Kolo Toko he FATATOHI INITANETE
Kolo Toko
FATATOHI INITANETE
Faka-Niue
ā
  • ā ē ī ō ū
  • TOHI TAPU
  • TAU TOHI
  • TAU FELEVEIAAGA
  • Fakatumau e Mafola he Magafaoa Hau
    Ko e Mena Galo he Fiafia he Magafaoa
    • VEVEHEAGA HOGOFULU MA TAHA

      Fakatumau e Mafola he Magafaoa Hau

      1. Ko e heigoa falu he tau mena ne fa fakatupu aki e tau fakamavehevehe he tau magafaoa?

      KUA fiafia a lautolu ne nonofo he tau magafaoa ne ha i ai e fakaalofa, maamaaga, mo e mafola. Kua amaamanaki foki, kua pihia e magafaoa hau. Kua momoko ke talahau, ko e loga he tau magafaoa ne kaumahala ke lata mo e fakamaamaaga ia mo e mavehevehe ai ma e taha kakano po ke taha. Ko e heigoa ne vehevehe aki e tau magafaoa? He veveheaga nei to tutala a tautolu ke he tolu e mena. Ke he falu he tau magafaoa, kua nakai o fakalataha e tau tagata he lotu taha. Ko e falu, kua liga nakai ha he tau fanau e tau matua fanau moli. Ka e ha ha i ai agaia he falu, ko e taufetului ke he moui po ke manako ke loga e tau koloa he tino ne liga fakaohooho aki e vehevehe he tau tagata he magafaoa. Ka e pete ia, ko e tau mena ne vevehe aki e taha magafaoa kua nakai lauia ai e taha. Ko e heigoa ne fakakehekehe aki?

      2. Ko e mena fe ne kumi ki ai falu ma e takitakiaga he moui magafaoa, ka ko e heigoa e lagomataiaga ne mua atu ke he takitakiaga pihia?

      2 Ko e tau manatu ko e taha matapatu ia. Kaeke ke lali fakamoli a koe ke maama e manatu he taha tagata, to liga kitia mitaki e koe ko e taofi fefe e kaufakalataha he magafaoa. Ko e matapatu ke ua aki ko e puna maiaga he takitakiaga hau. Tokologa e tau tagata ne mumui ke he tau fakaakoaga he tau kapitiga gahua, tau tuuta kaina, tau tagata tohi tala, po ke falu takitakiaga ma e tau tagata. Ko e falu mogoia, kua kitia ko e heigoa he Kupu he Atua ne talahau ke he ha lautolu a tau tutuaga, ka mole ia ti fakaaoga e lautolu e tau mena ne fakaako e lautolu. Maeke fefe he taute e mena nei ke lagomatai e magafaoa ke fakatumau e mafola he kaina?​—2 Timoteo 3:16, 17.

      KAEKE KE KEHE E TUA HE TANE HAU

      3. (a) Ko e heigoa ne fakatonu mai he Tohi Tapu hagaao ke he mau mo e taha ne kehe e tua? (e) Ko e heigoa e falu he tau matapatu fakaakoaga ne fakaaoga kaeke ko e taha hoa ko e tagata talitonu ko e taha ne nakai?

      3 Kua fakatonu fakamalolo he Tohi Tapu a tautolu ke ua mau mo e taha tagata ne kehe e tua fakalotu. (Teutaronome 7:3, 4; 1 Korinito 7:39) Pete ni, kua tupu e mena ia fakalata kaeke kua iloa e koe e kupu moli mai he Tohi Tapu he mole e fakamauaga hau ka e nakai iloa he tane hau. Ko e heigoa mogoia? Moli, ka ko e tau omonuoaga he fakamauaga kua tumau agaia ni. (1 Korinito 7:10) Kua hagaao mamafa e Tohi Tapu ke he mauokafua he pipiaga he fakamauaga mo e ka fakamalolo aki e tau tagata ne mau ke taute fakamitaki e tau mena ne fekehekehe ai ka e ua fehola kehe mai i ai. (Efeso 5:28-31; Tito 2:4, 5) Ka e kua mogoia, kaeke ke totoko fakamao e tane hau ke he fakaakoaga hau ke he lotu he Tohi Tapu? Po kua lali a ia ke taofi a koe he fano ke he tau feleveiaaga he fakapotopotoaga, po ke pehe a ia kua nakai manako a ia ke fano e hoana hana he taha fale ke he taha fale, ke tutala hagaao ke he lotu. Ko e heigoa hau ka taute?

      4. Ko e puhala fe ne maeke he hoana ke fakakite e maama mitaki kaeke ke nakai tua fakalataha hana tane mo ia?

      4 Kia huhu hifo ki a koe ni, ‘Ko e ha la e tane haku ne manatu pihia ke he puhala ne logona e ia?’ (Tau Fakatai 16:20, 23) Kaeke kua nakai maama mitaki ia ia e mena hau ne taute, to liga tupetupe a ia ki a koe. Po ke fakatupetupe mai he tau magafaoa he tino a ia ha kua nakai lafi fakalataha a koe ke he tau aga fakamotu pauaki ne aoga lahi ki a lautolu. “Ko e nofo tokotaha he fale, ne logona e au e ogoogo noa,” he talahau he taha tane. Ne logona he tagata tane nei kua to e hana hoana ke he lotu. Pete ia, kua taofi he fakatokoluga a ia ke talahau e matimati hana. Kua lata e tane hau ke liu fakamanatu age fakamitaki ko e fakaalofa hau ki a Iehova nakai kakano pehe kua tote e fakaalofa hau mogonei ke he tane hau tuga ne taute e koe he tau magaaho fakamua. Kia manatu tumau ke fai magaaho ke fakalataha mo ia.

      5. Ko e heigoa e lagotatai ne kua lata tonu he hoana ke taofi kaeke kua kehe e tua he hana tane?

      5 Ka e taha e mena, kua fai mena foki kua mua atu he aoga ne kua lata ke manamanatu ki ai kaeke kua amanaki a koe ke taute fakapulotu e tuaga nei. Kua poaki he Kupu he Atua ke he tau hoana: “Kia omaoma a mutolu ke he ha mutolu a tau tane, tuga ne mena kua lata ha ha he Iki.” (Kolose 3:18) Ko e mena haia, kua hataki mai he agaga he tutokotaha. Ke lafi atu ki ai, ke talahau “tuga ne mena kua lata ha ha he Iki,” kua fakamoli mai he tohiaga tapu nei ko e omaoma ke he tane he tagata kua lata foki ke manamanatu e omaoma ke he Iki. Kua lata ni ke fai lagotatai.

      6. Ko e heigoa e tau matapatu fakaakoaga kua lata ke toka he loto he hoana Kerisiano?

      6 Ma e Kerisiano, ko e fano he tau feleveiaaga he fakapotopotoaga mo e gahua fakamatala ke he falu hagaao ke he tua hana ne fakave ke he Tohi Tapu ko e tau mena aoga lahi ke he tapuakiaga moli ne kua nakai lata ke tiaki. (Roma 10:9, 10, 14; Heperu 10:24, 25) Ko e heigoa hau ka taute, mogoia, kaeke ke poaki atu fakatonu he tagata ki a koe ke nakai muitua ke he fakatufono pauaki he Atua? Ko e tau aposetolo a Iesu Keriso ne fakailoa: “Kua lata ni ke mua e omaoma ke he Atua ke he omaoma ke he tau tagata.” (Gahua 5:29) Ko e ha lautolu a fakafifitakiaga kua moua mai e fakaholoaga ne felauaki tonu mo e tau tutuaga loga he moui. To omoi nakai he fakaalofa ki a Iehova a koe ke tuku age ki a ia e tapuakiaga ne kua lata tonu ke ta atu ki a ia? Ke he magaaho taha, to fakatupu nakai he fakaalofa mo e fakalilifu hau ke he tane hau a koe ke taute e mena nei he puhala ne mitaki ki a ia?​—Mataio 4:10; 1 Ioane 5:3.

      7. Ko e heigoa e fifiliaga kua lata ke moua he hoana Kerisiano?

      7 Ne mailoga e Iesu kua nakai maeke tumau e mena nei. Ne fakailoa tuai e ia, ko e totokoaga ke he tapuakiaga moli, ko e tau tagata ne talitonu he falu a magafaoa ne logona e mamutu kehe, tuga e pehe kua hoko mai e pelu ke he vahaloto ha lautolu mo e tau tagata oti he magafaoa. (Mataio 10:34-36) Taha e fifine i Sapani ne logona e mena nei. Ne totoko he tane hana a ia ke he 11 e tau tau. Ne ekefakakelea lahi e ia a ia mo e fa pa tumau a ia ki fafo he fale. Ka e fakauka fakalahi a ia. Ne lagomatai he tau kapitiga he fakapotopotoaga Kerisiano a ia. Ne liogi tumau a ia mo e moua mai ai lahi e fakamaloloaga he 1 Peteru 2:20. Kua tua e fifine Kerisiano nei kaeke ke tumau mauokafua a ia, ko e taha aho to matutaki mai hana tane ki a ia ke fekafekau ki a Iehova. Ti matutaki mai moli a ia.

      8, 9. Ko e heigoa he hoana kua lata ke taute ke ua tuku e tau mena fakatauhele ne nakai aoga ki mua he hana tane?

      8 Ha i ai loga e tau mena gahua ne maeke ia koe ke taute ke lautaki aki e aga he hoa hau. Ke fakatai, kaeke ke totoko he tane hau e lotu hau, ti ua taute ha mena ki a ia ke tupu mai e gugu ke he falu a fahi. Kia leveki e kaina ke mea. Leveki hau a tauteuteaga fakatagata. Kia mahani fakamokoi mo e tau fakakiteaga he fakaalofa mo e fakaaue. Ua tuhituhi ka kia lagomatai. Fakakite age na ono agaia ni a koe ki a ia ko e hau a ulu pule. Aua neke taui atu ke he kelea kaeke ke logona e koe kua fakahepe a koe. (1 Peteru 2:21, 23) Kia fakahaohao ke lata mo e nakai mitaki katoatoa he tagata, mo e kaeke ke tupu e taufetoko, ki a fakatokolalo ke tu matamua ke ole fakamolemole.​—Efeso 4:26.

      9 Aua neke eke e fano hau he tau feleveiaaga mo piu he mule e tauteaga he hana a tau mena kai. Kua liga lata foki a koe ke fifili ke fano he fekafekauaga Kerisiano ke he tau magaaho ka nakai nofo e tane hau i kaina. Ko e pulotu ma e hoana Kerisiano ke kalo kehe mai he fakamatala ke he hana tane kaeke ke nakai fakafeleveia fakamitaki e mena nei. Ka kua, mui tua a ia ke he fakatonuaga he aposetolo ko Peteru: “Kia pihia a mutolu ko e tau fifine, kia omaoma ke he tau tane ha mutolu ni, kaeke foki kua faliuliu falu ke he kupu, kia moua a lautolu he mahani mitaki he tau hoana ha lautolu, ka e nakai vagahau. Ka kitekite age a mutolu ki a lautolu kua nonofo fakatekiteki mo e matakutaku.” (1 Peteru 3:1, 2) Kua gahua e tau hoana Kerisiano ke fakakite katoatoa e tau fua he agaga he Atua.​—Kalatia 5:22, 23.

      KAEKE KO E HOANA NAKAI KO E KERISIANO FAKAGAHUAHUA

      10. Kua lata e tane tali tonu ke taute atu fefe ke he hana hoana kaeke ko ia mai he falanakiaga kehe?

      10 Ka e kua kaeke ko e tane ko e Kerisiano fakagahuahua ka e nakai ko e hoana? Kua tuku mai he Tohi Tapu e takitakiaga ma e tau tutuaga pihia. Kua pehe mai: “Kaeke ke ha ha ia taha matakainaga e hoana kua nakai tua, kua loto ke nonofo mo ia, aua neke mavehe mo ia.” (1 Korinito 7:12) Kua tomatoma mai foki ke he tau tane: “Kia fakaalofa ke he tau hoana ha mutolu.”​—Kolose 3:19.

      11. Fakakite fefe he tane e loto manamanatu mo e fakagahua fakalaulau e ulu pule ke he hana hoana kaeke ko ia ko e Kerisiano nakai fakagahuahua?

      11 Kaeke ko koe ko e tane he hoana ne kehe e tua mai he hau, kia fakaeneene fakalahi ke fakakite e fakalilifu ma e hoana hau mo e manamanatu ke he hana tau logonaaga. Ha ko ia ko e tagata lahi, kua tonuhia a ia ke fuafua e ataina ke fakaako hana tau taofiaga fakalotu, pete ni he nakai talia e koe a lautolu. Ko e magaaho fakamua ka tutala a koe ki a ia hagaao ke he tua hau, ua amaamanaki a koe ki a ia ke tiaki e tau taofiaga kua leva a ia ki ai he fiafia ke he mena fou. Ke nakai tala age fialahi ki a ia ko e fakaakoaga fakalotu ne ofaofa a ia mo e hana magafaoa ki ai he vaha leva ko e mena pikopiko, kia lali ke fakauka mo e tutala fakamitaki mo ia mai he tau Tohiaga Tapu. Po ke liga ko e logona e ia kua tiaki kaeke ke tuku fakalahi e koe e magaaho ke he tau gahua he fakapotopotoaga. To liga totoko e ia hau a tau malolo ke fekafekau ki a Iehova, ka ko e matapatu manatu ni liga kua lata ni ke pehe: “Kua manako au ke lahi e magaaho mai ia koe!” Kia fakahautoka. Fakalataha mo e manamanatuaga fakaalofa hau, to hoko ke he taha magaaho to liga lagomatai a ia ke talia fiafia e tapuakiaga mea.​—Kolose 3:12-14; 1 Peteru 3:8, 9.

      FAKAAKOAGA HE TAU FANAU

      12. Pete ni kua ha ha he tane mo e hana hoana e tau tua kehekehe, ka kua lata fefe he tau matapatu fakaakoaga faka-Tohiaga Tapu ke fakaaoga ke he fakaakoaga he tau fanau ha laua?

      12 I loto he magafaoa ne nakai taha e tapuakiaga, ko e fakaakoaga fakalotu ke he tau fanau he falu a magaaho kua eke mo matakupu lahi. Kua maeke fefe e tau matapatu fakaakoaga he Tohiaga Tapu ke fakaaoga? Kua kotofa pauaki he Tohi Tapu e matua tane ke he matagahua ma e fakaakoaga he tau fanau, ka kua fai vala aoga lahi foki e matua fifine ke taute. (Tau Fakatai 1:8; fakatatai Kenese 18:19; Teutaronome 11:18, 19.) Pete ni he nakai talia e ia e ulu pule ha Keriso, ka ko e matua tane agaia ni ko e ulu he magafaoa.

      13, 14. Kaeke ke pa he tane e hoana hana he uta e tau fanau ke he tau feleveiaaga Kerisiano po ke fakaako mo lautolu, ko e heigoa he hoana ka taute?

      13 Ko e falu he tau matua tane ne nakai talitonu, kua nakai totoko a lautolu kaeke ke fakaako he matua fifine e tau fanau ke he tau mena fakalotu. Ka e fa totoko e falu. Ka e kua kaeke ke nakai talia he tane hau ke fakaata a koe ke uta e tau fanau he tau feleveiaaga he fakapotopotoaga po ke pa a koe he fakaako e Tohi Tapu mo lautolu he kaina? Ko e magaaho nei kua lata ia koe ke fakalagotatai e falu he tau kotofaaga​—hau a kotofaaga ke he Atua ko Iehova, ke he hau a ulu fakatane, mo e ke he hau a tau fanau fakahelehele. Maeke fefe ia koe ke fakamatuuta e tau mena nei?

      14 Kua moli ni to liogi a koe ke he mena nei. (Filipi 4:6, 7; 1 Ioane 5:14) Ka ko e fakaotiaga, ko koe e tagata kua lata ke fifili ko e puhala fe hau ka uta. Kaeke ke lali a koe ke fakalaulau iloilo, ki a fakamaama fakamitaki ke he tane hau nakai ko e paleko a koe ke he hana ulu pule, to liga fakatote hifo hana a totoko he magaaho fakamui. Pete ni he pa he tane hau a koe he uta e tau fanau he tau feleveiaaga po ke fai fakaakoaga pauaki ke he Tohi Tapu mo lautolu, ka e maeke agaia ni ia koe ke fakaako a lautolu. Ke he hau a tau fakatutalaaga he tau aho takitaha mo e hau a fakafifitakiaga mitaki, lali ke fakaako ki a lautolu e fuafuaaga he fakaalofa ki a Iehova, tua ke he hana Kupu, fakalilifu ke he tau matua​—fakalataha mo e ha lautolu a matua tane​—​fakaalofa noa ma e falu a tagata, mo e fakaaue ke he tau aga gahua fakamakutu. To hoko e magaaho, to mailoga he matua tane e tau fua mitaki mo e liga fakaaue ke he aoga he hau a tau fakamalolo.​—Tau Fakatai 23:24.

      15. Ko e heigoa e matagahua he matua tane talitonu ke he fakaakoaga he tau fanau?

      15 Kaeke ko koe ko e tane ko e tagata talitonu mo e nakai talitonu hau a hoana, kua lata ia koe ke hahamo e kavega ke feaki hau a tau fanau “ke he tau kupu akonaki mo e tau kupu fakamafana he Iki.” (Efeso 6:4) Kaeke ke taute pihia, kua lata moli ia koe mogoia, ke totonu, fakaalofa, mo e lotomatala he fehagai mo e hoana hau.

      KAEKE KO E LOTU HAU NAKAI KO E HE TAU MATUA HAU

      16, 17. Ko e heigoa e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu ne kua lata he tau fanau ke manatu kaeke ke talia e lautolu e tua ne kehe mai he tua he tau matua ha lautolu?

      16 Kua nakai tuai ko e mena ai mahani ti hoko foki ke he tau fanau ikiiki ke talia fiafia e tau manatu fakalotu ne kehe mai he tau manatu he tau matua ha lautolu. Kua taute nakai e koe e mena ia? Kaeke ke pihia, kua ha ha i ai e fakatonuaga he Tohi Tapu mau.

      17 Kua pehe e Kupu he Atua: “Kia omaoma ke he tau matua ha mutolu ke he Iki, ha ko e mena tonu ni haia. Kia fakalilifu a koe ke he hau a matua tane, mo e hau a matua fifine.” (Efeso 6:1, 2) Kua putoia ai e fakalilifu mitaki ke he tau matua. Ka e taha e mena, ha kua aoga lahi e omaoma ke he tau matua, kua nakai lata ke foaki mo e nakai fakalilifu ke he Atua moli. Kaeke ke lahi e tama ke kamata ke taute e tau fifiliaga, kua hahamo e ia e fuafuaaga he kotofaaga lafi ki luga ke he hana tau gahua. Kua moli e mena nei nakai ni kua hagaao ke he matafakatufono fakalalolagi ka e mua atu e hagaao ke he matafakatufono faka-Atua. “To takitokotaha a tautolu mo e talatala atu hana mahani ke he Atua,” he talahau he Tohi Tapu.​—Roma 14:12.

      18, 19. Kaeke ke kehe e lotu he tau fanau mai he lotu he tau matua ha lautolu, to lagomatai fefe e lautolu ha lautolu a tau matua ke maama mitaki ha lautolu a tua?

      18 Kaeke ke fakaohooho he taofiaga hau a koe ke taute e tau hikiaga he moui hau, lali ke maama e tau manatu he tau matua hau. To liga fakaaue a laua kaeke, ha ko e tau fua he hau a fakaako mo e fakaaoga e tau fakaakoaga he Tohi Tapu, ti mahomo atu ai e fakalilifu hau, mua atu e omaoma, mua atu e fakamakamaka hau ke he tau mena ne manako a lautolu mai ia koe. Ka e taha e mena, kaeke ke fakaohooho foki he tua fou hau a koe ke tiaki e tau taofiaga mo e tau aga fa mahani ne ofaofa e laua ni, fakatagata, to liga logona e laua kua tiaki tuai e koe e tufaaga ne fakatokatoka e laua ke atu ki a koe. To liga matakutaku foki a laua ke he tau levekiaga hau kaeke ke nakai talahaua hau a tau gahua ne taute ma e maga po ke fakaliu ki tua hau a fakamakai ke tutuli ke he tau mena ne logona e laua kua maeke ke lagomatai aki a koe ke moua e tau koloa loga he tino. Ko e mahani fakatokoluga kua eke foki mo mena ke taofi. Ti liga logona e laua ko e tuga ko e pehe a koe, kua hako a koe ka e hepe a laua.

