-
“Ko e Mena Hohoko Mai e Tau Mena Oti Ia ke Lata Ai”Ko e Kolo Toko—1999 | Me 1
-
-
“Ko e Mena Hohoko Mai e Tau Mena Oti Ia ke Lata Ai”
“Ati tala age ai a Iesu, . . . Ko e mena hohoko mai e tau mena oti ia ke lata ai ka e nakaila hoko ke he fakaotiaga.”—MATAIO 24:4-6.
1. Ko e matakupu fe kua lata ke fiafia a tautolu ki ai?
MOLI kua manako a koe ke iloa hagaao ke he hau moui mo e ke he hau a vaha i mua. Ti kua lata foki ia koe ke iloa e matakupu ne hele e manatu ha C. T. Russell he 1877. Ko Russell, ne fakatu he mogo fakamui e Sosaiete he Kolo Toko, ne tohia The Object and Manner of Our Lord’s Return. Ko e pepa tote nei ne lau 64 kua hagaao ke he liu mai ha Iesu po ke hauaga hana he vaha anoiha. (Ioane 14:3) He taha magaaho ne ha ha ke he Mouga ko Olive, ne huhu e tau aposetolo hagaao ke he liu mai ia: “Po ke hoko a fe e tau mena ia? po ke heigoa foki e fakamailoga he hāu a haele mai, [po ke, “hauaga,” King James Version] mo e fakaotiaga he lalolagi?”—Mataio 24:3.
2. Ko e ha kua loga koa e tau manatu kehekehe ke he mena ne talahau tuai e Iesu?
2 Kua iloa mo e maama nakai e koe e tali ha Iesu? Kua moua ai he tau Evagelia ne tolu. Ne tohi e Porofesa D. A. Carson: “Kua gahoa e tau veveheaga he Tohi Tapu ne kua fakaohooho e nakai fetaliaaki ia lautolu ne fakahoko kupu mai he Mataio 24 mo e hana fakatataiaga ia Mareko 13 mo Luka 21.” Ati talahau e ia hana a manatu—ko e taha manatu fetoko ni he tau tagata. He tau senetenari ne mole, kua fakatata he tau manatu pihia e nakai tua. Kua talitonu a lautolu ne foaki e tau mena ia kua nakai lagataha e vagahau a Iesu ke he tau mena ne totou e tautolu i loto he tau Evagelia mo e kua huhui agataha e tau mena ne talahau e ia he magaaho fakamui, po kua kaumahala e tau kupu talahau tuai hana—ko e tau manatu taute he tau tagata tuhituhi he Tohi Tapu. Taha e tagata fakahokohoko ne onoono ke he Evagelia ha Mareko ‘ke he puhala he tau mena ne kitia he pulotu he Mahayana-Buddhist’!
3. Ne mailoga fefe he Tau Fakamoli a Iehova e perofetaaga a Iesu?
3 Ke he taha fahi, kua talia he Tau Fakamoli a Iehova e hakotika mo e falanakiaga he Tohi Tapu, fakalataha mo e mena ne talahau e Iesu ke he tau aposetolo fa ne ha ha mo ia he Mouga ko Olive, tolu e aho to mate a ia. Tali mai he vaha a C. T. Russell, kua uta fakahaga e tau tagata he Atua ke maama maaliali e perofetaaga ne foaki e Iesu i ai. He tau tau gahoa e ne mole, kua fakamaaliali foki he The Watchtower ki a lautolu e maamaaga ke he perofetaaga nei. Kua kuku nakai e koe e fakailoaaga ia, ti kitia maali ai e fakaohoohoaga ke he moui hau?a Kia liliu a tautolu ke manamanatu ki ai.
