mo evagelia gahua mau po ke paionia. Pehē a Arthur ko Violet “ko e paionia ne mua e mitaki, makutu mo e makai ne tupu mai he Faahi Lalo ha Ausetalia.” Liga tu kau ua a Arthur, ka ko e makutu ha Violet ne omoomoi lahi e atuhau tupu hake ha Williams.
Fai magaaho he mole ne fai hoana a Arthur ti hiki ki Donnybrook, ko e taone ne tupu ai e tau akau kai ha he Faahi Lalo ha Ausetalia. Ne iloa a ia he higoa kaina haana ko e “Fuakau Goagoa 1914!” ha ko e makutu haana ke fakapuloa e tau perofetaaga ne tuhi atu ke he tau ia.d Ne oti e vaiga he magaaho ne hoko ai e Felakutaki I he Lalolagi. Ne fakamatala tumau a Arthur ke he tau tagata ne o mai ke fakatau he fale koloa haana, mo e fakatātā fakamitaki foki e ia e tau tohi faka-Tohi Tapu he matahio. Haia foki he matahio e fakailoaaga to moua he taha tagata 100 e pauna ka maeke ke fakakite na mooli e Atua Tolu Taha—nakai ko e taofiaga mai he Tohi Tapu ti fakaheu katoatoa e Arthur. Nakai fai tagata ne moua e tupe ia.
Ko e kaina ha Williams ne eke mo toloaga ma e matakau fakaako Tohi Tapu mo e tau feleveiaaga he fakapotopotoaga i Donnybrook. He taha magaaho, ne talaga e Arthur e Fale he Kautu, po ke fale fono, he taone—ko e taha a ia he tau Fale he Kautu ne ta fakamua he Faahi Lalo i Ausetalia. He 70 tumā e tau haana, ne tui e ia e peleue mo e fitiua, heke he nua kua motua ne higoa ko Doll, ti fano ke fakamatala he tau matakavi kehekehe i Donnybrook.
Ko e tau fanau ha Arthur ne lauia lahi he fakafifitakiaga he matua taane ha lautolu, ko e tagata fakanono mo e lilifu ka e makutu. Ko e tama fifine haana ko Florence (6) ne gahua misionare i Initia. Ko e tau tama taane haana ko Arthur Lindsay (7) mo Thomas, ne tutaki ke he matua taane ha laua, ne leva e gahua ko e tau motua he fakapotopotoaga.
APALA HUMELIE NE HIGOA KO E LADY WILLIAMS
Ko e tupuna taane haaku ko Arthur Lindsay Williams, ne iloa lahi mo e ofaofa he tau tagata ha ko e mahani totonu haana. Fai magaaho tumau a ia ma e tau tagata mo e fakalilifu ki a lautolu. Ne makaka foki a ia he hio akau tufi, ti laga 18 e mua haana he 12 e tau ke he tau feua pihia he faahi motu.
Ka e nakai fiafia lahi a Arthur ke he tama taane tote haana ne ua e tau ko Ronald (8) (ko e tupuna haaku), he hio aki e toki e apala tote he tapa kaina ha mautolu. Ne pipi fakamitaki he matua fifine ha Ronald e akau ia, ti fakahiku ne fua mai e tau fua apala ne mua e humelie. Fakahigoa ai ko e apala Lady Williams, ne moua mai he apala foou nei e Cripps Pink he magaaho fakamui, ko e taha he tau vahega apala ne talahaua lahi.
Ko Ronald, po ko Gramp, ne fa ui aki e au, ne hiki he mogo fakamui ke he tau tutuliaga aoga lahi. Ko ia mo e tupuna fifine haaku ne leva e gahua foaki noa ha laua he tau matagahua tafale he Tau Fakamoli i Ausetalia mo e Atu Solomona. Teitei 80 e tau tau ha Gramp mogonei, ka e fekafekau agaia a ia ko e motua he fakapotopotoaga mo e lagomatai ke talaga mo e fakafoou e tau Fale he Kautu he Faahi Lalo ha Ausetalia.
FAKALILIFU AU KE HE TUPUAGA HAAKU
He muitua ke he tufaaga he magafaoa ha mautolu, ko e tau matua haaku ko Geoffrey (9) mo Janice (10) Williams, ne gahua lahi he feaki hake e mahakitaga haaku ko Katharine, (11) mo au (12) ke kitia e uho he tau fakaakoaga Kerisiano. He 13 e tau tau haaku, ne taute e au e fakafetuiaga haaku mo Iehova. He fakalataha atu au ke he toloaga faka-Kerisiano, ne logona e au a John E. Barr, ko e matakainaga he Kau Fakatufono he Tau Fakamoli a Iehova, ne fakamalolo e tau fuata mui he toloaga: “Ua moumou e mena uho lahi haau—ko e magaaho ke iloa mo e fakakite e fakaalofa ki a Iehova.” Ko e pō ia ni ne tukulele e au e moui haaku ki a Iehova. Ua e tau he mole, ne kamata au ke paionia.
Mogonei, kua fiafia au he gahua fakamatala tumau mo e hoana haaku ko Chloe, i Tom Price, ko e taone keli auro ne tu tokotaha he faahi tokelau he Faahi Lalo ha Ausetalia. Gahua vala magaaho a maua ke leveki aki a maua. Ko e tau matua haaku mo e mahakitaga ko Katharine, mo e taane haana ko Andrew, ne paionia i Port Hedland, kavi 260 e maila (420 e kilomita) ke he faahi tokelau. Ko Tete mo au ne fekafekau foki ko e tau motua he fakapotopotoaga.
Fitu e atuhau kua mole, ko e tupuna haaku ko Thomas Williams ne fifili mauokafua ke fekafekau ki a Iehova ko e Atua. Ko e tufaaga ia he tua mo e fekafekauaga ne moua foki e au. Ne logona hifo e au e monuina mooli ke moua e tupuaga fakaagaaga uho lahi pihia.
a Ko e numera kua hagaao ke he tau tagata he tau fakatino ne mui mai.
b Ne fakahigoa fakamua ko Lakemba Island, haia he Lau Group he faahi uta ha Fiti.
c Ko e misionare ko John Hunt ne fakaliliu e laulahi he Maveheaga Foou ke he vagahau Fiti, ne lolomi ai he 1847. Ko e fakaliliuaga ia kua mitaki lahi he fakaaoga e higoa tapu he Atua, “Jiova,” he Mareko 12:36, Luka 20:42, mo e Gahua 2:34.
d Kikite e matakupu he apenetiki “1914—Ko e Tau ne Aoga Lahi he Perofetaaga he Tohi Tapu” i loto he tohi Ko e Heigoa ne Fakaako Mooli he Tohi Tapu? ne taute fakailoa he Tau Fakamoli a Iehova mo e moua foki he Initanete he www.pr418.com.