      19 Ko e mena ia, kia taute fakaave, lali ke fakatoka mo e tau matua hau ke feleveia mo e falu he tau motua po ke falu he tau Fakamoli motua he fakapotopotoaga he matakavi ia. Kia fakamalolo ke he tau matua hau ke o ke he Fale he Kautu ke logona ma laua ni ko e heigoa e tau mena ne tutala ki ai mo e kitia tonu ko e tau vahega tagata fefe e tau Fakamoli a Iehova. To hoko ke he taha magaaho, to liga molu hifo e aga he tau matua hau. Pete foki ni he totoko lahi e tau matua, he moumou e tau tohi lagomatai ke he Tohi Tapu, mo e pa e tau fanau he o ke he tau feleveiaaga Kerisiano, kua fa mahani ke fai magaaho agaia ni ke totou he taha matakavi, ke tutala ke he tau matakainaga Kerisiano, mo e fakamatala ki ai mo e lagomatai falu he ha magaaho ni he tau magaaho. Kua maeke foki a koe ke liogi ki a Iehova. Ko e falu he tau fuata ne fakatali a lautolu ke lalahi mo e maeke ke nonofo i fafo he kaina he magafaoa to maeke laia a lautolu ke taute falu a mena. Ko e heigoa ni e tuaga he kaina, ka e taha e mena, aua neke nimo, ke “fakalilifu a koe ke he hau a matua tane mo e hau a matua fifine.” Kia taute hau a vala ke lafilafi ke he mafola he kaina. (Roma 12:17, 18) Ki luga he tau mena oti, kia tutuli e mafola mo e Atua.

      KO E PALEKO HE EKE MO MATUA TUTAKI MAI

      20. Ko e heigoa e tau logonaaga ne ha ha he tau fanau kaeke ko e matua tane po ke matua fifine ha lautolu ko e matua tutaki mai?

      20 Ke he loga he tau kaina ko e tuaga ne tamai e paleko mua atu nakai ko e tau mena fakalotu ka ko e tau mena he magafaoa tutaki mai. Kua tokologa e tau magafaoa he vaha nei ne lafi ki ai e tau fanau mai he tau fakamauaga fakamua he taha po ke ua e matua. Ke he magafaoa pihia, kua liga logona he tau fanau e femahekehekeaki mo e fakavihia po ke liga fekehekeheaki e tau mahani fakamoli. Ti ko e fua, to liga fakatikai e lautolu e tau laliaga fakamoli he matua tutaki mai ke eke mo matua tane po ke matua fifine mitaki. Ko e heigoa ne maeke ke lagomatai aki e magafaoa tutaki mai ke kautu?

      21. Pete ni ko e tau tutuaga pauaki, ko e ha kua lata ai he tau matua tutaki mai ke kumi ke he tau matapatu fakaakoaga ne moua he Tohi Tapu ke eke mo lagomatai?

      21 Kia mailoga ko e pete ni ko e tau tutuaga pauaki, ko e tau matapatu fakaakoaga ne tamai e kautu ke he falu he tau magafaoa kua fakaaoga foki he tuaga nei. Kaeke ke tiaki e tau matapatu fakaakoaga ia to liga ke fakahagahaga mitaki fakaku aki ni e mena vihi ka e kua tuga ke takitaki atu ke he loto mamahi fakamui. (Salamo 127:1; Tau Fakatai 29:15) Kia fakagahuahua e pulotu mo e loto manamanatu​—ko e pulotu ke fakaaoga e tau matapatu fakaakoaga he mahani Atua he manatu ke he tau mena aoga ne leva, mo e loto manamanatu ke kitia mitaki ko e ha e tau tagata he magafaoa ne talahau ai mo e taute ai e falu mena ia. Kua lata foki ke ha ha i ai e maama mitaki.​—Tau Fakatai 16:21; 24:3; 1 Peteru 3:8.

      22. Ko e ha ne tuga e uka ke he tau fanau ke talia e matua tutaki mai?

      22 Kaeke ko e matua tutaki mai a koe, to liga manatu e koe ha ko koe ko e kapitiga he magafaoa, kua liga fakafeleveia he tau fanau a koe. Ka ko e magaaho ne eke ai a koe mo matua tutaki mai ha lautolu, kua liga hiki ha lautolu a tau aga. Ha kua manatu e matua fanau moli ne nakai tuai nofo mo lautolu, to liga taufetului e tau fanau mo e fekehekeheaki he tau mahani fakamoli, po ke manatu foki a lautolu kua manako a koe ke fofo e fakaalofa hofihofi ne toka ia lautolu ma e matua ne kua galo kehe. Ko e falu a magaaho, to liga fakamanatu atu ni e lautolu fakakelea ki a koe nakai ko e matua tane ha lautolu a koe po ke matua fifine ha lautolu a koe. Kua fakahukia lahi e tau talahauaga pihia. Ka e pete ia, “aua neke fakatepetepe hāu a loto ke ita.” (Fakamatalaaga 7:9) Kua lata ke loto manamanatu mo e fai maama mitaki ke maeke ke fehagai mo e tau manamanatuaga he tau fanau.

      23. To taute fefe e akonakiaga he magafaoa ne ha ha i ai e tau fanau tutaki mai?

      23 Ko e tau fua ia kua aoga lahi he magaaho ka taute ai he taha e akonakiaga. Kua lata ke tatai tumau e akonakiaga. (Tau Fakatai 6:20; 13:1) Ha kua nakai tatai oti e tau fanau, ti ko e akonakiaga kua liga kehe mai he taha lekua ke he taha. Ko e falu he tau matua tutaki mai ne kitia e mena ia, he kamataaga he ute he pihia, ti kua liga mitaki lahi ni ke taute he matua fanau moli e vala nei fakamatua. Kua lata tonu ni mogoia, ke talia tokoua he tau matua e akonakiaga mo e taofi mau ki ai, nakai fiafia ke mua ni e tama fanau moli ke he tama tutaki mai. (Tau Fakatai 24:23) Ko e omaoma kua aoga lahi, ka kua lata ke taute taha fakaataaga ma e nakai mitaki katoatoa. Aua neke molea e tau gahua. Kia akonaki ke he fakaalofa.​—Kolose 3:21.

      24. Ko e heigoa ka lagomatai ke puipui mai he tau mena vihi he tau mahani he vahaloto he tau tagata tino kehe he magafaoa tutaki mai?

      24 Ko e tau fakatutalaaga he magafaoa kua aoga lahi ke taofi aki e tau lekua. Kua maeke he tau mena nei ke lagomatai aki e magafaoa ke onoono tumau ke he tau mena ne mua atu e aoga ke he moui. (Fakatatai Filipi 1:9-11.) Kua maeke foki ki a lautolu ke lagomatai e taha ke he taha ke kitia ko e maeke fefe a ia ke foaki e lagomatai ke hoko ke he tau foliaga he magafaoa. Ke lafi atu ki ai, kua maeke he fakatutalaaga fakamoli he magafaoa ke uta kehe aki e tau mena vihi he tau mahani. Kua lata e tau fanau fifine ke maama e puhala tauteute mo e fakatokotoko mitaki ni e lautolu a lautolu ke he matua tane tutaki mai mo e ha lafu tugaane tutaki mai ha lautolu, mo e kua lata e tau fanau tane ke fakatonu ke mahani fakamitaki atu ke he matua fifine tutaki mai mo e ha lafu mahakitaga tutaki mai ha lautolu.​—1 Tesalonia 4:3-8.

      25. Ko e heigoa e tau fua ka lagomatai ke taofi e mafola he magafaoa tutaki mai?

      25 Ka feleveia mo e paleko pauaki he eke mo matua tutaki mai, kia fakauka. Na fai magaaho ke moua e tau fakafetuiaga fou. Ko e uku he fakaalofa mo e fakalilifu he tau fanau, ko lautolu ne nakai ko e tau fanau fanau moli hau, kua eke mo matagahua uka lahi ke taute. Ka e maeke moli. Ko e loto pulotu mo e manamanatu hoa aki e manako malolo ke fakafiafia a Iehova, ko e kei ke he mafola he magafaoa tutaki mai. (Tau Fakatai 16:20) Kua maeke he tau fua pihia ke lagomatai a koe ke fahia ke he falu a tutuaga foki.

      VEVEHE NAKAI HE TUTULI KOLOA E KAINA HAU?

      26. Ko e heigoa e tau puhala kua maeke he tau mena vihi mo e tau aga hagaao ke he tau koloa he tino ke vevehe aki e magafaoa?

      26 Ko e tau mena vihi mo e tau aga hagaao ke he tau koloa he tino kua maeke ke vehevehe aki e tau magafaoa ke he tau puhala loga. Kua momoko lahi, ko e falu he tau magafaoa ne tauhele he taufetoko ha ko e tau tupe mo e manako ke mautu​—po ke mautu fakatote he ute he pihia. Kua liga tupu e mavehevehe he magaaho ka gahua lalolagi tokoua e tau hoa mo e fakagahuahua e aga “ko e tau tupe haku, ko e tau tupe hau.” Pete ni he nakai taufetoko, ka e gahua tokoua e tau hoa to liga kitia agaia ni e laua mo e ha laua a tau fakaholoaga kua tote lahi e magaaho he taha ma e taha. Ko e puhala kua tupu lahi he lalolagi ko e tau matua tane ke nonofo kehe mai he tau magafaoa ha lautolu ke loa e tau magaaho​—totou mahina po ke totou tau foki​—​ke maeke ke uku fakaloga e tau tupe ne nakai maeke a lautolu ke uku pihia i kaina. Kua takitaki atu e mena nei ke he tau mena vihi hagahaga kelea lahi.

      27. Ko e heigoa falu he tau matapatu fakaakoaga ne maeke ke lagomatai aki e magafaoa ne pehia he tupetupe ke he tau tupe?

      27 Kua nakai fai fakatufono ne fakatoka ma e tauteaga he tau tutuaga nei, ha kua kehekehe e tau magafaoa ti fehagai mo e kehekehe he tau fakatupetupe mo e tau manako. Ka e pete ni he pihia, kua maeke e fakatonuaga he Tohi Tapu ke lagomatai. Ke fakatai, kua fakakite mai he Tau Fakatai 13:10 ko e taufetoko he falu a magaaho kua maeke ke fakakaumahala he “iloilo ha lautolu.” Kua putoia e mena nei he nakai ko e fakakite he tau manatu ni he taha ka e kumi lagomatai mo e kumikumi ko e fefe e onoonoaga he taha ke he mena ne tupu. Ko e falu a mena foki, ko e tauteute he fakaholaholaaga he tau tupe kua maeke ke lagomatai ke fakamaopoopo aki e tau malolo he magafaoa. Ko e falu a magaaho kua hagahaga mitaki​—liga ke mitaki fakaku​—​ma e tau hoa tokoua ke gahua i fafo he kaina ke leveki aki e tau mena totogi ne lafi ki luga, mua atu kaeke ke fai fanau po ke ka fai tagata foki ne leveki. Kaeke ko e mena hanei ne tupu, kua maeke he tane ke fakamanatu ke he hana hoana kua fai magaaho agaia ni a ia mana. Kua maeke ia ia fakalataha mo e tau fanau ke lagomatai fakaalofa ke he falu he tau gahua ne fa mahani e hoana ke taute tokotaha.​—Filipi 2:1-4.

      28. Ko e heigoa e tau fakamanatuaga, kaeke kua onoono ki ai, ka lagomatai e magafaoa mai ka toka he tau loto ke gahua ke he kaufakalatahaaga?

      28 Ka e, tokamau he loto ko e pete ni ko e mena aoga e tupe he fakatokaaga he tau mena nei, ka e nakai moua ai ha fiafia lahi. Kua nakai tamai moli e moui. (Fakamatalaaga 7:12) Moli lahi, ka molea e haga ke he tau mena he tino kua maeke ke fakatupu aki e malona fakaagaga mo e malona e tau mahani. (1 Timoteo 6:9-12) Ko e mitaki lahi ha ke kumikumi fakamua e Kautu he Atua mo e hana tututonu, mo e iloa moli hana fakamonuinaga ke he ha tautolu a tau fakamalolo ke moua e tau mena he moui kua lata! (Mataio 6:25-33; Heperu 13:5) Ke tuku fakamua tumau e tau mena fakaagaga mo e ke tutuli fakamua e mafola mo e Atua, to kitia e koe e magafaoa hau, pete ni he vevehe he falu a mena tutupu, ka to eke ni mo taha magafaoa ne moli e kaufakalataha he tau puhala kua mua atu he aoga.

      MAEKE FEFE HE TAU MATAPATU FAKAAKOAGA TOHI TAPU NEI KE LAGOMATAI . . . E TAU TAGATA HE MAGAFAOA KE MAU E MAFOLA HE KAINA?

      Fakagahuahua he tau Kerisiano e loto manamanatu.​—Tau Fakatai 16:21; 24:3.

      Ko e tane mo e hoana ne fakakite e fakaalofa mo e fakalilifu he fakamauaga kua nakai falanaki ke he ha laua a nonofo he lotu taha.​—Efeso 5:23, 25.

      To nakai fakaai e Kerisiano ke moumou pauaki e matafakatufono he Atua.​—Gahua 5:29.

      Ko e tau Kerisiano ko e tau tagata taute mafola.​—Roma 12:18.

      Aua neke mafiti ke ita.​—Fakamatalaaga 7:9.

      TAMAI HE TAU FAKAMAUAGA TONU E LILIFU MO E MAFOLA

      Ke he vaha ha tautolu tokologa e tau tagata tane mo e fifine ne nonofo tokoua ko e tane mo e hoana ka e nakai fai fakamoli fakamatafakatufono. Ko e tuaga anei ka liga ke fehagai e tagata talitonu fou ki ai. Ke he falu mena foki kua liga talia he mahani fakamotu he matakavi po ke magafaoa, ka e nakaila fakamatafakatufono. Ko e poakiaga he Tohi Tapu, kua poaki mai ke fakamau fakamoli fakamitaki e fakamauaga. (Tito 3:1; Heperu 13:4) Ma e tau tagata he fakapotopotoaga Kerisiano, kua fakamau foki he Tohi Tapu ko e taha ni e tane mo e taha ni e hoana ke he fakalatahaaga he fakamauaga. (1 Korinito 7:2; 1 Timoteo 3:2, 12) Muitua ai ke he poakiaga nei ko e lakaaga fakamua haia ke moua e mafola he kaina hau. (Salamo 119:165) Ko e tau poaki a Iehova kua nakai fakavai po ke mamafa. Ko e mena ne fakaako e ia ki a tautolu kua talaga ai ke aoga ai a tautolu.​—Isaia 48:17, 18.

      [Fakatino he lau 130]

      Kia lali ke maama e manatu he taha tagata

      [Fakatino he lau 138]

      Pete ko e matua fanau po ke matua tutaki mai, kia falanaki ke he Tohi Tapu ma e takitakiaga

  • Maeke Ia Koe ke Fahia Mai he Tau Mena Vihi ne Moumou Aki e Magafaoa
    Ko e Mena Galo he Fiafia he Magafaoa
    • VEVEHEAGA HOGOFULU MA UA

      Maeke Ia Koe ke Fahia Mai he Tau Mena Vihi ne Moumou Aki e Magafaoa

      1. Ko e heigoa e tau mena vihi galo ne gahuahua he falu magafaoa?

      KO E motoka tuai ko e oti laia he fakamea mo e fakakikila. Ke he tau tagata o fano kua kikila moli mo e tuga e fou. Ka e ke he lalo kelekele he motoka kua popo he kai he hi e tino he peleo afi. Kua tatai ni mo e falu he tau magafaoa. Pete ni he mitaki e tau mena oti he kili i fafo, ka ko e mamali he tau fofoga kua fufu aki e matakutaku mo e mamahi. I tua he tau gutuhala papa ko e popo kua kai fakahaga e mafola he magafaoa. Ko e ua la e mena vihi ne moua mai ai e fua nei ko e hufia ke he kava mo e favale.

      KO E MOUMOU NE FAKATUPU HE HUFIA KE HE KAVA

      2. (a) Ko e heigoa e kitiaaga he Tohi Tapu ke he fakaaoga he kava inu? (e) Ko e heigoa e hufia ke he kava?

      2 Kua nakai vihiatia he Tohi Tapu e fakaaoga fakalatalata he tau kava, ka e vihiatia e ia e konahia. (Tau Fakatai 23:20, 21; 1 Korinito 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3) Ko e hufia ke he kava mogoia, kua mahomo atu ke he konahia; ko e fakatumau ke inu e tau kava mo e galo ke leveki e fakaaogaaga ki ai. Ko e tau tagata hufia ke he kava ko e tau tagata lalahi. Kua momoko lahi, ha ko e tau fanau fuata foki.

      3, 4. Fakamaama la e tau fua he hufia ke he kava ne lago ke he tane po ke hoana he tagata hufia ke he kava mo e ke he tau fanau.

      3 Ne fakakite mai he Tohi Tapu he vaha loa kua mole atu ko e fakaaoga hehe he kava kua maeke ke tauhele aki e mafola he magafaoa. (Teutaronome 21:18-21) Ko e lauiaaga he popo he hufia ke he kava kua logona he magafaoa katoa. Kua liga hufia e hoana he tau fakamalolo ke toka e inu he tane ne hufia he kava po ke ke fahia ke he hana tau mahani fa hikihiki fano.a Kua lali a ia ke fufu e tau kava, tolo ke he vao, fufu hana tau tupe, mo e ole ke liuaki mai e fakaalofa hana ke he magafaoa, ke he moui, pihia ni ke he Atua​—ka ko e tagata hufia ke he kava ko e inu agaia ni. Ha kua tau fakamalolo a ia ke tautaofi e inu he tane ka e kaumahala tumau ni, ti logona ai e ia e ita mo e nakai tokotoko mitaki. Ti liga kamata a ia ke matematekelea ha ko e matakutaku, vale, agahala, hopoate, fakaatukehe, mo e nakai fai fakalilifu fakatagata.

      4 Ko e tau fanau kua nakai hao mai he tau fua kelea he hufia ke he kava he matua. Ko e falu ne kua keli kelea. Ko e falu ne fakapilo he mahani fakatane mo e fifine. Kua hoko foki ke tukupau ni e lautolu a lautolu ha ko e hufia ke he kava he matua. Ko e lotomatala ha lautolu ne mahani ke tua ke he falu kua mavehevehe ha ko e fiofio he tau mahani he tagata hufia ke he kava. Ko e kakano ha kua nakai mafanatia a lautolu ke tutala e tau mena ne tutupu he kaina, liga to iloa he tau fanau ke taofi e tau logonaaga ha lautolu, ti fa mahani ke fua mai e tau mena ne lauia ai e tau momoui tino. (Tau Fakatai 17:22) Ko e tau fanau pihia ne fa uta ni e lautolu mo lautolu e lolelole he malolo fakatagata po ke fakalilifu fakatagata nei ke he vaha tagata lahi.

      KO E HEIGOA HE MAGAFAOA KA TAUTE?

      5. Maeke fefe e hufia ke he kava ke leveki, mo e ko e ha ne uka ai e mena nei?

      5 Pete ni kua pehe e tokologa he tau pule kua nakai maeke e hufia ke he kava ke tului, ka e tokologa ne talia ko e fuafuaaga he fakamaulu kua lata tonu mo e fakaholoaga ke uta kehe fakaoti. (Fakatatai Mataio 5:29.) Ka e taha e mena, ke tala age ke he tagata hufia ke he kava ke talia e lagomataiaga, kua mukamuka e talahau ke he taute, ha kua fa mahani a ia ke fakatikai kua nakai fai mena vihi a ia. Ko e mena haia, kaeke ke laka atu e tau tagata he magafaoa ke fehagai mo e puhala he hufia ke he kava ne lauia ai a lautolu, to liga kamata laia e tagata hufia ke he kava ke mailoga ko e fai mena vihi a ia. Ko e taha ekekafo pulotu ne fai maamaaga ke lagomatai e tau tagata kona kava mo e tau magafaoa ha lautolu ne pehe: “Kua manatu au ko e mena ne mua atu he aoga, ko e magafaoa ni ke tauteute e puhala moui ha lautolu ke malolo mitaki ke he puhala ni kua fahia a lautolu ki ai. Ko e tagata hufia ke he kava to fano fakahaga ke feleveia ni a ia mo e fekehekeheaki lahi mo e hana magafaoa katoa.”