Kua Ataata Mai e Fakamoliaga he Matematekelea Lahi
4. Ko e ha kua liga huhu e tau aposetolo ha Iesu ke he vaha anoiha?
4 Iloa he tau aposetolo ko e Mesia a Iesu. Ti he magaaho ne logona e lautolu a ia ne totoku hana mate, liu tu mai, mo e liu mai, liga manatu a lautolu, ‘Kaeke ke mate a Iesu mo e fano kehe, maeke fefe ia ia mogoia ke taute e tau mena homo ue atu ne kua amanaki ke taute he Mesia?’ Mo e vagahau foki a Iesu ke he fakaotiaga ha Ierusalema mo e faituga i ai. Ti liga manatu foki e tau aposetolo, ‘A fe mo e puhala fe ka tupu e mena ia?’ He lali ke maama e tau mena nei, ne huhu e tau aposetolo: “Po ke eke a fe e tau mena ia? Po ke heigoa foki e fakamailoga ka tata e vaha ka hoko ai e tau mena oti ia?”—Mareko 13:4; Mataio 16:21, 27, 28; 23:37–24:2.
5. Moua fefe he mena ne talahau e Iesu e fakamoliaga he senetenari ke fakamua aki?
5 Ne talahau tuai e Iesu to ha ha ai e tau felakutaki, tau hoge, tau tatalu, tau mafuike, vihiatia mo e favale ke he tau Kerisiano, tau mesia fakavai, mo e fakamatalaaga he tala mitaki he Kautu ke he lalolagi katoa. Mogoia ka hoko mai e fakaotiaga. (Mataio 24:4-14; Mareko 13:5-13; Luka 21:8-19) Ne talahau tuai e Iesu e mena nei he tau 33 V.N. He magahala he tau hogofulu tau ne mui mai, ne kitia he tau tutaki mataala hana kua hane fakamoli e tau mena talahau tuai ke he puhala mua atu. E, ne fakakite moli he fakamauaga tuai kua fai fakamoliaga e fakamailoga he magaaho ia, ti takitaki atu ke he fakahikuaga he fakatokaaga he tau mena he tau Iutaia ke he tau lima he tau Roma he 66-70 V.N. Ti tupu fefe e mena nei?
6. Ko e heigoa ne tupu he vahaloto he tau Roma mo e tau Iutaia he 66 V.N.?
6 He magahala vela he vaha mafana i Iutaia he 66 V.N., ne tau atu e Matakau Makutu Lahi he tau Iutaia ke he tau leoleo Roma he taue tata ke he faituga i Ierusalema, ati kamata ai e tau he tau fahi oti he motu. I loto he History of the Jews, ne talahau e Porofesa Heinrich Graetz: “Ko Cestius Gallus, ko e matagahua hana ko e Kavana i Suria ke fakatokoluga e lilifu he kau Roma, . . . kua nakai fahia ke onoono noa ke he fakafualoto ne holofa viko ia ia ka e nakai lali ke fakaoti ai. Ne fakapotopoto e ia e tau lekeona hana, mo e fekau he tau iki he katofia e tau kau ha lautolu ke o ke lagomatai.” Ati viko takai he kau nei ne 30,000 a Ierusalema. He mole atu falu a latauaga, ne fakamumuli e tau Iutaia i tua he tau kaupa tata atu ke he faituga. “He tau aho lima ne o atu e tau Roma ke he tau kaupa, ka kua liliu tua ha ko e tau kanavaakau he tau Iutaia. Ko e aho ke ono aki laia ne kautu a lautolu he moumou e taha vala he kaupa he fahi tokelau i mua he Faituga.”
7. Ko e ha ne kehe ai e onoonoaga he tau tutaki ha Iesu mai he laulahi he tau Iutaia?
7 Manamanatu la ke he tupetupe he tau Iutaia, ha kua piko noa a lautolu to puipui he Atua a lautolu mo e maaga tapu ha lautolu! Ka ko e tau tutaki ha Iesu, kua leva tigahau e tala age kua fakatali e matematekelea ke hoko ki Ierusalema. Ne talahau tuai e Iesu: “Ko e mena hoko mai kia koe e na aho ia, ke keli takai ai kia koe e lautolu kua fai fi kia koe e luo ke pototakai mai ni e lautolu a koe, ke pāpā a koe ke he tau fahi oti. To fakatatai foki e lautolu a koe mo e kelekele katoa mo e tau fanau hau i loto ia koe; nakai toka foki e lautolu e taha maka ki luga he taha maka ki loto ia koe.” (Luka 19:43, 44) Ka e nakai kia mamate e tau Kerisiano i Ierusalema he 66 V.N.?