      6. Ko e heigoa e fakatonuaga ne mua atu ma e tau magafaoa ne fai tagata hufia ke he kava?

      6 Kaeke ke ha ha i ai e tagata hufia ke he kava he magafaoa hau, kua maeke he tau kupu he Tohi Tapu ne fakatonu mai ke lagomatai a koe ke moui ke he puhala kua mua atu e malolo ne kua lata. (Isaia 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17) Manamanatu la ke he falu he tau matapatu fakaakoaga ne lagomatai aki e tau magafaoa ke kautu he fehagai mo e hufia ke he kava.

      7. Kaeke ke taha e tagata he magafaoa ka hufia ke he kava, ko e ha hai e matagahua ia?

      7 Ua talia oti e tau tukumale. Kua pehe e Tohi Tapu: “Ha ko e mena to igatia e tagata mo e fua hana ni a kavega,” mo e, “to takitokotaha a tautolu mo e talatala atu hana mahani ke he Atua.” (Kalatia 6:5; Roma 14:12) To liga lali e tagata hufia ke he kava ke tala age ko e tau tagata he magafaoa ne pihia ai a ia. Ke fakatai, liga pehe a ia: “Kaeke ke taute fakamitaki e mutolu au, to nakai inu au.” Ti kaeke ke hagahaga e falu ke talia mo ia, ko e fakamalolo a ia ha lautolu ia ia ke fakatumau e inu. Ka e pete ni ko tautolu ne lauia he tau tutuaga po ke he falu tagata foki, ko tautolu oti​—fakalataha mo e tau tagata hufia ke he kava​—​to tali atu ni ma e ha tautolu a tau gahua ne taute.​—Fakatatai Filipi 2:12.

      8. Ko e heigoa e falu he tau puhala ne liga ke lagomatai aki e tagata hufia ke he kava ke haga atu ke he tau fua he hana tau mena vihi?

      8 Aua neke manatu kua lata ia koe ke puipui tumau e tagata hufia ke he kava mai he tau fua kelea he hana inu. Taha e fakatai he Tohi Tapu hagaao ke he taha tagata ita lahi kua tatai ni mo e tagata kona kava: “Ka laveaki mai e koe a ia, to liu eke pihia foki ni.” (Tau Fakatai 19:19) Kia toka e tagata hufia ke he kava ke logona e tau fua he hana inu. Kia toka a ia ke fakamea ni e ia hana tau otaota ne taute po ke hea telefoni atu ke he hana takitaki gahua he magaaho pogipogi he mole e inu kava hana.

      9, 10. Ko e ha e tau magafaoa he tau tagata hufia ke he kava ne talia e lagomatai, mo e ko e ha hai e lagomatai pauaki kua lata a lautolu ke kumi?

      9 Kia talia e lagomatai mai he falu. Kua pehe e Tau Fakatai 17:17: “Kua fakaalofa e kapitiga ke he tau aho oti kana; kua fanau foki e matakainaga ke lata ai mo e aho matematekelea.” Kaeke ke ha ha i ai e tagata hufia ke he kava he magafaoa hau, to ha i ai e matematekelea. Kua lata a koe ke fai lagomatai. Aua neke fakauaua e falanaki ke he ‘tau kapitiga moli’ ma e lagomatai. (Tau Fakatai 18:24) Kia tutala ke he falu ne maama e tau mena vihi po ko lautolu ne feleveia mo e tuaga pihia ni, ke liga tala atu ki a koe e tau puhala ne gahuahua ke he tau mena ka taute mo e tau mena ka nakai taute. Ka kia lagotatai. Kia tutala mo lautolu ne tua a koe ki ai, lautolu ka ufiufi hau a tau “kupu galo.”​—Tau Fakatai 11:13.

      10 Kia fakaako ke tua ke he tau motua Kerisiano. Ko e tau motua he fakapotopotoaga Kerisiano kua eke mo punaaga mahomo atu ke lagomatai. Ko e tau tagata tane motua nei na fakaako a lautolu ke he Kupu he Atua mo e kua iloa e fakaaogaaga he hana tau matapatu fakaakoaga. Kua talia a lautolu ke eke mo “fakamumuliaga mai he matagi, mo e mena ke malu ai ka to e afa, ke tuga ne tau vailele ke he motu paku la, ke tuga ne malu foki he kaumaka lahi ke he motu nakai fai vai.” (Isaia 32:2) Nakai ni puipui hokoia e tau motua Kerisiano he fakapotopotoaga katoa mai he tau fakaohoohoaga matematekelea ka e maeke foki a lautolu ke fakamafana, fakahauhau, mo e fakakite e fiafia fakatagata ki a lautolu takitokotaha ne fai mena vihi. Kia fakaaoga fakalahi ha lautolu a tau lagomatai.

      11, 12. Ko hai ne foaki e lagomatai ne mua atu ma e tau magafaoa he tau tagata hufia ke he kava, mo e maeke fefe e lagomataiaga ia ke age?

      11 Ki luga he tau mena oti, fakalalata mai e malolo mai ia Iehova. Kua fakamafana moli mai he Tohi Tapu ki a tautolu: “Kua tata mai a Iehova kia lautolu kua loto malipilipi; kua fakamoui foki e ia a lautolu kua loto pehia.” (Salamo 34:18) Kaeke ke logona e koe e loto malipilipi po ke loto pehia ha ko e tau matematekelea he nofo fakalataha mo e tagata hufia ke he kava he magafaoa, iloa kua “tata mai a Iehova.” Kua iloa e ia e tuaga uka he magafaoa hau.​—1 Peteru 5:6, 7.

      12 Kia talitonu ko e tau mena ne talahau e Iehova he hana Kupu kua maeke ke lagomatai aki a koe ke fahia ke fehagai mo e fakaatukehe. (Salamo 130:3, 4; Mataio 6:25-34; 1 Ioane 3:19, 20) Ko e fakaakoaga he Kupu he Atua mo e moui ke he hana tau matapatu fakaakoaga kua tuku a koe ke he laini ke moua e lagomatai he agaga tapu he Atua, ko e mena ka fakakoloa aki a koe ke he “lahi ue atu he malolo” ke fahia mai he taha aho ke he taha.​—2 Korinito 4:7.b

      13. Ko e heigoa e mena vihi ke ua aki ne moumou aki e tokologa he tau magafaoa?

      13 Ko e fakaaoga fakahehe he kava kua maeke ke futiaki atu ke he taha mena vihi ne moumou aki e tokologa he tau magafaoa​—ko e favale he kaina.

      KO E MOUMOU NE FAKATUPU HE FAVALE HE KAINA

      14. I ne fe ne kamata ai e favale he kaina, mo e ko e heigoa e tuaga he vaha nei?

      14 Ko e favale fakamua ne taute he fakamauaga tuai he tagata ko e mena ne tupu he favale he kaina ne putoia ai e tau lafu tokoua, ko Kaino mo Apelu. (Kenese 4:8) Tali mai he magahala ia, ko e tau tagata kua malaia ke he tau fahi oti he favale he kaina. Ko e tau tane ne keli ha lautolu a tau hoana, ko e tau hoana ne tau fakahaupo ke he tau tane, tau matua ne keli fakakelea ha lautolu a tau fanau ikiiki, mo e tau fanau lalahi ne ekefakakelea ha lautolu a tau matua fuakau.

      15. Lauia fefe e loto manamanatu he tau tagata he magafaoa ha ko e favale he kaina?

      15 Ko e moumou ne fakatupu he favale he kaina kua mua atu ke he tau pitepite fakatino. Taha e matua fifine ne keli fakamamahi ne pehe: “Kua ha ha i ai e tau agahala loga mo e ma ne fehagai a koe ki ai. Ko e laulahi he tau pogipogi, kua manako a koe ke takoto ni he mohega, mo e amaamanaki ni ke pehe ko e miti kelea.” Ko e tau fanau ne kitia po ke logona e favale he kaina to liga favale foki a lautolu ka lalahi ai a lautolu mo e moua e tau magafaoa ha lautolu ni.

      16, 17. Ko e heigoa e fakakelea he loto manamanatu, mo e lauia fefe e tau tagata he magafaoa he mena ia?

      16 Ko e favale he kaina kua nakai fakakaupa ni ke he fakakelea fakatino. Ka e ekefakakelea tumau foki ke he tau vagahau. Kua pehe e Tau Fakatai 12:18: “Ha ha i ai e tagata kua vagahau, ti tuga ne tuina ai e tau tagata he pelu.” Ko e tau “tuina” nei kua fakatino mai aki e favale he kaina lafi ki ai e fakatutu higoa mo e kalaga, ti pihia foki ni mo e tukitala tumau, feekefakakeleaaki, mo e tau fakamatakutaku he favale fakatino. Ko e tau motumotu he mahani favale kua nakai maeke ke kitia mo e nakai fa mailoga tumau foki he falu.

      17 Ko e taha mena ne mua atu e momoko ko e keli ita he tama​—ko e tuhituhi tumau mo e fakalolelole he iloilo he tama, lotomatala, po ke tau mena aoga he tagata. Ko e vagahau fakakelea pihia kua maeke ke moumou aki e agaga he tama. Moli, kua lata oti e tau fanau ke akonaki. Ka kua fakaako he Tohi Tapu e tau matua tane: “Aua neke fakalagalaga e tau fanau ha mutolu, neke fakalolelole e tau loto ha lautolu.”​—Kolose 3:21.

      KALO KEHE FEFE HE FAVALE HE KAINA

      18. Ko e mena fe ne kamata mai ai e favale he kaina, mo e ko e heigoa e puhala ne fakakite he Tohi Tapu ke taofi aki?

      18 Ko e favale he kaina kua kamata ni he loto mo e manamanatuaga; ko e tau puhala gahua ha tautolu kua kamata mai e puhala manamanatu ha tautolu. (Iakopo 1:14, 15) Ke taofi e favale, kua lata e tagata fakakelea ke hiki hana puhala he manamanatuaga. (Roma 12:2) Kua maeke nakai e mena ia? E. Kua ha ha he Kupu he Atua e malolo ke hiki e tau tagata. Kua maeke ke taaki kehe foki e tau mena “ke ulu ai e tau kolo” he tau manatu moumou. (2 Korinito 10:4; Heperu 4:12) Ko e iloilo tonu he Tohi Tapu ke lagomatai ke moua mai e hiki katoa he tau tagata ne kua talahau a lautolu kua tapulu ke he tagata fou.​—Efeso 4:22-24; Kolose 3:8-10.

      19. Kua lata ke kitekite mo e leveki fefe he Kerisiano e hoa he fakamauaga?

      19 Ko e kitekiteaga ke he hoa he fakamauaga. Kua pehe e Kupu he Atua: “Kua lata pihia foki ke he tau tane ke fakaalofa age ke he tau hoana ha lautolu, tuga e tau tino ha lautolu. Ko ia kua fakaalofa ke he hana hoana, kua fakaalofa a ia kia ia ni.” (Efeso 5:28) Kua pehe foki e Tohi Tapu kua lata e tau tane ke fakalilifu ke he tau hoana “ha ko e kapiniu a ia kua mua he lolelole.” (1 Peteru 3:7) Kua tomatoma ke he tau hoana ke “fakaalofa ke he tau tane ha lautolu,” mo e ke “fakalilifu” ki a lautolu. (Tito 2:4; Efeso 5:33) Ko e moli ni to nakai fai tane matakutaku Atua kua maeke ke talahau fakamitaki pehe kua fakalilifu moli a ia ke he hana hoana kaeke ke fakamamahi a ia ke he tino po ke tau vagahau. Kua nakai fai hoana ne kaa ke he hana tane, ne vagahau fakaholoholo kelea ki a ia, po ke vagahau vale tumau ki a ia ke pehe kua fakaalofa moli mo e fakalilifu a ia ki a ia.

      20. Ko e tau matua kua lata ke fai takitakiaga ki mua ha hai ma e tau fanau ha lautolu, mo e ko e ha kua nakai lata e tau matua ke moua e tau amaamanakiaga nakai moli he tau fanau ha lautolu?

      20 Ko e kitekite fakamitaki ke he tau fanau. Kua tutonuhia e tau fanau, e, kua lata, ke fakaalofa mo e fai levekiaga mai he tau matua ha lautolu. Kua fakahigoa he Kupu he Atua e tau fanau ko e “mena moua ia mai ia Iehova” mo e “ko e taui.” (Salamo 127:3) Ko e tau matua kua fai takitakiaga ki mua a Iehova ke leveki e tau mena moua ia. Kua tutala e Tohi Tapu ke he “tau mahani he tama tote” mo e “goagoa” he tama tote. (1 Korinito 13:11; Tau Fakatai 22:15) Kua nakai lata e tau matua ke ofo kaeke ke feleveia mo e goagoa tokaimaka he tau fanau ha lautolu. Ko e tau tama ikiiki nakai ko e tau tagata lalahi. Kua nakai lata e tau matua ke amaamanaki fakalahi mai he mena kua lata tonu mo e tau he tama, tuaga magafaoa, mo e lotomatala.​—Kikite Kenese 33:12-14.

      21. Ko e heigoa e kitiaaga he puhala mahani Atua ke he tau matua fuakau mo e ke he fehagaiaga mo lautolu?

      21 Ko e kitekiteaga ke he tau matua fuakau. Kua pehe e Levitika 19:32: “Kia tu a koe ki mua hana kua ulu hina, kia fakalilifu atu foki ki mua he tagata motua.” Ko e mena ia kua feaki he Matafakatufono he Atua e fakalilifu mo e lahi e leveki ma e tau fuakau. Ko e matafatia e mena nei kaeke ke mahomo atu e pule lahi e matua fuakau po ke gagao mo e hoko ke nakai lutu po ke manamanatu mafiti. Ka e pete ia, kua fakamanatu ke he tau fanau ke “taui atu ke he tau matua ha lautolu.” (1 Timoteo 5:4) Ko e kakano he mena nei ke leveki a lautolu mo e lilifu mo e fakalilifu, po ke liga age foki ki a lautolu taha tupe. Ko e leveki fakakelea he tau matua fuakau ke he moui he tino po ke, ka nakai pihia ko e fakatikai pauaki ni he puhala he Tohi Tapu ne tala mai ki a tautolu ke taute.

      22. Ko e heigoa e mahani tonu ke kautu mai he favale he kaina, mo e maeke fefe ke fakagahuahua ai?

      22 Kia fakagahuahua e taofi-ni. Kua pehe Tau Fakatai 29:11: “Ko e tagata goagoa, kua liligi mai e ia hana loto oti; ka ko e tagata iloilo kua taofi ai e ia hana loto ato fakamui.” Tautaofi fefe e koe e agaga hau? Ke nakai fakaata e manatu ita ke talaga hake i loto, kia taute fakamafiti ke fakahagahaga mitaki e tau mena uka ka tutupu. (Efeso 4:26, 27) Kia fano kehe mai he mena ia kaeke ke logona e koe a koe kua galo e fakauka. Kia liogi ma e agaga tapu he Atua ke moua e koe e taofi-ni. (Kalatia 5:22, 23, NW) Fano ke evaeva po ke taute falu gahua faofao tino kua maeke ke lagomatai a koe ke tautaofi hau a tau manatu. (Tau Fakatai 17:14, 27) Kia eketaha ke “fakatuai ke ita.”​—Tau Fakatai 14:29.

      KE MAVEHEVEHE PO KE NONOFO FAKALATAHA?

      23. Ko e heigoa e mena ka tupu kaeke ke taha e tagata he fakapotopotoaga Kerisiano ne taute tafeliuaki mo e nakai talia ke tokihala he mahani vale, po ke pihia foki ke lafi ki ai e ekefakakelea fakatino e hana magafaoa?

      23 Kua tuku he Tohi Tapu he tau gahua ne vihiatia he Atua e “feitaaki, ko e taufetoko, . . . ko e vale” mo e fakamau ai “ko lautolu kua eke e tau mena pihia, nakai eke ma lautolu e kautu he Atua.” (Kalatia 5:19-21) Ko e mena ia, ko e ha tagata ne talahau e ia a ia ko e Kerisiano ka e tafeliuaki ke taute mo e nakai tokihala he hokotia ke he favale, mo e liga lafi ki ai e ekefakakelea e moui tino he tane po ke hoana po ke tau fanau, kua lata ni ke tuku ki tua mai he fakapotopotoaga Kerisiano. (Fakatatai 2 Ioane 9, 10.) Ke he puhala nei kua leveki e fakapotopotoaga ke mea mai he tau tagata fakakelea.​—1 Korinito 5:6, 7; Kalatia 5:9.

      24. (a) Liga fifili fefe he tau tane po ke tau hoana ne ekefakakelea e mena ka taute? (e) Liga lagomatai fefe he tau kapitiga mo e tau motua loto mitaki e tane po ke hoana ne ekefakakelea, ka ko e heigoa ha lautolu ka nakai lata ke taute?

      24 Ka e kua e tau Kerisiano ne fa keli he tau tane po ke tau hoana ekefakakelea, ne nakai kitia ha hikiaga ia ia? Kua fifili he falu ke nonofo ni pihia mo e tane po ke hoana fakakelea ha ko e falu a kakano. Ko e falu kua fifili ni ke tiaki, ha kua logona ha lautolu a malolo tino, loto, mo e fakaagaga​—po ke pihia foki ha lautolu a tau momoui​—​kua hagahaga kelea. Ko e heigoa ni he tagata ekefakakelea he kaina ne fifili ke taute ke he tau mena pehe nei ko e fifiliaga ni he tagata a ia ki mua a Iehova. (1 Korinito 7:10, 11) Ko e tau kapitiga, tau magafaoa, po ke tau Kerisiano motua loto mitaki kua liga manako ke foaki e lagomatai mo e fakatonu, ka e kua nakai lata a lautolu ke tuku taha kavega mamafa ke he tagata ne ekefakakelea ke taute taha gahua kua kehe. Kua toka ni e mena ia ke he hana ni a fifiliaga ke taute.​—Roma 14:4; Kalatia 6:5.

      KO E FAKAOTIAGA KE HE MOUMOUAGA HE TAU MENA VIHI

      25. Ko e heigoa e finagalo a Iehova ma e magafaoa?

      25 Ko e magaaho ne tamai e Iehova a Atamu mo Eva tokoua he fakamauaga, kua nakai finagalo a ia ke he magafaoa ke popo fakahaga he moumou he tau mena vihi tuga e hufia ke he kava po ke favale. (Efeso 3:14, 15) Ko e magafaoa ko e tokaaga he fakaalofa mo e mafola ka matala mai mo e igatia e tagata ke moua e leveki ai ke he hana manamanatuaga, ko e loto, mo e tau manako fakaagaga. Ha ko e kamata maiaga he hala, ko e mena ia, ne mafiti ai e moui he magafaoa ke une ki mua e kelea.​—Fakatatai Fakamatalaaga 8:9.

      26. Ko e heigoa ne fakatalitali mai he vaha i mua ma lautolu ne lali ke moui tatai atu ke he tau poaki a Iehova?

      26 Ko e fiafia ha ia, ha kua nakai pa e Iehova hana finagalo ma e magafaoa. Kua mavehe a ia ke foaki e lalolagi fou mafola ma e tau tagata ke “nonofo fakatekiteki a lautolu, to nakai ha i ai foki taha ke fakamatakutaku atu kia lautolu.” (Esekielu 34:28) Ko e magaaho ia, ko e hufia ke he kava, favale he kaina, mo e falu he tau mena vihi oti ne moumou aki e tau magafaoa he vaha nei to eke ia mo tau mena kua mole. To malimali e tau tagata, nakai ke fufu e matakutaku mo e mamahi, ka e ha kua moua e lautolu “ha ko e monuina kua lahi.”​—Salamo 37:11.

      a Pete ni kua hagaao a tautolu ke pehe ko e tau tagata tane ni ne hufia ke he kava, ka ko e tau matapatu fakaakoaga nei kua fakaaoga fakatatai ni kaeke ko e fifine ne hufia ke he kava.

      b Ke he falu a motu, kua ha ha i ai e tau matapatu gahua he fahi fakamalolo, tau fale gagao, mo e tau fakaholoaga fakamaulu ne taute pauaki ke lagomatai aki e tau tagata hufia ke he kava mo e tau magafaoa ha lautolu. Ko e kumi ke he lagomatai pihia po ke nakai ko e fifiliaga ni he tagata a ia. Kua nakai tuhi fakatonu mai he Sosaiete Kolo Toko ha tuluiaga pauaki. Ka e taha e mena, kua lata ke fakagahuahua e leveki ke maeke, he kumiaga lagomatai ke nakai putoia fakalataha ke he tau gahua ne hikihiki e tau matapatu fakaakoaga he Tohiaga Tapu.

      MAEKE FEFE HE TAU MATAPATU FAKAAKOAGA TOHI TAPU NEI KE LAGOMATAI . . . E TAU MAGAFAOA KE TAOFI E TAU MENA VIHI KA FAKATUPU E TAU MENA HAGAHAGA KELEA?

      Kua vihiatia e Iehova e fakaaoga hehe he kava.​—Tau Fakatai 23:20, 21.

      Kua igatia e tau tagata takitokotaha mo e tali atu ma e hana tau gahua.​—Roma 14:12.

      Ka noa mo e taofi-ni he tagata a ia to nakai maeke ia tautolu ke fekafekau fakamitaki ke he Atua.​—Tau Fakatai 29:11.

      Ko e tau Kerisiano moli kua fakalilifu ke he tau matua fuakau ha lautolu.​—Levitika 19:32.

      [Fakatino he lau 146]

      Ko e tau motua Kerisiano kua eke mo punaaga he lagomatai mua atu ke taute e tau mena vihi he magafaoa

      [Fakatino he lau 151]

      Ko e tau hoa Kerisiano ne fakaalofa mo e fefakalilifuaki to gahua fakamafiti ke fakamafola e tau mena uka

  • Kaeke ke Hoko e Fakamauaga ke he Tuaga Mavehevehe
    Ko e Mena Galo he Fiafia he Magafaoa
    • VEVEHEAGA HOGOFULU MA TOLU

      Kaeke ke Hoko e Fakamauaga ke he Tuaga Mavehevehe

      1, 2. Kaeke ke tu tupetupe e fakamauaga, ko e heigoa e huhu kua lata ke huhu?

      KE HE tau 1988 ko e fifine Italia ne higoa ko Lucia ne fakaatukehe lahi.a Mole atu hogofulu e tau tau ti mavehevehe hana a fakamauaga. Lagaloga he lali a ia ke liuaki mai e fakafeiloaga mo e hana tane, ka e nakai ni gahua. Ti mavehevehe ai a ia ha kua nakai tuai liu fai matutakiaga, mo e ko e mogonei ko e hagaao atu a ia ke feaki tokotaha ua e tama fifine. Ka liu ke ono ki tua ke he magaaho ia, he manatu e Lucia: “Ko e moli na au kua nakai fai mena ke fakahao aki e fakamauaga ha maua.”

      2 Kaeke kua fai mena vihi a koe he fakamauaga, liga mitaki ke manamanatu a koe ke he mena ne logona e Lucia. Ka lekua e fakamauaga hau ti liga manamanatu a koe ka e maeke agaia la nakai ke fakahao. Kaeke kua pihia e mena ne tupu, to kitia e koe e aoga ka manamanatu ke he huhu nei: Kua mui tua nakai au ke he tau hatakiaga mitaki oti he Atua ne tala mai he Tohi Tapu ke lagomatai aki e fakamauaga ke kautu?​—Salamo 119:105.

      3. Ha kua eke e tau vevehe mo mena talahaua, ko e heigoa e tau mena tutupu ne hokotaki ke he tau tagata tokologa ne mavehevehe mo e ha lautolu a tau magafaoa?

      3 Kaeke ke lahi e matoho he vahaloto he tane mo e hoana, ko e fakaakoaga mukamuka ni mogoia kua liga lata ke taute ke tatafi kehe e fakamauaga. Ha kua loga e tau motu ne kitia e ofomate he tupu lahi he tau magafaoa mavehevehe, kua fakakite mai he kumikumiaga nakai la leva ko e pasene lahi he tau tagata tane mo e tau fifine ne tau vevehe kua tokihala. Kua lahi e numela ha lautolu nei ne matematekelea he loga e tau mena vihi he malolo tino mo e manamanatuaga, mai ia lautolu ne mau ha lautolu a tau fakamauaga. Ko e fakagoagoaaga mo e nakai fiafia he tau fanau he tau vevehe na fa mahani ke katoa e tau tau. Ko e tau matua mo e tau kapitiga he magafaoa ne mavehevehe kua matematekelea foki. Ka e kua e puhala ne kitia he Atua, ko e Kamataaga he fakamauaga, ke he tuaga nei?

      4. Kua lata ke tauteute fefe e tau mena vihi he fakamauaga?

      4 Ka e tuga ne fakamau he tau veveheaga fakamua, ko e finagalo he Atua kua lata e fakamauaga ke eke mo pipiaga moui loa. (Kenese 2:24) Ko e ha, mogoia, ne loga koa ai pihia e tau fakamauaga ne mavehevehe? Nakai ko e mena tupu fakaofo he po taha. Na fa mahani ke fai fakamailoga fakailoa. Ko e tau mena vihi ikiiki he fakamauaga kua maeke ke tupu lahi mo e lahi ato eke ke tupu lahi mahaki. Ka e, kaeke ke taute fakamafiti e tau mena vihi nei aki e lagomatai mai he Tohi Tapu, to maeke ke kalo kehe mai he tau mavehevehe loga he fakamauaga.

      KIA ONOONO FAKAMOLI

      5. Ko e heigoa e tuaga moli kua lata ke fuluhi ki ai he ha fakamauaga ni?

      5 Ko e taha mena ne takitaki atu he falu a magaaho ke he tau mena vihi ko e tau amaamanakiaga ke he tau mena nakai tu moli ne ha ha he tokotaha po ke tokoua e hoa he fakamauaga. Ko e tau tala manako loto, tau mekasini talahaua, tau fakaholoaga televisoni, mo e tau kifaga kua maeke ke talaga aki e tau amaamanakiaga mo e tau miti ne kehe mamao mai he moui moli. Kaeke ke nakai fakamoli e tau miti nei, to logona he tagata e fakavaia he loto, nakai makona, mo e kona foki e loto. Ti maeke fefe, mogoia, he ua e tagata nakai mitaki katoatoa ke moua e fiafia mai he fakamauaga? Ko e lahi he gahua ki ai ke moua e fakafetuiaga ne kautu.

      6. (a) Ko e heigoa e onoonoaga lagotatai he fakamauaga ne tuku mai he Tohi Tapu? (e) Ko e heigoa e falu he tau kakano ne nakai fa fetataiaki he fakamauaga?

      6 Kua gahuahua e Tohi Tapu. Kua fakailoa mai e olioli he fakamauaga, ka e poaki mai foki ko lautolu ne mau to “moua a lautolu kua pihia he matematekelea he tino.” (1 Korinito 7:28) Tuga kua fita he tohi, ko e tau hoa tokoua ko e tau tagata nakai mitaki katoatoa mo e fohifo ke he hala. Ko e talagaaga he loto mo e manamanatuaga mo e feakiaga he tau hoa takitokotaha kua kehekehe. Ko e tau tane mo e tau hoana he falu a magaaho kua nakai tatai ka hagaao ke he tau tupe, tau fanau, mo e tau matua fugavai. Kua nakai fai magaaho lahi ke taute mena tokoua mo e tau mena vihi he mahani fakatane mo e fifine kua eke foki mo punaaga he taufetoko.b Kua lata ke lahi e magaaho ke tutala ke he tau mena tutupu pihia, ka kia fakamalolo! Ko e laulahi he tau tane mo e tau hoana kua maeke ke feleveia mo e tau mena vihi pihia mo e gahua ni mo e loto fakalataha ti moua e fakahikuaga mitaki.

      FAKATUTALA E TAU FEKEHEKEHEAKI

      7, 8. Kaeke ke ha ha i ai e tau logonaaga hukia po ke tau mena ne nakai maama mitaki he vahaloto he tau hoa he fakamauaga, ko e heigoa e puhala faka-Tohiaga Tapu ka taute aki a lautolu?

      7 Kua tokologa ne uka lahi ke mau e fakahautoka he magaaho ka fakatutala ai ke he tau logonaaga hukia, hehe e tau maamaaga, po ke kaumahala ni fakatagata. He nakai talahau age ni fakahako pehe: “Logona e au e hehe e maamaaga ki a au,” liga tupetupe lahi e tane po ke hoana mo e fakalahi ki mua e mena vihi. To tokologa ka pehe: “Ko e manumanu na koe ki a koe,” po ke, “Kua nakai loto a koe ki a au.” Ka ko e taha hoa ne nakai manako ke putoia ke he taufetoko, liga nakai talia ke fanogonogo.

      8 Ko e puhala mitaki ke muitua ki ai ko e fanogonogo ke he fakatonuaga he Tohi Tapu: “Ka ita a mutolu, aua neke hala ai; aua foki neke to e la ka e ita agaia a mutolu.” (Efeso 4:26) Taha e tane mo e hoana he fakamauaga fiafia, ne hoko ke he tau ke 60 aki ha laua he mau, ne huhu ke he mena galo ne fakakautu aki ha laua a fakamauaga. Ne pehe e tane: “Ne fakaako a maua ke nakai o ke momohe ka nakai la fakamafola ha maua a tau mena ne kehekehe ai, pete ni ko e tau tama mena ikiiki he kitia.”

      9. (a) Ko e heigoa ne mailoga he tau Tohiaga Tapu ke eke mo vala lata tonu he matutakiaga? (e) Ko e heigoa he tau hoa he fakamauaga kua lata ke taute tumau, pete ni kaeke ke fai fakamalolo mo e fakatokolalo?

      9 Kaeke ke nakai fetaliaaki e tane mo e hoana, kua lata ke igatia e tagata ke “alumaki ke fanogonogo, kia fakatuai ke vagahau atu, kia fakatuai ke ita.” (Iakopo 1:19) Ka oti he fanogonogo fakamitaki, to liga kitia he tau hoa tokoua e manako ke fefakamolemoleaki. (Iakopo 5:16) Kia talahau mo e fakamoli, “Fakamolemole ha kua fakahukia e au a koe,” kua aoga ni ke taute mo e fakatokolalo mo e fakamalolo. Ka ko e tauteute he tau fekehekeheaki he mahani nei to loa e puhala ka fano ai, ke lagomatai e tane mo e hoana, nakai ko e tali ni hokoia ke he tau mena vihi ha laua ka e fakalaulahi foki e mafana mo e fetataaki ke he mena ka moua ai e laua e fiafia lahi he fakafehili he taha ke he taha.

      AGE KE HE FAKAMAUAGA E MAHANI KUA LATA

      10. Ko e heigoa e puipuiaga ne fifili e Paulo ke he tau Kerisiano Korinito ne liga aoga ke he Kerisiano he vaha nei?

      10 Ko e magaaho ne tohi ai e aposetolo ko Paulo ke he tau tagata i Korinito, ne fifili e ia e fakamauaga ha “ko e feuaki.” (1 Korinito 7:2) Ko e lalolagi he vaha nei kua kelea ni tuga, po ke muitui e kelea ia Korinito i tuai. Ko e tau matapatu tala ke he mahani feuaki ne tala noa he tau tagata he lalolagi, ko e puhala tauteute fakalialia ha lautolu, mo e tau tala fakaohooho ne fakakite mai he tau mekasini mo e tau tohi, he tivi, mo e tau kifaga, kua lafilafi oti ke fakalagalaga aki e ataina he manako lahi ke he mahani fakatane mo e fifine. Ke he tau tagata Korinito ne nonofo he takatakai pihia ni, ne pehe e aposetolo ko Paulo: “Nukua mitaki ke fai hoana, ka e kelea he vela.”​—1 Korinito 7:9.

      11, 12. (a) Ko e heigoa he tane mo e hoana ne kaitalofa he taha ke he taha, mo e ko e agaga fe kua lata ke foaki aki? (e) Maeke fefe e tuaga nei ke taute kaeke kua eke ke toka fakaku e mahani mitaki kua lata he fakamauaga?

      11 Ko e mena ia, kua poaki he Tohi Tapu ke he tau Kerisiano ne mau: “Kia uta he tane ke he hoana e mahani mitaki kua lata, kia pihia foki e hoana ke he tane.” (1 Korinito 7:3) Mailoga kua mamafa ke he age​—nakai ko e manako. Ko e fetataaki fakatino he fakamauaga kua fakamakona moli kaeke ni kua igatia e tau hoa mo e onoono ke he mitaki he taha. Ke fakatai, kua poaki he Tohi Tapu ke he tau tane ke nonofo fakamitaki mo e tau hoana ha lautolu “mo e iloilo.” (1 Peteru 3:7) Kua moli pauaki e mena nei he magaaho ka age mo e moua e mahani mitaki kua lata he fakamauaga. Kaeke ke nakai taute fakahohofi e hoana, to liga uka lahi ia ia ke fiafia e fahi nei he fakamauaga.

      12 Kua ha ha i ai e tau magaaho ne fa matauka e tau hoa he fakamauaga ke he mahani mitaki kua lata he taha ke he taha. Kua liga moli e mena nei ke he hoana he taha magaaho he mahina po ke magaaho ka logona ai e ia e mategugu lahi. (Fakatatai Levitika 18:19.) Ti liga moli foki ke he tane he magaaho ka fehagai mo e taha mena vihi kelea lahi he gahuaaga mo e logona e ia e lolelole he manamanatuaga. Ko e tau mena pihia ke toka fakaku aki he age ke he fakamauaga e mahani mitaki kua lata, kua mua atu ni he mitaki kaeke ke tutala fakamoli ke he mena ne tupu mo e talia ke “loto fakalataha.” (1 Korinito 7:5) To maeke he mena nei ke puipui e tau hoa ne tokoua mai he hopo ke he fakaotiaga hepe. Kaeke, mogoia, ke matauka e hoana ke tuku age ke he hana tane po ke kaeke ke kaumahala pauaki e tane ke age ke he fakamauaga e mahani mitaki kua lata ke he puhala fakaalofa, liga kua toka noa tuai e hoa ke he kamatamata. Ke he tuaga pihia, liga to tutupu hake e tau mena vihi he fakamauaga.

      13. Gahua fefe e tau Kerisiano ke taofi ha lautolu a manamanatuaga ke mea?

      13 Kua tuga ni e tau Kerisiano oti, ko e tau fekafekau kua mau he Atua kua lata ke tiaki e tau mena fakalagalaga, ne maeke ke talaga aki e tau manako nakai mea mo e nakai mai he tufugaaga. (Kolose 3:5) Kua lata foki ia lautolu ke leoleo e tau manatu mo e tau mena taute he magaaho ka fakafetui ai mo e tau tagata oti ne tino kehekehe. Ne fakailoa mai e Iesu: “Ka kikite atu taha ke he fifine kia manako ki ai, kua faivao tuai a ia ke he hana loto.” (Mataio 5:28) Ko e fakaaoga he fakatonuaga he Tohi Tapu ke he mahani fakatane mo fifine, kua maeke he faoa tokoua ke hao mai he mokulu ke he kamatamata he mahani faivao. Kua maeke ia laua ke fakatumau e olioli ke he fiafia tata he fakamauaga ne tokiofa ai e mahani fakatane mo e fifine ke eke mo mena fakaalofa mitaki mai he Kamataaga he fakamauaga, ko Iehova.​—Tau Fakatai 5:15-19.

      KO E MATAPATU FAKA-TOHI TAPU MA E TAU VEVEHE

      14. Ko e heigoa e tuaga momoko he falu a magaaho ne fa fakakite mai? Ko e ha?

      14 Ko e fiafia ha ia, ha ko e laulahi he tau fakamauaga Kerisiano, ko e ha mena vihi ka tutupu kua maeke ni ke taute fakamitaki. Ko e falu magaaho mogoia, kua nakai tuai eke e mena nei mo taha mena. Ha ko e tau tagata ko e tau tagata nakai mitaki katoatoa mo e nonofo he lalolagi agahala i lalo he pule a Satani, ko e falu he tau fakamauaga ne hoko moli ke he tuaga mavehevehe. (1 Ioane 5:19) Kua lata e tau Kerisiano ke fehagai fefe mo e tuaga kamatamata pihia?

      15. (a) Ko e heigoa e matapatu faka-Tohiaga Tapu ni hokoia ma e tau vevehe mo e fakaataaga ke liu fai fakamauaga? (e) Ko e ha ne fifili ai falu ke nakai tau vevehe mo e hoa nakai fakamoli he fakamauaga?

      15 Tuga ne talahau he Veveheaga 2 he tohi nei, ko e feuaki ko e matapatu ni a ia faka-Tohiaga Tapu ma e tau vevehe mo e fakaataaga ke liu fai fakamauaga.c (Mataio 19:9) Kaeke ke fai talahauaga moli a koe ke pehe ko e hoa fakamau hau kua nakai fakamoli, ko e magaaho haia ka feleveia ai a koe mo e fifiliaga uka. To tumau nakai a koe ke he fakamauaga po ke taute e tau vevehe? Kua nakai fai fakatufono. Ko e falu he tau Kerisiano ne fakamagalo fakakatoatoa e hoa ne tokihala moli, mo e ko e fakamauaga ne fakahao kua fuluhi mitaki. Ko e falu ne manatu ke totoko e vevehe ha ko e tau fanau.

      16. (a) Ko e heigoa e falu a matapatu mena ne omoi aki e falu ke tau vevehe ha lautolu a hoa agahala he fakamauaga? (e) Ko e magaaho ka taute he hoa loto mea e fifiliaga ke tau vevehe po ke nakai tau vevehe, ko e ha kua nakai lata he ha tagata ke tuhituhi e fifiliaga he tagata ia?

      16 Ke he taha fahi, ko e tau gahua agahala kua liga fua mai e fatu noa po ke gagao pikitia he mahani fakatane mo e fifine. Po ke liga kua lata e tau fanau ke puipui mai he tau matua fakakelea he mahani fakatane mo e fifine. Ko e maama mitaki ha ia, ha kua lahi e mena ke manamanatu ki ai to taute e fifiliaga. Ka e taha e mena, kaeke, ke iloa e koe e mahani fakahulahula he hoa fakamau hau ka e hoko ke he magaaho fakamui kua liu fakalataha a koe ke he mahani fakatane mo e fifine mo e hoa hau, ko e mena ia kua fakakite e koe kua fakamagalo tuai e koe e hoa hau mo e manako ke fakatumau e fakamauaga. Ko e matapatu he tau vevehe mo e fakaataaga faka-Tohiaga Tapu he liu fai fakamauaga kua nakai tuai fakagahua. Kua nakai fai tagata ke fakalavelave mo e lali ke fakaohooho e fifiliaga hau, po ke fai tagata ke tuhituhi e fifiliaga hau ne taute e koe. To nofo ni a koe mo e tau fua he mena kua fifili e koe. “To igatia e tagata mo e fua hana ni a kavega.”​—Kalatia 6:5.

      MATAPATU MA E MAVEHEVEHE

      17. Kaeke ke nakai fai feuaki, ko e heigoa e tau fakakaupaaga ne fakatoka he tau Tohiaga Tapu ke he mavehevehe po ke tau vevehe?

      17 Kua ha ha i ai nakai ha tuaga ne liga fakatonu e mavehevehe po ke tau vevehe ni mai he hoa he fakamauaga pete ni he nakai feuaki e tagata ia? E, ka e ke he tau lekua pihia, kua nakai fakaata e Kerisiano ke tutuli e hoa ke tolu aki mo e manatu ke liu fai fakamauaga. (Mataio 5:32) Ha kua taute e tau fakaataaga he mavehevehe pihia, ko e Tohi Tapu, kua talia moli ko e tagata ne mavehevehe kua lata ke “nofo noa pihia a ia po ke fakafeilo.” (1 Korinito 7:11) Ko e heigoa falu he tau tutuaga lalahi ne liga taute e mavehevehe ke tuga e lata tonu?

      18, 19. Ko e heigoa falu he tau vahega mena lalahi ne liga takitaki e taha hoa ke fuafua e tau hatakiaga fakamoli fakamatafakatufono ke mavehevehe po ke tau vevehe, pete ni he nakai fai fakaataaga ke liu fai fakamauaga?

      18 Moli, ko e magafaoa liga nonofogati ha ko e lahi mahaki e teva mo e mahani kelea he tane.d Liga to pele tupe oti e ia e tau tupe he magafaoa po ke fakaaoga ke lagomatai aki e hufia hana ke he tau tulaki po ke kava. Kua fakamau he Tohi Tapu: “Kaeke kua nakai leveki e taha hana faoa . . . kua fakatikai e ia e tua, kua mua hana kelea kia ia kua faliuliu.” (1 Timoteo 5:8) Kaeke ke nakai talia he tagata pihia ke hiki hana tau puhala, po ke hoko foki he totogi aki hana tau gahua kelea ke uta e tau tupe ne gahua he hoana hana, kua lata e hoana ke fifili ke puipui e levekiaga hana mo e he tau fanau mo e taute taha fakamoliaga fakamatafakatufono ke mavehevehe.