8. Ko e heigoa e matematekelea ne talahau tuai e Iesu, ti ko hai e “tau tagata kua fifili” ati fakakuku ai e tau aho?
8 He tali atu ke he tau aposetolo he Mouga ko Olive, ne talahau tuai a Iesu: “Ko e vaha ia to ha ha i ai e matematekelea nakai fakatai tali mai he kamataaga he tau mena ne eke he Atua, kua hoko mai ke he vaha nai; ti nakai tuai pihia foki. Aua e fakakuku he Iki e tau aho ia, po kua nakai fakamoui ha tagata; ka ko e tau tagata kua fifili, kua fifili ne ia, kua fakakuku ai e ia e tau aho ia.” (Mareko 13:19, 20; Mataio 24:21, 22) To fakakuku ai e tau aho mo e fakamoui ai e “tau tagata kua fifili.” Ko hai a lautolu ia? Nakai ko e tau Iutaia fakafualoto ne talahau ke tapuaki ki a Iehova ka e nakai talia hana Tama. (Ioane 19:1-7; Gahua 2:22, 23, 36) Ko e tau tagata kua fifili moli he magaaho ia ko e tau Iutaia mo e tau tagata kehe ne fakagahuahua e tua ki a Iesu ko e Mesia mo e Fakamoui. Ne fifili he Atua a lautolu ia, mo e he Penetekoso 33 V.N., ne taute e ia a lautolu mo motu fakaagaga fou, ko e “Isaraela he Atua.”—Kalatia 6:16; Luka 18:7; Gahua 10:34-45; 1 Peteru 2:9.
9, 10. Kua “fakaku” fefe e tau aho he tauaga he tau Roma, mo e ko e heigoa ne tupu?
9 Kua “fakakuku” kia e tau aho ti fakamoui ai e tau tagata fakauku kua fifili i Ierusalema? Ne talahau e Porofesa Graetz: “Kua nakai mitaki he manatu e [Cestius Gallus] ke tumau ke tau ke he tau toa nakai mahalohalo ti ha ha ai he tauaga loa he magaaho ia, ha kua teitei tuai ke kamata e uha he vaha mateafu ke to . . . ti liga to nakai moua he tau kautau e tau kai. Liga ko e mena ia fakalata ne manatu a ia kua pulotu lahi ni ke liliu tua.” Ko e heigoa ni e mena ne manatu a Cestius Gallus ki ai, ne o kehe e tau kau Roma mai he maaga, mo e tokologa ne mamate he tutuli he tau Iutaia.
10 Ko e liliu tua fakaofo he tau Roma ia kua fakaata e “tagata”—ko e tau tutaki ha Iesu ne hagahaga kelea i Ierusalema—ke moua e moui. Ne talahau mai he fakamauaga tala tuai, he mogo ne hoko mai e magaaho ia, ne fehola kehe e tau Kerisiano he maaga. Ko e fakatataaga ha ia he lotomatala he Atua ke iloa tuai e vaha anoiha mo e ke fakamoli e haoaga he tau tagata tapuaki hana! Ka e, ko e heigoa ne tupu ke he tau Iutaia nakai tua ne nonofo hifo i Ierusalema mo Iuta?
To Kitia e Lautolu ne Momoui he Mogoia
11. Ko e heigoa ne talahau e Iesu hagaao ke he “hau nai”?
11 Kua tokologa e tau Iutaia ne manatu ko e fakatokaaga he tapuakiaga ha lautolu, haia he faituga, to tukulagi. Ka e talahau e Iesu: “Kia manamanatu a mutolu ke he fakatai he mati; ka fakatoka tuputupu hake hana tatupu, mo e matala mai hana tau lau, ti iloa ai e mutolu kua tata tuai e tau mafana. Ke pihia foki a mutolu, ka kitia e mutolu e tau mena oti ia, ti iloa ai e mutolu, kua tata tuai a ia, ha he gutuhala ni. Ko e moli ni, ke tala atu e au kia mutolu, nakai mole atu e hau nai, ato hohoko mai e tau mena oti ia. To mole atu e lagi mo e lalolagi, ka ko e haku a tau kupu nakai mole atu ia.”—Mataio 24:32-35.