      19 Kua maeke foki he tauteaga fakamatafakatufono pihia ke fifili kaeke ke lahi mahaki e favale he taha hoa ke he taha hoa, liga keli tumau a ia ti hoko ni ke matematekelea lahi hana malolo tino mo e pihia foki ke he moui. Ke lafi atu ki ai, kaeke ke lali tumau e tane ke fakaohooho e hoa he fakamauaga ke moumou e tau poaki he Atua ke he falu a puhala, kua lata foki e hoa ne fakamatakutaku ke manamanatu ke he mavehevehe, mua atu ni kaeke ke hoko e tau lekua ke he tuaga hagahaga kelea lahi he moui fakaagaga. Ko e hoa ne tau tukumate kua lata ke fakaoti ko e puhala ni a ia ke “mua e omaoma ke he Atua ke he omaoma ke he tau tagata” ke taute e fakamoliaga fakamatafakatufono mavehevehe.​—Gahua 5:29.

      20. (a) Ke he lekua he mavehevehe he magafaoa, ko e heigoa ka foaki he tau kapitiga motua mo e tau motua, mo e ko e heigoa kua nakai lata a lautolu ke foaki? (e) Kua nakai lata e tau tagata takitokotaha ne mau ke fakaaoga e tau tala he Tohi Tapu ke he mavehevehe po ke tau vevehe ke eke mo tau kalokalo ke taute e heigoa?

      20 Ko e tau lekua oti he lahi e ekefakakelea fakatane po ke hoana, kua nakai lata ha tagata ke tuku e kavega mamafa ke he hoa ne nakai agahala ke mavehevehe po ke nofo hifo ni mo e taha. He foaki he tau kapitiga motua mo e tau motua e lagomatai he fakatonuaga ne fakave ke he Tohi Tapu, kua nakai maeke ia lautolu nei ke iloa oti e tau valavala tala ke he tau mena tutupu he vahaloto he tane mo e hoana. Ko Iehova ni hokoia ne kitia e mena ia. Moli, kua nakai fakalilifu e hoana Kerisiano ke he fakamauaga ne fakatoka he Atua kaeke ke fakaaoga e ia e tau kalokalo ne nakai fai kakano ke hola kehe he fakamauaga. Ka e kaeke ke tumau e lahi he tuaga matematekelea, kua nakai lata ha tagata ke tuhituhi a ia kaeke ke fifili e ia ke mavehevehe. Ko e tau mena taha ia ni ka talahau ke he tane Kerisiano ne kumi ke mavehevehe. “Ha ko e mena tutu a tautolu oti kana ki mua he nofoa fakafili [“he Atua,” NW].”​—Roma 14:10.

      PUHALA NE FAKAHAO E FAKAMAUAGA NE MAVEHEVEHE

      21. Ko e heigoa e mena ne tupu ne fakakite ko e fakatonuaga he Tohi Tapu ke he fakamauaga kua gahuahua?

      21 Tolu e mahina he mole ko Lucia, ne talahau he magaaho fakamua, he vevehe mai he hana tane, ne feleveia a ia mo e Tau Fakamoli a Iehova mo e kamata ke fakaako e Tohi Tapu mo lautolu. “Ke he haku a ofo lahi,” he fakamaama e ia, “ne tuku mai he Tohi Tapu e tau tali ne gahuahua mitaki ke he haku a tau mena vihi. Mole atu taha e fahi tapu he fakaako, ne manako fakaave au ke matuuta fakalataha mo e haku a tane. Ke he vaha nei kua maeke ia au ke pehe kua iloa e Iehova e puhala ke fakahao e tau fakamauaga ne matematekelea ha ko e hana tau fakaakoaga kua lagomatai e tau hoa ke iloa e puhala ke logona e fakamoli he taha ma e taha. Kua nakai moli, tuga ne fakailoa he falu, ko e Tau Fakamoli a Iehova ne fakamavehevehe e tau magafaoa. Ko e haku a lekua, ko e taha fahi he tala ko e mena ia ne moli.” Ne iloa e Lucia ke fakaaoga e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu he moui hana.

      22. Kua lata e tau tane mo e tau hoana oti ne mau ke moua e mafanatia ke he heigoa?

      22 Kua nakai kehe a Lucia. Ko e fakamauaga kua lata ke pehe ko e fakamonuinaaga, nakai ko e kavega. Ke he fakaotiaga ia, kua moua mai ia Iehova e fakaakoaga ne mua atu he mitaki ke he fakatonuaga he fakamauaga ne tohi mai tuai tigahau​—ko e hana Kupu uho. Kua maeke he Tohi Tapu ke taute ke “fakailoilo a lautolu kua goagoa.” (Salamo 19:7-11) Kua fakahao ai e tau fakamauaga loga ne hoko ke he tuaga mavehevehe mo e tauteute fakamitaki e tokologa he falu ne fai mena hagahaga kelea. Kia ha ha he tau tane mo e tau hoana fakamau oti e katoatoa he mafanatia ke he fakatonuaga he fakamauaga ne fakakoloa aki he Atua ko Iehova. Kua gahuahua moli!

      a Ko e higoa ne kua hiki.

      b Ko e falu he tau vala nei ne tutala ki ai he tau veveheaga kua mole.

      c Ko e kupu he Tohi Tapu ne fakaliliu ko e “feuaki” kua lafi ki ai e tau gahua he mahani faivao, mahani faka-Sotoma, mahani fakapilo vale, mo e falu he tau mena fakateteki taute pauaki ne putoia ai e fakaaoga he tau vala kakano mahani fakatane mo e fifine.

      d Kua nakai lafi e tau mena nei ke he tau vahega mena ne nakai maeke e tane, pete ni he mitaki e manatu, ke leveki hana magafaoa ha ko e tau kakano kua molea ke he hana mena ne fahia ke taute, tuga e gagao po ke nakai moua ha gahua.

      MAEKE FEFE HE TAU MATAPATU FAKAAKOAGA TOHI TAPU NEI KE LAGOMATAI . . . KE KALO KEHE HE MAVEHEVEHE HE FAKAMAUAGA?

      Ko e fakamauaga ko e punaaga ua he olioli mo e he matematekelea.​—Tau Fakatai 5:18, 19; 1 Korinito 7:28.

      Ko e nakai fetataiaki kua lata ke taute fakaave.​—Efeso 4:26.

      Ke he fakatutalaaga, ko e fanogonogo kua tatai ni e aoga mo e vagahau.​—Iakopo 1:19.

      Ko e mahani mitaki kua lata he fakamauaga kua lata ke age he agaga nakai lotokai mo e fakaalofa hohofi.​—1 Korinito 7:3-5.

      [Fakatino he lau 154]

      Taute fakamafiti e tau mena vihi. Ua to e la ka e ita agaia a koe

  • Fuakau Fakatekiteki Fakalataha
    Ko e Mena Galo he Fiafia he Magafaoa
    • VEVEHEAGA HOGOFULU MA FA

      Fuakau Fakatekiteki Fakalataha

      1, 2. (a) Ko e heigoa e tau hikihikiaga ka moua ka hoko mai e vaha fuakau? (e) Moua fefe he tau tagata tane mahani Atua he vaha he Tohi Tapu e fakamakonaaga he vaha fuakau?

      KUA loga e tau hikihikiaga ne hoko mai kaeke ke fuakau a tautolu. Ko e lolelole he tino kua uta kehe ha tautolu a hakahakau. Ka onoono ke he fakaata ti fakakite mai e tau mafigofigo fou mo e mafiti e hina he ulu​—mo e mokulu foki e tau lau ulu. To matematekelea a tautolu ha ko e loto nimo. To tupu mai e falu fakafetuiaga fou he magaaho ka mau e fanau, mo e pihia foki ka fanau mai e tau mokopuna. Ma e falu, ko e okioki mai he gahua tupe kua fua mai e kehe e holoaga he moui.

      2 Ko e moli, ka motua e tau tau ti maeke ia mo kamatamata. (Fakamatalaaga 12:1-8) Pete ia, manamanatu la ke he tau fekafekau he Atua he tau vaha he Tohi Tapu. Pete ni he mamate a lautolu he fakahikuaga, ka e moua ua e lautolu e pulotu mo e maamaaga, ne tamai ki a lautolu e fakamakonaaga mua atu he tau tau fuakau. (Kenese 25:8; 35:29; Iopu 12:12; 42:17) Ko e ha ne kautu ai a lautolu ke fiafia fakahaga atu he vaha fuakau? Ko e moli ni ha kua momoui fakatatau ke he tau matapatu fakaakoaga ne moua e tautolu he vaha nei ne fakamau i loto he Tohi Tapu.​—Salamo 119:105; 2 Timoteo 3:16, 17.

      3. Ko e heigoa e fakatonuaga ha Paulo ne age ma e tau tagata tane mo e tau fifine momotua?

      3 Ke he hana tohi ki a Tito, ne foaki he aposetolo ko Paulo e hatakiaga fakalatalata ki a lautolu ne momotua. Ne tohi e ia: “Kia tala age ke he tau tagata motua kia nofo fakalatalata a a lautolu, kia fulumokoi, kia mahani fakalatalata, kia malolo ke he tua, mo e fakaalofa, katoa mo e fakauka. Kia pihia foki e tau fifine motua, kia gali ha lautolu a tau mahani, aua neke tauamuamu, aua neke fakatupa ke he uaina, kia eke mo tau akoako ke he tau mena mitaki.” (Tito 2:2, 3) Kua maeke he fanogonogo ke he tau kupu nei ke lagomatai a koe ke hagaao atu ke he tau paleko he fuakau fakatekiteki.

      HIKI KE HE TU TOKOTAHA HE TAU FANAU HAU

      4, 5. Gahuahua fefe e tokologa he tau matua he magaaho ka toka ai he tau fanau ha lautolu e kaina, mo e kua hiki fefe e falu ke he tuaga fou?

      4 Ko e hikiaga he tau matagahua kua ui ma e puhala ke he hikiaga. Ko e moli ha ia he mena nei he magaaho ka toka he tau fanau ka lalahi hake e kaina mo e faitane po ke faihoana! Ke he tokologa he tau matua ko e fakamanatuaga fakamua a nei ki a lautolu kua hoko tuai a lautolu ke he fuakau. Pete ni he fiafia a lautolu ha kua lalahi ha lautolu a tau fanau, ka e fa momoko tumau e tau matua he manatu kua katoatoa nakai ha lautolu a tau mena ne taute ke tauteute aki e tau fanau ke lata ma e tu tokotaha. Mo e liga galo ia lautolu e tau fanau he fale.

      5 Ka kua maama mitaki, ko e tau matua to tumau ni e tupetupe a lautolu mo e levekiaga he tau fanau ha lautolu, pete ni kua toka he tau fanau e kaina. “Kaeke ni ke matutaki tumau mai a lautolu, ke iloa e au kua malolo a lautolu​—to fiafia laia au,” he talahau he taha matua fifine. Kua talahau he taha matua tane: “Ko e magaaho ne toka ai he tama fifine ha maua e kaina, ko e magaaho uka lahi a ia. Kua tuku ke he magafaoa ha maua e kaava lahi ko e kakano ha kua taute auloa tumau e mautolu e tau mena oti.” Ka e maeke fefe he tau matua nei ke fahia ha ko e o kehe he tau fanau ha lautolu? Ke he loga he tau tutuaga pihia, ko e fakakite e fakaalofa mo e lagomatai atu ke he falu a tagata.

      6. Ko e heigoa ne lagomatai ke taofi aki e tau fakafetuiaga he magafaoa he ha lautolu a tuaga hako?

      6 Ko e magaaho ka mau e tau fanau, ko e tau matagahua he tau matua kua hiki. Kua fakamau he Kenese 2:24: “Ko e mena ia ke toka ai he tane hana matua tane mo e hana matua fifine, ka e pipiki ke he hana hoana; ti eke ai a laua mo tino taha.” Ko e mailoga mitaki he tau matapatu fakaakoaga mahani Atua ke he ulu pule mo e fakatokatoka fakamitaki ka lagomatai e tau matua ke tuku e tau mena he ha lautolu a tuaga hako.​—1 Korinito 11:3; 14:33, 40.

      7. Ko e heigoa e aga mitaki ne fakagahuahua he taha matua tane he magaaho ne toka ai he tau tama fifine hana e kaina ke faitane?

      7 Ko e magaaho ne oti e mau he tau tama fifine tokoua he hoa tokoua mo e o kehe, ne logona he tane mo e hoana e gatigati he tau momoui ha laua. He magaaho fakamua, ne ita lahi e tane ke he hana tau figona tane. Ka ko e magaaho ne ata mai e ia e matapatu fakaakoaga ke he ulu pule, ne mailoga e ia kua pule tuai e tau tane he tau tama fifine ha laua mogonei ma e ha lautolu ni a tau magafaoa. Ko e mena ia, kaeke ke ole hataki hana tau tama fifine, ne huhu a ia ki a laua ka ko e heigoa e manatu he tau tane ha laua, he mole ia ti taute tumau e ia ke lagomatai ke he ha magaaho ni kua lata ai. Kua kitia he tau figona tane hana a ia mogonei ko e kapitiga mo e talia hana fakatonu atu.

      8, 9. Hiki fefe e falu he tau matua ke he tutokotaha he tau fanau ha lautolu ka lalahi?

      8 Ka e kua kaeke ke kaumahala a laua ne mau fou, ka e nakai taute ha mena ne nakai mai he Tohi Tapu, ke taute e mena ne manatu he tau matua kua mua atu he mitaki? “Kua lagomatai tumau e maua a laua ke kitia e manatu a Iehova,” kua fakamaama he taha hoa tokoua ne fai fanau kua mau, “ka e kaeke ke nakai talia e maua e tau manatu ha laua, kua talia e maua mo e age ha maua a lagomatai mo e fakamaloloaga.”

      9 Ke he falu maga motu i Asia, kua uka lahi he falu matua fifine ke talia ke tu tokotaha ha lautolu a tau tama tane. Ka e taha e mena, kaeke ke fakalilifu e lautolu e fakatokatokaaga Kerisiano mo e ulu pule, to tote e feoka ha lautolu mo e tau figona fifine ha lautolu. Taha e fifine Kerisiano ne kitia he fano kehe hana tama tane mai he kaina he magafaoa, kua eke mo “kamataaga he fiafia nakai gata mai.” Ne fiafia lahi a ia ke kitia ha laua a lotomatala ke leveki ha laua a magafaoa fou. Ko e taui, kua eke e mena nei mo fakamama aki e kavega he tino mo e manatu ka hahamo e ia mo e hana tane ka fuakau lahi a laua.

      LIU FAKAMALOLO E PIPI HE FAKAMAUAGA HAU

      10, 11. Ko e heigoa e fakatonuaga faka-Tohiaga Tapu ka lagomatai aki e tau tagata ke kalo kehe he falu he tau matahele he tau tau motua?

      10 Kua kehekehe e tau puhala ne fakagahua he tau tagata ka gutu atu ke he tau tau motua. Ko e falu tagata tane ne tauteute fakakehe a lautolu ha ko e lali ke tuga e fuata. Tokologa e tau fifine ne tupetupe ke he hikiaga ka moua kaeke ke galo e fakafifine. Ka kua momoko, ha ko e falu tagata tata ke motua kua fakalagalaga ha lautolu a tau hoa ke ita mo e ita tafua ha kua kalahi ke he tau fanau fuata tino kehe. Ko e tau tagata tane motua mahani Atua, mogoia, kua “nonofo fakalatalata,” mo e ponoti e tau manako ne nakai mitaki. (1 Peteru 4:7) Ko e tau fifine motua kia gahua pihia foki ke taofi e malolo he tau fakamauaga ha lautolu, mai ni ha ko e fakaalofa ha lautolu ma e tau tane ha lautolu mo e manako ke fakafiafia a Iehova.

      11 Mai he omoiaga he agaga, ne fakamau he Patuiki ko Lemuela e fakaheke ke he “fifine mahani mitaki” ne taute fakamitaki e ia hana tane mo e “mahani mitaki a ia kia ia ka e nakai mahani kelea ke he tau aho oti he hana moui.” Ko e tane Kerisiano kua nakai lata a ia ke fakato noa e fakaaue ke he puhala ne fakamakamaka hana hoana ke fehagai mo e ha manamanatuaga hogohogomanava ne logona e ia he hana tau tau motua. To fakaohooho he hana fakaalofa a ia ke ‘fakaheke ki a ia.’​—Tau Fakatai 31:10, 12, 28.

      12. Maeke fefe e tau hoa tokoua ke tupu tata fakalataha ka mole fakahaga e tau tau motua?

      12 Ko e tau tau lavelave he feaki tama, liga kua fiafia tokoua a mua ke fakatoka kehe e tau manako fakatagata ha mua ka e feaki e tau manako he tau fanau. Ka oti a lautolu he o, ko e magaaho haia ka liliu onoono ai ke he ha mua a moui fakamau. “Ko e magaaho ne toka ai he tau tama fifine ha maua e kaina,” he talahau he taha tane, “ne liu au kamata ke fakamahani foki mo e haku a hoana.” Kua pehe foki taha tane: “Ne onoono a maua ke he tino malolo he taha ke he taha mo e fakamanatu e taha ke he taha kua lata tonu ke faofao e tau tino.” Ti ko e puhala ke nakai logona e matimati, kua fakakite e ia mo e hana hoana e fakamokoi ke he falu he tau tagata he fakapotopotoaga. E, ko e fakakite e fiafia ke he falu kua tamai e tau monuina. Kua mua atu foki, ha kua fakafiafia a Iehova.​—Filipi 2:4; Heperu 13:2, 16.

      13. Ko e heigoa e vala ne taute he hafagi mo e fakamoli e tau hoa tokoua he momotua fakalataha?

      13 Aua neke fakaata ha kaava he matutakiaga ke fakatupu he vahaloto hau mo e hau a tokoua. Kia tutala tokoua fakamitaki. (Tau Fakatai 17:27) “Kua fakahokulo e maua ha maua a maamaaga he taha ke he taha ke he levekiaga mo e femanamanatuaki,” he talahau he taha tane. Kua talia he hoana hana mo e pehe, “Ha kua fuakau fakatekiteki a maua, kua maeke ia maua ke fiafia ke inu ti tokoua, tututala, mo e felagomataiaki e taha ke he taha.” Ko e hau a hafagi mo e fakamoli ka lagomatai ke simeni aki e pipi he fakamauaga hau, ke moua e liu malolo mitaki ko e mena ka taofi aki e tau totoko a Satani, ko e ulu moumou he fakamauaga.

      OLIOLI KE HE TAU MOKOPUNA HAU

      14. Ko e heigoa e vala ne fakakite moli he matua fifine tupuna ha Timoteo he magaaho ne lahi hake a ia ke eke mo Kerisiano?

      14 Ko e tau mokopuna “ko e foufou” he tau momotua. (Tau Fakatai 17:6) Ko e faihoani he tau mokopuna kua eke moli mo fiafia​—fakaalaala mo e fakahauhau. Kua vagahau fakamitaki e Tohi Tapu ki a Loi, ko e matua fifine tupuna ne, fakalataha mo e hana a tama fifine ko Eunike, ne fakatau fiafia e ia hana tua mo e hana tama tane mokopuna ko Timoteo. Ne lahi e tama fuata tote nei mo e iloa kua uho tokoua ke he matua fifine mo e matua fifine tupuna hana e kupu moli he Tohi Tapu.​—2 Timoteo 1:5; 3:14, 15.

      15. Hagaao ke he tau mokopuna, ko e heigoa e tau mena fakaalofa kua mua atu he aoga ne maeke he tau matua tupuna ke taute, ka ko e heigoa ha lautolu kua lata ke kalo kehe mai ai?

      15 Hanei, mogoia, ko e vala pauaki ne maeke he tau matua tupuna ke taute e mena fakaalofa kua mua atu he aoga. Tau matua tupuna, kua fita he fakalataha ha mutolu a iloilo ke he finagalo a Iehova mo e ha mutolu a tau fanau. Ko e mogonei kia taute pihia foki e mutolu ke he taha atuhau foki! Kua tokologa e tau fanau ikiiki ne fiafia lahi ke logona ha lautolu a tau matua tupuna ne totou e tau tala he Tohi Tapu. Moli, kua nakai taute a mutolu ke hukui e kotofaaga he matua tane ke fakaako mau e tau kupu moli he Tohi Tapu ke he hana fanau. (Teutaronome 6:7) Ka e, fakalilifu e mutolu e mena nei. Ko e hau a liogi kia tuga he salamo: “Ko e Atua na e, aua neke tiaki e koe au ka fuakau au mo e uluhina; ato fakakite e au hau a lima ke he hau nai, mo e hāu a malolo kia lautolu oti kana a mui.”​—Salamo 71:18; 78:5, 6.