12, 13. Liga maama fefe he tau tutaki e tau kupu ha Iesu ke he “hau nai”?
12 He tau tau ne takitaki atu ke he 66 V.N., kua kitia he tau Kerisiano loga e fakamoliaga he vala fakamua he fakamailoga kehekehe—tau felakutaki, tau hoge, pihia foki e laulahi he fakamatalaaga he tala mitaki he Kautu. (Gahua 11:28; Kolose 1:23) Ka e to hoko mai a fe e fakaotiaga? Ko e heigoa e kakano ha Iesu he magaaho ne talahau e ia: ‘To nakai mole atu e hau [faka-Heleni, ge·ne·aʹ] nai’? Kua fa mahani a Iesu ke ui e tau Iutaia totoko ne momoui he mogoia, fakalataha mo e tau takitaki lotu, “ko e hau kelea mo e faivao.” (Mataio 11:16; 12:39, 45; 16:4; 17:17; 23:36) Ti he magaaho, ne ha ha he Mouga ko Olive, ne vagahau foki a ia ke he “hau nai,” kua nakai hagaao a ia ke he hau katoa he tau Iutaia he magahala he fakamauaga tuai; nakai hagaao foki a ia ke he hana tau tutaki, pete ni ko lautolu he “hau kua fifili.” (1 Peteru 2:9) Nakai talahau foki a Iesu ko e “hau nai” ko e magahala he vaha.
13 Ka kua hagaaki a Iesu ke he tau Iutaia totoko he magaaho ia ka kitia e fakamoliaga he fakamailoga ne age e ia. Hagaao ke he “hau nai” he Luka 21:32, ne mailoga e Porofesa Joel B. Green: “I loto he Evagelia ke tolu aki, ko e ‘hau nai’ (mo e tau kupu pihia foki) kua fakakite tumau e vahega tagata ne totoko ke he finagalo he Atua. . . . [Kua hagaao] ke he tau tagata ne fakaheu pauaki e finagalo faka-Atua.”b
14. Ko e heigoa ne kitia he “hau” ia, ka e kehe fefe e mena ne tupu ke he tau Kerisiano?
14 Ko e atuhau kelea nei he tau Iutaia totoko ne kua maeke ke kitia e fakamailoga ne fakamoli to kitia foki e fakaotiaga. (Mataio 24:6, 13, 14) Ti ko e mena ia ni ne kitia e lautolu! He 70 V.N., ne liliu mai e kau Roma, takitaki e Tito, ko e tama he Pule Atu Motu ko Vespasian. Ko e matematekelea he tau Iutaia ne kua fakakaupa agaia ki loto he maaga kua eke mo mena matakutakuina.c Ne hokotaki mai he tagata ne kitia mata e mena ia, ko Flavius Josephus, ko e magaaho ne moumou he tau Roma e maaga, ne kavi ke 1,100,000 he tau Iutaia ne mamate mo e falu 100,000 kua uta fakapaea, ti ko e laulahi ha lautolu ia kua mamate agataha he hoge po ke he male fakafiafia he tau Roma. Moli ai, kua mua atu e matematekelea he 66-70 V.N. ke he ha mena ne tupu po ke to nakai liu foki tupu ki Ierusalema mo e ke he fakatokaaga Iutaia. Ka kua kehe ha e mena ne tupu ke he tau Kerisiano ne oma e hatakiaga ne perofeta e Iesu ti o kehe mai ia Ierusalema he mole e liliu tua he kau Roma he 66 V.N.! Ko e tau Kerisiano fakauku “tau tagata kua fifili” kua “fakamoui,” po ke puipui, he 70 V.N.—Mataio 24:16, 22.