      16. Kalo kehe fefe e tau matua tupuna he eke mo tau tagata fakatupu mo e fakalaulahi he tupetupe he tau magafaoa ha lautolu?

      16 Kua momoko lahi, ko e falu he tau matua tupuna ne fakahele goagoa e tau fanau ikiiki ti tupu e feanaki ke he vahaloto he tau matua tupuna mo e tau fanau ha lautolu kua lalahi. Pete ia, ko e totonu moli hau kua liga ke fakamukamuka aki e tau mokopuna hau ke tala atu fufu ki a koe e tau mena kaeke ke nakai talia e lautolu ke fakakite e tau lekua ke he tau matua. Ko e falu a magaaho kua amaamanaki e tau fanau ma e tau matua tupuna totonu ha lautolu ke kau mo lautolu ke totoko atu ke he tau matua ha lautolu. Ko e heigoa mogoia? Kia fakagahuahua e iloilo mo e fakamalolo e tau mokopuna ha mutolu ke omaoma ke he tau matua ha lautolu. Kua maeke ia koe ke fakamaama age kua fakafiafia he mena nei a Iehova. (Efeso 6:1-3) Kaeke kua lata, ti foa fakamua e koe e puhala ma e tau fanau ke o ke tutala mo e tau matua ha lautolu. Kia talahau fakamoli ke he tau mokopuna ha mutolu hagaao ke he tau mena ne iloa e mutolu mai he tau tau loga. Ko e ha mutolu a fakamoli mo e vagahau tonu kua aoga ia ma lautolu.

      HIKI HE FUAKAU FAKAHAGA A KOE

      17. Ko e heigoa e fakamaloloaga he salamo kua lata e Kerisiano fuakau ke fifitaki?

      17 Kaeke ke mole atu fakahaga e tau tau, to kitia e koe kua nakai maeke ia koe ke taute oti e tau mena ne fa mahani a koe ke taute po ke tau mena oti ne manako a koe ki ai. Maeke fefe e tagata ke fakafehagai mo e fakaholoaga vaha fuakau? Ke he loto hau tuga e logona e koe ko e 30 laia e tau tau hau, ka e ka fakahela atu ke he fakaata ti kitia e ata moli kua kehe. Aua neke fakalolelole. Ne ole he salamo ki a Iehova: “Aua neke tiaki e koe au ke he vaha fuakau; aua neke tiaki e koe au ka mole atu haku a malolo.” Kia eke e mena ia mo fifiliaga hau ke fifitaki ke he fakamaloloaga he salamo. Ne pehe a ia: “To amaamanaki au kia koe nakai noa, ti lafilafi foki e au ke he hāu a tau fakahekeaga oti kana.”​—Salamo 71:9, 14.

      18. Maeke fefe e Kerisiano motua ke taute e fakaaogaaga fakamitaki ka okioki?

      18 Kua tokologa ne tauteute tuai ke fakaholo ki mua ha lautolu a fakahekeaga ki a Iehova ka okioki mai he gahua tupe. “Ne manamanatu atu au ki mua ko e heigoa haku ka taute he magaaho ka oti ai e tama fifine ha maua mo e aoga,” he fakamaama he taha matua tane kua okioki mogonei. “Ne fifili e au ke kamata e gahua tumau haku ke he fekafekauaga fakamatala, ne fakafua e au e pisinisi haku ke maeke ke ata ke fekafekau fakamitaki ki a Iehova. Ne liogi au ma e takitakiaga he Atua.” Kaeke ke tatatata atu a koe ke he tau ke okioki ai, kia moua mai e mafanatia he fakailoaga he ha tautolu a Tufuga Homo Ue Atu: “Ka hoko ni ke he vaha ke motua ai, ko au ni a ia, ke hoko foki ke he uluhina, ko au ni to uta ai e au a koe.”​—Isaia 46:4.

      19. Ko e heigoa e fakatonuaga ne age ma lautolu ne fuakau fakatekiteki?

      19 Ko e lali ke he hikiaga ka okioki mai he gahua tupe kua nakai mukamuka. Ne fakatonu e Paulo e tau tagata tane fuakau ke “nonofo fakalatalata.” Kua ui e mena nei ke fakahako fakamitaki, nakai ko e kaumahala ke he manako ke kumi ke fakamukamuka e moui. Neke liga lahi mahaki e manako ke fai fakaholoaga mo e fakalaulau fakatagata ka okioki mai mo e gahua ke he magaaho fakamua. Kia lavelave, ka mole ia, “kia fakamakai nakai noa ke he gahua he Iki, he iloa e mutolu nakai noa mo e fua ha mutolu a fakafita ke he gahua he Iki.” (1 Korinito 15:58) Kia fakalaulahi hau a tau gahua ke lagomatai aki e falu. (2 Korinito 6:13) Kua tokologa e tau Kerisiano ne taute e mena nei ke fakamakamaka ke fakamatala e tala mitaki, fano ni ke he hana hikiaga. Ha kua motua fakahaga a koe, “kia malolo ke he tua, mo e fakaalofa, katoa mo e fakauka.”​—Tito 2:2.

      FEHAGAI KE HE GALO HE TOKOUA HAU

      20, 21. (a) He fakatokaaga kelea nei, ko e heigoa ne fa mahani ke fakamavehevehe fakalutukia aki e tau hoa tokoua? (e) Tuku mai fefe e Ana e fakafifitakiaga mitaki ma e tau hoa mauku?

      20 Ko e mena momoko ka ko e mena moli ha ko e fakatokaaga kelea he vaha nei, ko e tau tane mo e tau hoana ne mavehevehe fakalutukia he mate. Kua iloa he tau tokoua Kerisiano ne mauku ko e tau fakahelehele ha lautolu kua momohe tuai he magaaho nei, mo e mauokafua to liu kitia e lautolu a lautolu. (Ioane 11:11, 25) Ka ko e galo kua maanu agaia ni. Kua maeke fefe a ia ne moui ke fehagai mo e mena ia?a

      21 Kia manatu la ke he mena pauaki ne taute he taha tagata he Tohi Tapu ka lagomatai. Ne nofo takape a Ana he fitu ni e tau he mole e fakamauaga, mo e ko e magaaho ne totou e tautolu hagaao ki a ia, kua 84 tuai e tau tau hana. Kua iloa moli e tautolu ne maanu a ia he magaaho ne galo kehe ai hana tane. Maeke fefe a ia ke fahia? Ne tuku atu e ia e fekafekauaga tapu ke he Atua ko Iehova ke he faituga he po mo e aho. (Luka 2:36-38) Ko e moui ha Ana he fekafekauaga liogi kua eke moli mo vailakau lahi mahaki ke he momoko mo e matimati ne logona e ia he magaaho ne takape ai.

      22. Fahia fefe e falu he tau fifine takape mo e tau tane takape ke he matimati?

      22 “Ko e paleko ne mua atu he lahi ki a au ko e nakai fai hoa ke tutala ki ai,” he fakamaama he fifine 72 e tau tau ko ia ne takape hogofulu e tau tau he mole. “Ko e tane haku ko e tagata fanogonogo mitaki. Ne mahani lahi a maua ke tutala hagaao ke he fakapotopotoaga mo e ha maua a kaufakalataha ke he fekafekauaga Kerisiano.” Kua pehe taha takape: “Pete ni he fai magaaho ke maulu ai, ka e kitia e au kua mua atu ni e tonu ke talahau ko e tau gahua ne taute he tagata mo e magaaho hana ne lagomatai aki e tagata ke maulu. Kua ha ha i ai a koe he tuaga mitaki ke lagomatai e falu.” Kua talia he takape tane ne 67 e tau, mo e pehe: “Ko e taha puhala homo atu ke fahia he magaaho mauku ke foaki e koe a koe ke fakamafana e falu.”

      TOKIOFA HE ATUA HE VAHA FUAKAU

      23, 24. Ko e heigoa e fakamafanaaga mua atu ne mai he Tohi Tapu ma lautolu ne momotua, pauaki ki a lautolu ne takape moli?

      23 Pete ni he uta kehe he mate e hoa fakahelehele, ka to tumau ni e tua a Iehova, mo e tumau e moli. “Taha e mena ne ole au mai ia Iehova,” he lologo he patuiki ko Tavita i tuai, “ko e mena ia ni ke kumi atu e au ki ai; kia nofo au ke he fale a Iehova ke he tau aho oti he haku a moui, ke kitia ai e au e fulufuluola a Iehova, mo e kumikumi ke he hana faituga.”​—Salamo 27:4.

      24 “Kia fakalilifu e tau fifine takape, ko lautolu kua takape moli,” he poaki mai he aposetolo ko Paulo. (1 Timoteo 5:3) Ko e fakatonuaga ne mui mai he fakaakoaga nei kua fakakite ai ko e tau fifine takape kua lata ne nakai fai magafaoa tata he tino kua lata tonu ke lata ma e lagomatai ke he tau mena he tino mai he fakapotopotoaga. Ka e pete ia, ko e agaga he fakaakoaga ke he “fakalilifu” kua lafi ki ai e manatu ke tokiofa a lautolu. Ko e mafana ha ia he tau fifine takape mo e tau tane takape ne moua mai he iloilo, ko e tokiofa e Iehova a lautolu mo e to fakamalolo foki e ia a lautolu!​—Iakopo 1:27.

      25. Ko e heigoa e foliaga ne toe agaia ma lautolu ne momotua?

      25 “Ko e lilifu foki he tau tagata momotua ko e ulu hina haia,” he fakailoa mai he Kupu omoomoi he Atua. Ko e “foufou fulufuluola e ulu hina, kaeke ke moua ai ke he puhala he tututonu.” (Tau Fakatai 16:31; 20:29) Kia tumau mogoia, ko e fai tokoua po ke liu nofo tokotaha foki, ke taofi e fekafekauaga a Iehova mo mena fakamua he moui hau. Ko e mena haia ka moua ai e koe e higoa mitaki mo e Atua mogonei mo e monuina he moui tukulagi he lalolagi ka nakai liu logona e tau mamahi he vaha fuakau.​—Salamo 37:3-5; Isaia 65:20.

      a Ma e vala tala lahi he tutala ke he mataulu tala nei, kikite e porosua Ka Mate a Ia ne Ofania e Koe, lomi fakailoa he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

      MAEKE FEFE HE TAU MATAPATU FAKAAKOAGA TOHI TAPU NEI KE LAGOMATAI . . . E TAU HOA TOKOUA KA MOMOTUA FAKAHAGA A LAUTOLU?

      Ko e tau mokopuna ko e “foufou” ma e tau tagata momotua.​—Tau Fakatai 17:6.

      Kua maeke he vaha momotua ke tamai e tau magaaho lafi ki luga ke fekafekau ki a Iehova.​—Salamo 71:9, 14.

      Kua fakamalolo ki a lautolu ne momotua ke “mahani fakalatalata.”​—Tito 2:2.

      Ko e tau tane po ke tau hoana ne mauku, pete ni he maanu lahi, ka e maeke ke moua e mafana he Tohi Tapu.​—Ioane 11:11, 25.

      Kua tokiofa e Iehova a lautolu ko e tau momotua ne tua.​—Tau Fakatai 16:31.

      [Tau Fakatino he lau 166]

      Ha kua momotua fakahaga a mua, kia liu fakamalolo ha mua a fakaalofa ko e taha ke he taha

  • Fakalilifu e Tau Matua Momotua ha Tautolu
    Ko e Mena Galo he Fiafia he Magafaoa
    • VEVEHEAGA HOGOFULU MA LIMA

      Fakalilifu e Tau Matua Momotua ha Tautolu

      1. Ko e heigoa e tau taui ne kaitalofa e tautolu ke he tau matua ha tautolu, mo e ko e mena ia kua lata ke fefe e tau manatu mo e tau gahua ha tautolu ki a lautolu?

      “KIA fanogonogo a koe ke he hāu a matua tane, ne fanau ai a koe; ti ua fakavihia foki hāu a matua fifine ka motua a ia,” ne fakatonu mai he tagata iloilo he vaha leva kua mole atu. (Tau Fakatai 23:22) ‘To nakai fakaai a au ke taute e mena ia!’ he talahau e koe fakalata. He nakai fakavihia ha tautolu a tau matua fifine​—po ke ha tautolu a tau matua tane​—​ko e laulahi ia tautolu ne logona e hokulo he fakaalofa ma lautolu. Kua mailoga e tautolu kua lahi mahaki e kaitalofa ha tautolu he fehagai mo lautolu. Fakamua, ko e tau matua ha tautolu ne mai ma tautolu e moui. Ha ko Iehova ko e Punaaga he moui, ane mai nakai fai matua kua nakai momoui a tautolu. Kua nakai fai mena ke age e tautolu ke he tau matua ha tautolu ne uho ke tuga e mena ia ko e moui. Ka mole ia, ti manamanatu la ke he poa fakatagata, leveki fakamakutu, totogi he tau mena, mo e levekiaga fakaalofa ne putoia ai he lagomataiaga he tama mai he puhala he mukemuke ke he tagata lahi. Ko e mitaki ha ia mogoia he kakano, kua fakatonu mai he Kupu he Atua: “Kia fakalilifu a koe ke he hau a matua tane, mo e hau a matua fifine . . . kia mitaki ai a koe, kia fakatuleva e tau aho hau ke nofo ai a koe ki luga he kelekele”!​—Efeso 6:2, 3.

      MAILOGA E TAU MANAKO HE LOTO

      2. Kua maeke fefe he tau fanau lalahi ke totogi e “taui atu” ke he tau matua ha lautolu?

      2 Ne tohi he aposetolo ko Paulo ke he tau Kerisiano: “Kia ako e [tau tama hana po ke fanau he tama hana] ke fakamua e mahani mitaki ke he tau faoa ha lautolu, mo e taui atu ke he tau matua ha lautolu; ha ko e mena mitaki ia mo e fakafiafia ke he Atua.” (1 Timoteo 5:4) Kua foaki he tau fanau lalahi e “taui atu” nei he fakakite e fakaaue ke lata mo e tau tau he fakaalofa, gahua, mo e leveki ne foaki he tau matua mo e tau tupuna ha lautolu ki a lautolu. Ko e taha puhala ke taute he tau fanau e mena nei ke mailoga ke tuga ni e tau tagata oti, ko lautolu ne momotua kua lata ke fakaalofa mo e fai fakamafanatiaaga ki ai​—kua loto lahi ke pihia tumau. Ke tuga ni a tautolu oti, kua lata a lautolu ke logona kua uho a lautolu. Kua lata a lautolu ke logona kua aoga e tau momoui ha lautolu.

      3. Fakalilifu fefe e tautolu e tau matua mo e tau matua tupuna ha lautolu?

      3 Ti kua maeke ia tautolu ke fakalilifu e tau matua mo e tau matua tupuna he tala age ki a lautolu kua fakaalofa a tautolu ki a lautolu. (1 Korinito 16:14) Kaeke ke nakai nonofo e tau matua ha tautolu mo tautolu, kua lata ia tautolu ke manatu ko e logona mai ia tautolu ko e mena lahi mahaki a ia ki a lautolu. Ko e tohi fakafiafia, ko e hea telefoni, po ke ahi atu ki ai ko e mena fakaalofa lahi mahaki a ia ke he ha lautolu a olioli. Ko Miyo, ne nofo i Sapani, ne tohi e ia he magaaho ne 82 ai e tau tau hana he moui: “Ko e tama fifine haku [ne tane he fekafekau faifano] ne pehe ki a au: ‘Ma matua fifine, fakamolemole hau ke “o” mo maua.’ Ne fakafano mai e ia ki a au ha laua a hala he fakaholoaga mo e numela telefoni ma e tau fahi tapu takitaha. Kua maeke ia au ke veveu e mepe haku mo e pehe: ‘Ae. Ko laua mogonei ha he mena e!’ Kua fakaaue tumau au ki a Iehova ma e fakamonuinaaga he fai tama pihia.”

      LAGOMATAI KE HE TAU MANAKO KOLOA TINO

      4. Kua fakamalolo fefe he tau takitaki lotu Iutaia e mahani toka tuai ke loto mao atu ke he tau matua momotua ha lautolu?

      4 Liga ko e fakalilifu kia ke he tau matua he tagata kua putoia ai foki e levekiaga ke he tau manako koloa tino ha lautolu? E. Kua pihia tumau. He vaha a Iesu ne fakatokoluga he tau takitaki lotu Iutaia e mahani toka tuai he kaeke ke fakailoa he tagata ko e hana tau tupe po ke tau koloa “ko e mena foaki mo poa [ke he Atua],” kua hao a ia mai he kotofaaga ke fakaaoga e tau mena ia ke leveki aki hana tau matua. (Mataio 15:3-6, fakatatai NW.) Ko e loto mao ha ia! Ko e mena ne tupu, kua fakaohooho he tau takitaki lotu ia e tau tagata ke ua fakalilifu e tau matua ha lautolu ka e taute a lautolu fakakelea ke he mahani lotokai ke fakatikai e tau manako ha lautolu. Kia nakai fakaai a tautolu ke manako ke taute e mena ia!​—Teutaronome 27:16.

      5. Pete ni ko e fakaholoaga foaki ne taute he tau fakatufono he falu a motu, ko e ha e fakalilifu e tau matua he tagata he falu a magaaho ne lafi ki ai ke age e tau tupe lagomatai?

      5 Ke he loga he tau motu he vaha nei, ne lagomatai he fakatufono e tau fakaholoaga lagomatai ke foaki falu he tau koloa ne manako he tau tagata momotua, tuga e tau mena kai, tau mena tui, mo e tau fale. Ke lafi atu ke he mena ia, ko lautolu ko e tau tagata momotua kua liga ke taute falu amaamanakiaga ma e vaha motua ha lautolu. Ka e kaeke ke oti e tau amaamanakiaga ia po kua nakai tuai aoga, kua fakalilifu he tau fanau ha lautolu a tau matua ke taute e tau mena kua maeke ia lautolu ke hoko ke he tau manako he tau matua. Ko e moli, ko e levekiaga he tau matua fuakau ko e fakamoliaga he mahani Atua ko e mena ia, ko e fakamoliaga he tagata ke he Atua ko Iehova, ko e Kamataaga he fakatokaaga he magafaoa.

      FAKAALOFA MO E POA FAKATAGATA

      6. Ko e heigoa e tau fakatokatokaaga ne taute he falu fakalataha ke maeke ke leveki e tau manako he tau matua ha lautolu?

      6 Kua tokologa e tau fanau lalahi ne fanogonogo ke he tau manako he tau matua nakai malolo ha lautolu mo e fakaalofa mo e poa fakatagata. Ko e falu ne uta ha lautolu a tau matua ke he ha lautolu a tau kaina po ke hiki mai ke tata ki a lautolu. Ko e falu ne hiki mai ke nonofo mo e tau matua ha lautolu. Kua fa mahani, ko e tau fakatokatokaaga pihia kua kitia ai kua eke mo fakamonuinaaga ke he tau matua mo e tau fanau.

      7. Ko e ha ne mitaki ai ke ua gahua fakatepetepe ke taute e tau fifiliaga hagaao ke he tau matua momotua?

      7 Ko e falu a magaaho, mogoia, ko e tau hikihikiaga pihia kua nakai fa liliu mitaki. Ko e ha? Liga ko e tau fifiliaga ne taute kua to taha e fakatepetepe po ke fakave fakamalolo ni ke he manatu he loto. “Ko e tagata lotomatala, kua manamanatu a ia ke he hana tau puhala,” he puipui fakapulotu mai he Tohi Tapu. (Tau Fakatai 14:15) Ke fakatai, kaeke ko e matua fifine hau kua uka lahi ke nofo tokotaha ti manatu a koe liga mitaki a ia ke hiki mai ke nonofo mo koe. Ke he fifiliaga lotomatala he tau lakaaga hau, to liga manamanatu a koe ke he tau mena nei: Ko e heigoa hana tau manako moli ki ai? Kua ha ha i ai nakai ha matakau foaki lagomatai he tagata tokotaha po ke motu ka foaki taha lagomataiaga kua lata ke fakahagahaga mitaki aki? To manako nakai a ia ke hiki? Kaeke kua manako a ia, ko e tau puhala fe ka lauia ai hana moui? To toka hifo kia e ia hana tau kapitiga? Liga to lauia fefe hana manamanatuaga he mena nei? Kua tutala nakai e koe e tau mena nei mo ia? To liga lauia fefe a koe he hiki pihia, ko e hoa hau, mo e tau fanau hau? Kaeke kua lata e matua fifine hau ke leveki, ko hai ka taute e mena ia? Kua maeke nakai ke tufa fano e matagahua? Kua fakatutala nakai e koe e mena ne tupu mo lautolu oti ne putoia tonu ai?

      8. Ko hai ka maeke ia koe ke kumikumi ki ai he magaaho ka fifili ai ko e lagomatai fefe e tau matua momotua hau?

      8 Ha ko e kotofaaga ke he leveki kua lago ni ke he tau fanau oti he magafaoa, liga ko e pulotu ni ke taute taha fonoaga he magafaoa ke maeke oti ke felagomataiaki ke taute e tau manatu. Ko e tutala age ke he tau motua he fakapotopotoaga Kerisiano po ke tau kapitiga ne feleveia mo e tuaga pihia kua maeke foki ke lagomatai. “Kua ulu e tau mena ne manamanatu ki ai kaeke kua nakai fai pulega,” he fakailoa mai he Tohi Tapu, “ka e fakamau ai ni ke he tau pule tokologa.”​—Tau Fakatai 15:22.

      KIA MANAMANATU MO E MAAMA

      9, 10. (a) Pete ni e mafiti he fuakau ha lautolu, ko e heigoa e fifiliaga kua lata ke age ke he tau tagata momotua? (e) Ko e ha lakaaga ni ka uta he tama lahi ke leveki aki hana matua, ko e heigoa kua lata ia ia ke age tumau ki a laua?

      9 Ko e fakalilifu ke he tau matua momotua ha tautolu kua lata ke manamanatu mo e maama. He hoko e tau tau fuakau mo e ha lautolu a tau hagahaga kelea, ko lautolu ne momotua kua logona e holo ki mua e uka ke fano, kai, mo e ke liu manatu. Kua lata a lautolu ke lagomatai. Kua fa mahani tumau e tau fanau ke eke ke lahi e puipuiaga mo e lali ke tala age e tau hatakiaga. Ka ko e tau momotua ko e tau tagata lalahi fakalataha mo e vaha he moui ne tatanaki ai e pulotu mo e tau mena ne iloa, ko e vaha he moui ne leveki ai e lautolu a lautolu mo e taute e tau fifiliaga ha lautolu ni. Ko lautolu takitokotaha mo e ha lautolu a fakalilifu ni ne fano viko ni he ha lautolu a tau matagahua ha ko e tau matua mo e tau tagata lalahi. Ko e tau matua ne logona kua lata a lautolu ke tuku age e levekiaga he tau momoui ha lautolu ke he tau fanau ha lautolu kua fa mahani ke tupetupe mo e vale. Ko e falu ne ita mo e totoko ke he tau mena ne kitia e lautolu kua liga lali ke fofo a lautolu mai he ha lautolu a ataina.

      10 Kua nakai fai tali mukamuka ke he tau mena vihi pihia, ka ko e totonu ni ke fakaata e tau matua momotua ke leveki ni e lautolu a lautolu mo e taute ha lautolu ni a tau fifiliaga ke he mena kua maeke ia lautolu. Ko e pulotu ke aua neke taute e tau fifiliaga ke he tau mena kua mua he mitaki ma e tau matua ha mutolu ka e nakai tutala fakamua ki a lautolu. Kua liga loto nimo lahi a lautolu. Kia fakaata a lautolu ke taofi e tau mena ne ha ha i ai agaia mo lautolu. To kitia e koe ka tote e lali hau ke tautaofi e tau momoui he tau matua hau, to mua atu e mitaki he fakafetuiaga hau mo lautolu. To fiafia lahi a lautolu, mo e to pihia foki a koe. Pete ni kaeke ko e tautaofi fakamalolo a koe he tau mena pauaki ne aoga ke mitaki ai a lautolu, ko e fakalilifu hau ke he tau matua kua lata ke fahia a koe ke age ki a lautolu e lilifu mo e fakalilifu ne kua lata mo lautolu. Kua fakatonu mai he Kupu he Atua: “Kia tu a koe ki mua hana kua ulu hina, kia fakalilifu atu foki ki mua he tagata motua.”​—Levitika 19:32.

      KIA TAOFI MAU E MAHANI TONU

      11-13. Kaeke ke nakai mitaki e fakafetuiaga he tama lahi mo e hana tau matua he vaha tote, kua maeke agaia fefe ia ia ke taute e paleko he levekiaga ki a laua he tau tau fuakau ha laua?

      11 Ko e falu a magaaho ko e taha mena vihi ne feleveia mo e tau fanau lalahi ke fakalilifu e tau matua ha lautolu ka fuakau kua putoia ai e fakafetuiaga ne moua e lautolu mo e tau matua ha lautolu he tau vaha fakamua. Neke ko e matua tane hau ko e tagata nakai mafanafana mo e nakai fakaalofa, ko e matua fifine hau ko e fifine pule lahi mo e kaka. Ka e liga logona agaia ni e koe e mahala, vale, po ke hukia kakano ha ko laua nakai ko e tau matua pihia hau ne manako ki a laua. To maeke nakai ia koe ke fakanimonimo e tau logonaaga pihia?a

      12 Ko Basse, ne tupu hake i Finilani, ne tutaki mai: “Ko e matua tane tutaki mai haku ko e ofisa SS he Sihamani Nasi. Kua mukamuka lahi a ia ke ita noa, ka mole ia ti hagahaga kelea lahi. Ne keli lagaloga e ia e matua fifine haku i mua he tau mata haku. Lagataha ne ita a ia ki a au, ne hihi e ia e pipi hana mo e ta aki e mataulu lapatoa e fofoga haku. Ne lau lahi au ti taututupe atu au ke he fuga mohega.”

      13 Ka e moha ia, ha ha i ai ke he taha fahi foki he fakatino. Kua lafi e Basse: “Ko e taha fahi foki, ne lahi mahaki e gahua hana ti nakai fakaata a ia ha ke leveki e fahi tino he magafaoa. Kua nakai lagataha e fakakite e ia ki a au ha fakaalofa hofihofi fakamatua tane, ka e iloa e au ko e pitepite he hana manamanatuaga. Ne vega he matua fifine hana a ia ki fafo he magaaho ne tama tane tote agaia ai. Ne lahi hake a ia mo e latau ti fano he tau he fuata mui. Kua maama ia au ke he falu a fafatiaga mo e nakai tukupau e au e kelea ki a ia. Ko e magaaho ne motua ai au, ne manako au ke lagomatai a ia ke he tau mena oti ne maeke ia au ato hoko ke he hana a mate. Kua nakai mukamuka, ka e lali na au ke taute e mena ne maeke ia au. Ne lali au ke eke mo tama tane mitaki ke hoko ke he fakahikuaga, mo e manatu au kua talia e ia au ha ko e mena ia.”

      14. Ko e heigoa e kupu Tohi Tapu ne tali oti aki e tau tutuaga, lafi ki ai he tau magaaho ka tupu mai e levekiaga ma e tau matua momotua?

      14 Ke he tau tutuaga he magafaoa, tuga e falu a mena tutupu, kua tali he fakatonuaga he Tohi Tapu: “Kia fakatapulu a mutolu ke he fakaalofa hofihofi noa, mo e mahani totonu, mo e loto holoilalo, mo e mahani molu, mo e fakauka . . . Kia fefakaukaaki a mutolu, mo e fefakamagaloaki, kaeke kua mahani kelea taha kia taha; tuga ne fakamagalo mai a Keriso kia mutolu, kia pihia foki a mutolu.”​—Kolose 3:12, 13.

      TAU TAGATA FOAKI LEVEKI KUA LATA KE LEVEKI FOKI

      15. Ko e ha e levekiaga ke he tau matua he falu a magaaho ne fakatupetupe ai?

      15 Ko e levekiaga ke he matua lolelole ko e gahua uka, kua putoia ai e tau matagahua loga, lahi e kotofaaga, mo e loa e tau tula. Ka ko e vala ne mahomo atu he uka kua fa mahani ko e manamanatuaga. Ko e mena fakatupetupe ke onoono ke he tau matua hau ka galo fakahaga e malolo tino ha lautolu, loto nimo, mo e tu tokotaha. Ko Sandy, ne hau i Pueto Riko, ne tutaki mai: “Ko e matua fifine haku ko e alito he magafaoa ha mautolu. Kua mamahi lahi ke kitia a ia he matematekelea mo e leveki ki a ia. Fakamua ne kamata a ia ke fakateto; ka mole ia ti manako a ia ke he taha tokotoko, oti ia ko e peleo fakafano, oti ia ko e nofoa fakataveli. Mole atu e magaaho ia ti hifo fakahaga ato mole atu a ia. Ne moua a ia he kanesa he polohui mo e kua lata ni ke leveki tumau​—ke he aho mo e po. Ne fakakoukou e mautolu a ia mo e fagai a ia mo e totou ki a ia. Ko e mena uka lahi mahaki​—​mua atu ni ke he manamanatuaga. Ko e magaaho ne mailoga ai e au hane fa e mate e matua fifine haku, ne tagi au ha kua fakaalofa lahi au kia ia.”

      16, 17. Ko e heigoa e fakaakoaga ka lagomatai aki e tagata foaki leveki ke taofi e kitiaaga lagotatai ke he tau mena?

      16 Kaeke ke kitia e koe a koe he tuaga taha ia, ko e heigoa e mena hau ka taute ke fahia? Ke fanogonogo ki a Iehova he totou e Tohi Tapu mo e vagahau ki a ia ke he liogi to lagomatai fakalahi he tau mena ia a koe. (Filipi 4:6, 7) Ke he puhala he tino, kia manatu ke lagotatai e tau mena kai hau mo e lali ke hohoko e mohe. Kaeke ke taute e mena nei, to ha ha i ai a koe he tuaga mitaki, ke he manamanatuaga mo e tino, ke leveki e fakahelehele hau. Po ke maeke ia koe ke tauteute taha okioki fakaku mai he tau fakaholoaga hau he tau aho takitaha. Pete ni ko e fano ke okioki kua nakai maeke, ka ko e pulotu agaia ni ke fakatokatoka falu a magaaho ke okioki. Ke maeke ke fai magaaho ke fano kehe ai, liga kua lata ia koe ke fakatokatoka mo e taha tagata foki ke nonofo mo e matua hau ne gagao.

      17 Kua nakai ko e mahani ke he tagata lahi ne foaki e levekiaga ke fai amaamanakiaga nakai aoga a lautolu ni. Ka e aua neke manatu agahala ke he tau mena ne nakai maeke a koe ke taute. Ke he falu a tutuaga foki kua liga lata a koe ke uta e fakahelehele hau ke leveki he fale leveki fuakau. Kaeke ko koe ko e tagata foaki leveki, kia fakatoka e tau amaamanakiaga kua lata hau. Kua lata ia koe ke fakalagotatai e tau manako nakai he tau matua hau ni hokoia ka ko e he tau fanau foki hau, he tokoua hau, mo e hau foki.

      MALOLO NE MUA KE HE MENA KUA LATA

      18, 19. Ko e heigoa e maveheaga he lagomatai ne taute e Iehova, mo e ko e heigoa ne fakakite he tau mena ne iloa kua taofi e ia e maveheaga nei?

      18 Kua puhala mai he hana Kupu, ko e Tohi Tapu, kua tamai fakaalofa e Iehova e takitakiaga ne maeke ke lagomatai fakalahi aki a tagata ke leveki e tau matua fuakau, ka e nakai ko e lagomatai ia ni hokoia ne tamai e ia. “Kua tata mai a Iehova kia lautolu oti kana ne ui atu kia ia,” ne tohi he salamo i lalo he omoiaga he agaga. “To fanogonogo a ia ke he ha lautolu a kalaga atu, ti fakamoui e ia a lautolu.” To fakamoui e Iehova, po ke fakahao, hana tau tagata tua ti pihia foki ni ka ha ha i ai he tau tutuaga kua mua atu he uka.​—Salamo 145:18, 19.

      19 Ko Myrna, he atu Filipaina, ne iloa e ia e mena nei he magaaho ne leveki ai e matua fifine hana, ne kua taute ke lolelole lahi ha ko e gagao tupu fakalutukia. “Kua nakai fai mena ne mua atu e tupetupe ke he kitia he hau a fakahele ne mamahi, mo e nakai maeke ke tala atu ki a koe ko e mena fe ne mamahi,” he tohi e Myrna. “Kua tuga ni e kitia a ia ne tomo hifo fakatekiteki, mo e nakai fai mena au ke taute. Lagaloga ne fakatokotui au he tau matatuli mo e tutala ki a Iehova mo e tala age ki a ia e lahi he mategugu haku. Ne tagi fakaleo lahi au tuga a Tavita, ne ole ki a Iehova ke tuku hana tau hihina mata he lupo mo e manatu mai a ia. [Salamo 56:8] Ka e tuga ne mavehe e Iehova, ne mai e ia ki a au e malolo ne manako au ki ai. ‘Ka kua eke a Iehova mo toko haku.’”​—Salamo 18:18.

      20. Ko e heigoa e tau maveheaga he Tohi Tapu ne lagomatai aki e tau tagata foaki levekiaga ke tumau ke he fahi maama, pete ni kaeke ke mate e tagata ha lautolu ne leveki?

      20 Ko e mena kua fita he talahau ko e levekiaga he tau matua fuakau ko e “tala ne noa mo e fakahikuaga fiafia.” Pete ni ko e tau fakamalolo ne mua atu ke foaki e levekiaga, ka to mamate ni e tau tagata momotua, tuga ni e matua fifine ha Myrna. Ka ko lautolu ne tua ki a Iehova kua iloa ko e mate nakai ko e fakahikuaga a ia he tala. Ne pehe e aposetolo ko Paulo: “Ha ha ia au e amaamanaki ke he Atua . . . ke liu foki tutu mai a lautolu kua mamate, ko lautolu ne tututonu katoa mo lautolu ne hepehepe.” (Gahua 24:15) Ko lautolu ne galo e tau matua momotua ha ko e mate kua moua e mafanatia he amaamanaki ke he liu tutu mai fakalataha mo e maveheaga ke he lalolagi fou fiafia ne taute he Atua ko e mena ke “nakai tuai fai mate.”​—Fakakiteaga 21:4.

      21. Ko e heigoa e tau fua mitaki ka moua mai he fakalilifu e tau matua momotua?

      21 Ko e tau fekafekau he Atua kua ha ha ia lautolu e fakaalofa hokulo ma e tau matua ha lautolu, pete ni he fuakau a lautolu nei. (Tau Fakatai 23:22-24) Kua fakalilifu e lautolu a lautolu. Kaeke ke taute pihia, to logona e lautolu e tau kupu he fakatai ne talahau: “Kia fiafia hāu a matua tane mo e hau a matua fifine; kia olioli ni a ia ne fanau ai a koe.” (Tau Fakatai 23:25) Mo e mua atu ke he tau mena, ko lautolu ne fakalilifu ke he tau matua momotua ha lautolu to fakafiafia mo e fakalilifu foki e Atua ko Iehova.

      a Nakai ko e tutala a tautolu he mena nei ke he tau tutuaga he tau matua ne agahala ha kua lahi e fakakelea ha lautolu a malolo mo e falanakiaga, tuga he kitia ke eke mo agahala he mahani kolokolovao.

      MAEKE FEFE HE TAU MATAPATU FAKAAKOAGA TOHI TAPU NEI KE LAGOMATAI . . . A TAUTOLU KE FAKALILIFU HA TAUTOLU A TAU MATUA MOMOTUA?

      Kua lata a tautolu ke age e taui atu ke he tau matua mo e tau matua tupuna.​—1 Timoteo 5:4.

      Ko e tau mena oti ha tautolu kua lata ni ke hukui aki e fakaalofa.​—1 Korinito 16:14.

      Ko e tau fifiliaga aoga kua nakai lata fakaai ke taute fakatepetepe.​—Tau Fakatai 14:15.

      Ko e tau matua momotua, pete ni he gagao mo e lolelole, kua lata ni ke fakalilifu.​—Levitika 19:32.

      To nakai feleveia tumau a tautolu mo e fakamonuinaaga he fuakau fakatekiteki mo e mate.​—Fakakiteaga 21:4.

      [Fakatino he lau 179]

      Kua nakai pulotu ke taute e tau fifiliaga ma e matua ka e nakai tutala fakamua ki a ia

  • Puipui e Mau Tumau he Vaha i Mua ma e Magafaoa Hau
    Ko e Mena Galo he Fiafia he Magafaoa
    • VEVEHEAGA HOGOFULU MA ONO

      Puipui e Mau Tumau he Vaha i Mua ma e Magafaoa Hau

      1. Ko e heigoa e finagalo a Iehova ma e fakatokaaga he magafaoa?

      KO E magaaho ne fakalataha ai e Iehova a Atamu mo Eva he fakamauaga, ne fakakite e Atamu hana olioli he vagahau ne fakamau fakamua atu he tala Heperu. (Kenese 2:22, 23) Ka e taha e mena, kua mua atu he loga e tau mena he loto he Tufuga ke he tamai he fiafia ke he hana fanau he tagata. Ne manako a ia ke he tau hoa mau mo e tau magafaoa ke taute hana finagalo. Ne tala age a ia ke he tokoua fakamua: “Kia fanau a mo e fakatokologa, kia fakapuke foki e lalolagi, mo e kautu ki ai; kia pule foki ke he tau ika he tahi, mo e tau manu lele he pulagi, katoa mo e tau mena momoui oti kua totolo ke he kelekele.” (Kenese 1:28) Ko e matagahua, palepale mitaki ha ia! Ko e fiafia ha ia ka moua e laua mo e ha laua a tau fanau he vaha i mua ane mai taute e Atamu mo Eva e finagalo a Iehova ke katoatoa e omaoma!

      2, 3. Maeke fefe he magafaoa ke moua e fiafia lahi mahaki he vaha nei?

      2 Ko e vaha nei, foki, kua homo atu e fiafia he tau magafaoa ka taute fakalataha e finagalo he Atua. Ne tohi mai he aposetolo ko Paulo: “Ka ko e mahani Atua kua aoga ia ke he tau mena oti kana, he toka ai e mena kua talahaua mai ke he mouiaga nai katoa mo ia kua tatali.” (1 Timoteo 4:8) Ko e magafaoa ne moui mo e mahani Atua mo e mumui ke he takitakiaga a Iehova tuga ne toka he Tohi Tapu to moua e fiafia he “moui mogonei.” (Salamo 1:1-3; 119:105; 2 Timoteo 3:16) Pete ni ane mai tokotaha ni e tagata he magafaoa ka fakaaoga e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu, kua mua atu e mitaki ke he nakai fai tagata ne taute.

      3 Ko e tohi nei ne fakatutala ke he tau matapatu fakaakoaga loga he Tohi Tapu ne foaki ke he fiafia he magafaoa. Tuga aia kua liga mailoga e koe falu i ai ne kitia tumau he tohi katoa. Ko e ha? Ko e kakano ha kua hukui e lautolu e malolo he kupu moli ne gahua ma e mitaki he tau mena oti he tau vala kehekehe he moui magafaoa. Ko e magafaoa ne fakamakamaka ke fakaaoga e tau matapatu fakaakoaga nei he Tohi Tapu kua kitia ai ko e mahani Atua fakamoli ni ne ‘taofi e maveheaga he moui mogonei.’ O mai a tautolu ke liu kitekite ke he fa he tau matapatu fakaakoaga aoga ia.

      KO E AOGA HE TAOFI-NI

      4. Ko e ha e taofi-ni kua aoga lahi ai ma e fakamauaga?

      4 Ne pehe e Patuiki ko Solomona: “Ko e tagata kua nakai pule ke he hana loto, kua lata a ia mo e maga kua maona, kua nakai fai kaupa.” (Tau Fakatai 25:28; 29:11) Ko e ‘nakai pule ke he loto he taha,’ ke fakagahuahua e taofi-ni, kua lata tonu mo lautolu ne manako ke he fakamauaga fiafia. Ko e kaumahala ke he tau manatu moumou, tuga e vale po ke manako feuaki, ka fakatupu aki e malona ne totou tau ke liu taute​—kaeke kua maeke ke liu taute.

      5. Maeke fefe e tagata nakai mitaki katoatoa ke fakagahuahua e taofi-ni, mo e ko e heigoa e tau aoga?

      5 Moli, kua nakai fai hukui mai ia Atamu kua maeke ke taofi katoa hana tino nakai mitaki katoatoa. (Roma 7:21, 22) Ka e pete ni he pihia, ko e taofi-ni ko e taha fua he agaga. (Kalatia 5:22, 23) Ko e mena ia, to fua mai he agaga he Atua e taofi-ni ia tautolu kaeke ke liogi a tautolu ma e fua nei, kaeke ke fakaaoga e tautolu e fakatonuaga kua lata ne moua he tau Tohiaga Tapu, mo e kaeke ke lafi fakalataha mo e falu ne fakakite ai mo e kalo kehe mai ia lautolu ne nakai taute. (Salamo 119:100, 101, 130; Tau Fakatai 13:20; 1 Peteru 4:7) Ko e puhala pihia ka lagomatai a tautolu ke ‘fehola kehe he feuaki,’ pete ni ka kamatamata a tautolu. (1 Korinito 6:18) To tiaki e tautolu e favale mo e to kalo kehe po ke kautu mai he hufia ke he kava. Mo e to fehagai fakatotonu a tautolu mo e tau tutuaga taufetoko mo e uka. Kia fakaako a tautolu oti​—fakalataha mo e tau fanau​—​ke fakagahuahua e fua aoga nei he agaga.​—Salamo 119:1, 2.

      KO E KITIAAGA FAKAMITAKI HE ULU PULE

      6. (a) Ko e heigoa e fakatokaaga papahi faka-Atua he ulu pule? (e) Ko e heigoa he tagata tane kua lata ke manatu kaeke ko e hana ulu pule ke tamai e fiafia ke he hana magafaoa?

      6 Ko e matapatu fakaakoaga ke ua aki ko e mailogaaga he ulu pule. Ne fakamaama e Paulo e papahiaga fakamitaki he tau mena he magaaho ne pehe a ia: “Kua loto au ke iloa e mutolu ko e ulu he tau tane oti ko Keriso haia, ko e ulu he hoana ko e tane haia, ka ko e ulu a Keriso ko e Atua haia.” (1 Korinito 11:3) Ko e kakano he mena nei ko e tagata tane ko e takitaki he magafaoa, ko e hoana hana ke lagomatai fakamoli, mo e tau fanau ke omaoma ke he tau matua ha lautolu. (Efeso 5:22-25, 28-33; 6:1-4) Kia mailoga, mogoia, ko e takitaki e ulu pule ke he fiafia kaeke ni ke taute he puhala fakamitaki. Ko e tau tane ne moui mo e mahani Atua fakamoli kua iloa e lautolu ko e ulu pule nakai ko e pule mao. Kua fifitaki e lautolu a Keriso, ko e ha lautolu a Ulu. Pete ni kua eke a Iesu mo “ulu he tau mena oti” ko ia ne “nakai hau a ia kia fekafekau mai e tau tagata kia ia, ka kia fekafekau atu a ia.” (Efeso 1:22; Mataio 20:28) Ke he puhala taha ia, ko e tagata tane Kerisiano ka fakagahuahua e ulu pule, nakai ke aoga ni ki a ia, ka e ke leveki ke he tau mena ne fiafia hana hoana mo e tau fanau ki ai.​—1 Korinito 13:4, 5.

      7. Ko e heigoa e tau matapatu fakaakoaga faka-Tohiaga Tapu ka lagomatai aki e hoana ke fakamoli hana matagahua ne kotofa he Atua he magafaoa?

      7 Ma e hana a vala, ko e hoana ne moui mo e mahani Atua fakamoli kua nakai taute fetoko po ke kumi ke pule lahi ke he hana tane. Kua fiafia a ia ke eke mo lagomatai hana mo e ke gahua fakalataha mo ia. Kua vagahau e Tohi Tapu he falu a magaaho ke he hoana “a ia” he tane hana, kua nakai fai fakauaua mogoia ko e tane ko e hana ulu. (Kenese 20:3) Puhala mai he fakamauaga kua nofo a ia i lalo “he fakatufono he tane.” (Roma 7:2) Ke he magaaho taha, kua ui he Tohi Tapu a ia ko e “lagomatai” mo e “ke lata.” (Kenese 2:20) Kua moua mai ia ia e tau fua mo e lotomatala ne lolelole ki ai hana tane, mo e age e ia ki a ia e lagomatai kua lata. (Tau Fakatai 31:10-31) Kua pehe foki e Tohi Tapu ko e hoana ko e ‘hoa,’ ko e tagata ne gahua tokoua mo e hana a hoa. (Malaki 2:14) Ko e tau matapatu fakaakoaga faka-Tohiaga Tapu nei kua lagomatai aki e tane mo e hoana ke maama e tuaga he taha ke he taha mo e ke fakalilifu mo e lilifu fakamitaki.

      “ALUMAKI KE FANOGONOGO”

      8, 9. Fakamaama falu he tau matapatu fakaakoaga ka lagomatai aki e tau tagata oti he magafaoa ke fakatolomaki atu e tau puhala he matutakiaga ha lautolu.

      8 I loto he tohi nei, ne fakatutala tumau ai ke he lata tonu he matutakiaga. Ko e ha? Ko e kakano ha kua gahua mitaki e tau mena ka eke ko e tau tagata ne tutala ki ai mo e fanogonogo moli e taha ke he taha. Ko e pehi ne fatiaki lagaloga ko e matutakiaga ko e puhala fahi ua. Kua talahau he tutaki ko Iakopo he puhala e: “Kia takitokotaha e tau tagata mo e alumaki ke fanogonogo, kia fakatuai ke vagahau atu.”​—Iakopo 1:19.

      9 Kua aoga foki ke fakaeneene ke he puhala vagahau ha tautolu. Ko e tau kupu fakahanoa, taufetoko, po ke fakahukia, kua nakai tautui aki e mitaki he matutakiaga. (Tau Fakatai 15:1; 21:9; 29:11, 20) Pete ni he hako e mena ne talahau e tautolu, ka e kaeke ke talahau he puhala vale, fakatokoluga, po ke aga tutotonu, kua tuga e pehe ko e fakaune ni ki mua he fakalekua ka e nakai taute ke mitaki. Kua lata e tau vagahau ha tautolu ke konakona mitaki, “kia fakamasima ke he masima.” (Kolose 4:6) Ko e tau kupu ha tautolu kua lata ke tuga e “tau fua moli auro ia ke he tau kato ario.” (Tau Fakatai 25:11) Ko e tau magafaoa ne iloa ke matutaki mitaki kua taute tuai e lautolu e lakaaga lahi ke he mouaaga he fiafia.

      KO E MATAGAHUA AOGA LAHI HE FAKAALOFA

      10. Ko e heigoa e faga fakaalofa kua aoga lahi ma e fakamauaga?

      10 Ko e kupu “fakaalofa” kua kitia tumau he tohi katoa nei. Manatu nakai e koe e faga fakaalofa ne hagaao pauaki ki ai? Kua moli ko e fakaalofa manako loto (Heleni, eʹros) kua fakakite e vala aoga he fakamauaga, mo e he tau fakamauaga ne kautu, mo e fakaalofa hofihofi mo e fakakapitiga (faka-Heleni, phi·liʹa) ne tupu he vahaloto he tane mo e hoana. Ka ko e mena ne mua atu e aoga ko e fakaalofa ne hukui he kupu Heleni ko e a·gaʹpe. Ko e fakaalofa hanei ne fakagahua e tautolu ma Iehova, ma Iesu, mo e ma e tau katofia ha tautolu. (Mataio 22:37-39) Ko e fakaalofa haia ne fakakite e Iehova ke he tau tagata. (Ioane 3:16) Ko e fulufuluola haia ha kua maeke ia tautolu ke fakakite e faga fakaalofa taha nei ma e hoa he fakamauaga ha tautolu mo e tau fanau!​—1 Ioane 4:19.

      11. Ko e gahua fefe e fakaalofa ma e mitaki he fakamauaga?

      11 He fakamauaga ko e fakaalofa nei ne mua atu ko e moli ni “ko e pipi haia ke fakamaopoopo ai.” (Kolose 3:14) Kua pipi e tane mo e hoana fakalataha mo e taute a laua ke manako ke taute e tau mena kua mua atu he mitaki ma e taha ke he taha mo e ma e tau fanau ha laua. Kaeke ke feleveia e tau magafaoa mo e tau tutuaga uka, kua lagomatai he fakaalofa a laua ke taute e tau mena fakalataha. Kaeke ke momotua e tau hoa tokoua, kua lagomatai he fakaalofa a laua ke felagomataiaki mo e fakaaue tumau e taha ke he taha. “Fakaalofa . . . nakai kumi e ia hana tau mena. . . . Kua fakauka ke he tau mena oti, kua talia e tau mena oti, kua amaamanaki ke he tau mena oti. Nakai tuai oti e fakaalofa.”​—1 Korinito 13:4-8.

      12. Ko e ha e fakaalofa ke he Atua he vala he tau hoa mau ne fakamalolo aki ai ha laua fakamauaga?

      12 Ko e fakalataha he fakamauaga kua mahomo atu e malolo kaeke ke pili fakalataha ka e nakai ni ko e fakaalofa noa he vahaloto he tau hoa ne fakamau ka e matapatu ko e fakaalofa ma Iehova. (Fakamatalaaga 4:9-12) Ko e ha? Mitaki, ne tohi he aposetolo ko Ioane: “Ha ko e fakaalofa ke he Atua hanai, kia omaoma a tautolu ke he tau poaki hana.” (1 Ioane 5:3) Ko e mena ia, kua lata he tau hoa tokoua ke fakaako e tau fanau ha laua ke he mahani Atua fakamoli nakai pehe ha kua hokulo ni e fakaalofa ha laua ke he ha laua tau fanau ka ko e kakano ko e poaki a Iehova. (Teutaronome 6:6, 7) Kua lata a laua ke tiaki e mahani feuaki, nakai ni ha ko e fakaalofa ha laua ko e taha ke he taha ka ko e matapatu ni ha kua fakaalofa a laua ki a Iehova, ko ia ka “fakahala . . . e tau tagata feuaki mo e faivao.” (Heperu 13:4) Pete ni kaeke ke taha e hoa ka fakatupu e tau mena vihi mania he fakamauaga, ko e fakaalofa ki a Iehova ka omoi e taha hoa he fakamauaga ke fakatumau ke mumuitua ke he tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu. Ko e fiafia moli, e tau magafaoa ne fakaalofa e taha ke he taha ka simeni aki e fakaalofa ki a Iehova!

      KO E MAGAFAOA NE TAUTE E FINAGALO HE ATUA

      13. To lagomatai fefe he fifiliaga ke taute e finagalo he Atua e tau tagata takitokotaha ke onoono ki mua ke he tau mena aoga moli?

      13 Ko e moui katoa he Kerisiano kua fakauho aki e taute he finagalo he Atua. (Salamo 143:10) Ko e kakano moli haia he mahani Atua fakamoli. Ko e tauteaga he finagalo he Atua ka lagomatai e tau magafaoa ke onoono ki mua ke he tau mena aoga moli. (Filipi 1:9, 10) Ke fakatai, ne fakailoa e Iesu: “Ka kua hau tuai au ke fakafaitaua e tagata mo e hana matua tane, ko e tama fifine foki mo e hana matua fifine, ko e figona fifine foki mo e matua fugavai fifine hana. Ke eke foki e tagata mo fi he faoa hana.” (Mataio 10:35, 36) Kua moli ke he fakailoaaga a Iesu, ha kua tokologa hana tau tutaki ne fakakikiveka he tau tagata ni he magafaoa. Ko e momoko ha ia mo e mamahi he tuaga ia! Pete ni he pihia, ko e pipi he magafaoa kua nakai lata ke mua atu he fakaalofa ha tautolu ma e Atua ko Iehova mo e ma Iesu Keriso. (Mataio 10:37-39) Kaeke ke fakauka taha ke he totoko he magafaoa, to maeke ia ia ne totoko ke hiki kaeke ke kitia e ia e hufiaaga mitaki he mahani Atua fakamoli. (1 Korinito 7:12-16; 1 Peteru 3:1, 2) Pete ni kaeke ke nakai tupu ha mena pihia, kua nakai fai mitaki mau tumau ka moua he tiaki e fekafekau ke he Atua ha ko e totoko.

      14. To lagomatai fefe he manako ke taute e finagalo he Atua e tau matua ke gahua ke he tau mena ne mua atu he aoga ke he tau fanau ha lautolu?

      14 Ko e tauteaga he finagalo he Atua ka lagomatai e tau matua ke taute e tau fifiliaga hako. Ke fakatai, ke he falu a maga kua eke e kitiaaga he tau matua ke he tau fanau ke tuga e fakahuaga tupe, mo e falanaki a lautolu ke he tau fanau ha lautolu ke leveki a lautolu he vaha ka momotua ai. Ha ko e mena hako ni a ia mo e tonu ma e tau fanau lalahi ke leveki e tau matua ha lautolu ka fuakau, ko e fifiliaga pihia kua nakai lata ke he tau matua ke omoi ha lautolu a tau fanau ke he puhala he moui ke he tau koloa he tino. Kua nakai fai aoga e tau matua ke he tau fanau ha lautolu kaeke ko e mena feaki e lautolu a lautolu ke aoga lahi ni ke he tau mena he tino ka e nakai ke he tau mena fakaagaga.​—1 Timoteo 6:9.

      15. Kua eke fefe e matua fifine ha Timoteo, ko Eunike, mo fakafifitakiaga kua mahomo atu he mitaki he matua ne taute e finagalo he Atua?

      15 Ko e fakafifitakiaga mitaki he mena nei ko Eunike, ko e matua fifine he kapitiga fuata ha Paulo ko Timoteo. (2 Timoteo 1:5) Pete ni he tane a ia ke he tagata nakai talitonu, ka ko Eunike, fakalataha mo e matua fifine tupuna ha Timoteo ko Loi, kua kautu a laua he feaki a Timoteo ke tutuli e mahani Atua fakamoli. (2 Timoteo 3:14, 15) Ko e magaaho ne lahi ai a Timoteo, ne fakaata e Eunike a ia ke toka e kaina mo e taute e gahua fakamatala ke he Kautu mo e eke mo hoa misionare ha Paulo. (Gahua 16:1-5) Liga fefe la e fiafia hana he magaaho ne eke ai hana tama tane mo misionare mahomo atu he mitaki! Ko e hana mahani Atua fakamoli he magaaho ne lahi ai kua ata mitaki mai ha ko e hana fakaako tuai he tote. Ko e moli ni, ne moua e Eunike e makona mo e olioli he logona e tau hokotaki ke he fekafekauaga tua fakamoli ha Timoteo, pete ni he liga galo a ia he kaina.​—Filipi 2:19, 20.

      KO E MAGAFAOA MO E VAHA I MUA HAU

      16. Ha ko e tama tane, ko e heigoa e manamanatu moli ne fakakite e Iesu, ko e heigoa hana foliaga pauaki?

      16 Ko Iesu ne feaki hake a ia he magafaoa mahani Atua fakamoli, mo e magaaho ne lahi ai, ne fakakite e ia e manamanatu moli he tama tane ke he hana matua fifine. (Luka 2:51, 52; Ioane 19:26) Ka e taha e mena, ko e foliaga pauaki ha Iesu ko e fakamoli he finagalo he Atua, mo e kia ia kua lafi e mena nei ke he hafagiaga he puhala ma e tau tagata ke olioli e moui tukulagi. Ne taute e ia e mena nei he magaaho ne foaki ai e ia hana moui tagata mitaki katoatoa ke eke mo lukutoto ma e tagata agahala.​—Mareko 10:45; Ioane 5:28, 29.

      17. Ko e heigoa e lilifu he tau amaamanakiaga ne hafagi he puhala tua fakamoli ha Iesu ma lautolu ne taute e finagalo he Atua?

      17 Mole atu e mate a Iesu, ne fakaliu tu mai e Iehova a ia ke he moui he lagi mo e age ki a ia e pule mua atu he lahi, ka oti ia ti tuku a ia ke eke mo Patuiki he Kautu he lagi. (Mataio 28:18; Roma 14:9; Fakakiteaga 11:15) Ko e poa ha Iesu ne taute ke fakaata aki e falu he tau tagata ke fifili ke pule mo ia he Kautu ia. Ne hafagi foki ai e puhala ma e tau tagata loto tututonu ke olioli e moui mitaki katoatoa he lalolagi ka liuaki mai ke he tuaga fakaparataiso. (Fakakiteaga 5:9, 10; 14:1, 4; 21:3-5; 22:1-4) Ko e taha he tau fakamonuinaaga ne ha ha ia tautolu he vaha nei ke talahau e tala mitaki mua ue atu nei ke he ha tautolu a tau katofia.​—Mataio 24:14.

      18. Ko e heigoa ne fakamanatu mai mo e ko e heigoa e tau fakamaloloaga kua age ke he tau magafaoa mo e ke he tau tagata takitokotaha?

      18 Ka e tuga ne fakakite he aposetolo ko Paulo, ko e moui ke he moui mahani Atua fakamoli ka taofi aki e maveheaga kua maeke he tau tagata ke moua e tau fakamonuinaaga ia he moui “ne toe.” Ko e moli ni, ko e puhala ni a nei kua mua he mitaki ke moua ai e fiafia! Manatu, “ha ne mole atu foki e lalolagi katoa mo e hana tau manako lahi; ka ko e tagata kua eke e finagalo he Atua to tumau a ia tukulagi.” (1 Ioane 2:17) Ko e mena ia, pete ni ko koe ko e tama po ke matua, ko e tane po ke hoana, po ke ko e tagata lahi nofo tino taha ne fai po ke nakai fai fanau, kia eketaha ke taute e finagalo he Atua. Pete ni he ha ha i ai a koe he tuaga matematekelea po ke kua feleveia mo e tau mena ne mua atu he uka, aua neke nimo ko koe ko e fekafekau he Atua moui. Ko e mena ia, kia ta mai he tau gahua hau e olioli ki a Iehova. (Tau Fakatai 27:11) Mo e kia eke hau a takitakiaga mo fua ke he fiafia ma hau mogonei mo e moui tukulagi he lalolagi fou ne toe!

      MAEKE FEFE HE TAU MATAPATU FAKAAKOAGA TOHI TAPU NEI KE LAGOMATAI . . . E MAGAFAOA HAU KE FIAFIA?

      Kua maeke e taofi-ni ke fakagahuahua.​—Kalatia 5:22, 23.

      Ko e kitiaaga mitaki he ulu pule, kua kumi tokoua e tane mo e hoana ke he tau mena ne mua atu e fiafia ke he magafaoa.​—Efeso 5:22-25, 28-33; 6:4.

      Ko e matutakiaga kua lafi ki ai e fanogonogo.​—Iakopo 1:19.

      Ko e fakaalofa ki a Iehova ka simeni aki e fakamauaga.​—1 Ioane 5:3.

      Ko e tauteaga he finagalo he Atua ko e foliaga kua mua atu he aoga ma e magafaoa.​—Salamo 143:10; 1 Timoteo 4:8.

      KO E MENA FAKAALOFA HE NOFO TINO TAHA

      Nakai mau oti e tau tagata oti. Mo e nakai fifili oti e tau hoa ne mau ke fai tama. Na tino taha a Iesu, mo e vagahau a ia ke he nofo tino taha ko e mena fakaalofa he magaaho ka hagaao ke he “kautu he lagi.” (Mataio 19:11, 12) Kua fifili foki e aposetolo ko Paulo ke nakai faihoana. Ne vagahau fakafahiua a ia ke he tuaga tino taha mo e mau ko e ‘tau mena fakaalofa.’ (1 Korinito 7:7, 8, 25-28) Ko e mena ia, ha kua laulahi e tau vala he tohi nei ke tutala ke he tau mena ne lauia tonu mo e fakamauaga mo e feakiaga he tau fanau, kua nakai lata a tautolu ke galo e tau fakamonuinaaga mo e tau palepale he nofo tino taha po ke mau ka e nakai fai tama.

Tau Tohi Faka-Niue (1982-2025)
Saini ki Fafo
Saini ki Loto
  • Faka-Niue
  • Tufa
  • Tau Manako
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Tau Kupu Fakaaoga
  • Fakavēaga Fakatagata
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Saini ki Loto
Tufa