Taha Fakamoliaga ka Hoko Mai
15. Iloa moli fefe e tautolu to mua atu e fakamoliaga he perofetaaga ha Iesu he mole e 70 V.N.?
15 Ka e nakai ko e fakaotiaga a ia. Ne fakakite e Iesu he mogo fakamua ka mole e moumouaga he maaga, to hau a ia he higoa a Iehova. (Mataio 23:38, 39; 24:2) Ti fakamaaliali mai e ia e mena nei he hana a perofetaaga ne talahau i luga he Mouga ko Olive. He totoku e hauaga he ‘matematekelea lahi,’ ne talahau fakamui e ia to kitia foki e tau Keriso fakavai, mo e to taholi he tau motu kehe a Ierusalema ke he vaha loa. (Mataio 24:21, 23-28; Luka 21:24) Kua pihia kia ha kua fai fakamoliaga foki, ne mua atu, ka hoko mai? E, tuga ne fakakite he tau mena tutupu moli. Ka fakatatai e tautolu e Fakakiteaga 6:2-8 (tohia he mole e matematekelea ki Ierusalema he 70 V.N.) ke he Mataio 24:6-8 mo e Luka 21:10, 11, kitia ai e tautolu e mua atu he tau felakutaki, tau hoge, mo e malaia ke he lalolagi katoa ne ha i mua. Ko e fakamoliaga lahi nei he tau kupu a Iesu kua kitia ai tali mai he Felakutaki I he Lalolagi ne tupu he 1914.
16-18. Ko e heigoa kua amaamanaki a tautolu ke tupu mai foki?
16 Ke he tau hogofulu tau he mogonei, kua fakaako he Tau Fakamoli a Iehova ko e tau fakamoliaga he fakamailoga ne nakai la leva ia e tutupu kua fakakite moli e ‘matematekelea lahi’ ka hoko mai. To kitia he “hau kelea” he vaha nei e matematekelea ia. Tuga ni to fai kamataaga foki (ko e tau ke he tau lotu fakavai oti kana), tuga ni ne kamata he tauaga ha Gallus he 66 V.N. e matematekelea ki Ierusalema.d Ka fai vaha mogoia ne mole, ti hoko mai e fakaotiaga—ko e fakaotiaga ke he lalolagi katoa, ke tatai mo e he 70 V.N.
17 Hagaao atu ke he matematekelea ne haia ni i mua ha tautolu, ne pehe a Iesu: “Ka mole atu e matematekelea he vaha ia [ko e moumouaga he lotu fakavai], ati fakapouli ai agataha e la, nakai huhulu mai foki e mahina, to mokulu foki e tau fetu mai he lagi, to lulululu foki e tau kau he lagi. Ati kitia ai ke he lagi e fakamailoga he Tama he tagata; ti tagi tatuki ai e tau magafaoa oti he lalolagi, ti kitia ai e lautolu e Tama he tagata kua hau ke he tau aolagi, mo e malolo, mo e lilifu lahi.”—Mataio 24:29, 30.
18 Ti kua talahau ni e Iesu “ka mole atu e matematekelea he vaha ia,” to fai mena foki ka tupu ke he pulagi. (Fakatatai Ioelu 2:28-32; 3:15.) To fakamatakutaku mo e fakaofoofogia e tau tagata nakai omaoma “ti tagi tatuki ai” a lautolu. Tokologa ka “mamate foki . . . he matakutaku mo e talifaki ke he tau mena ke hohoko mai ke he lalolagi.” Ka e to nakai pihia e mena ka tupu ke he tau Kerisiano moli! Ko lautolu nei ‘to haga hake, ha kua tata tuai ha lautolu a fakamouiaga.’—Luka 21:25, 26, 28.
Fakafiliaga Haia i Mua!
19. Iloa fefe e tautolu e magaaho ka fakamoli ai e fakataiaga ke he tau mamoe mo e tau koti?
19 Kia mailoga, ne talahau tuai mai he Mataio 24:29-31 kua (1) hau e Tama he tagata, (2) to hoko mai e hauaga nei mo e lilifu lahi, (3) to ha ha mo ia e tau agelu, mo e (4) to kitia he tau magafaoa oti kana he lalolagi a ia. Ne liu a Iesu fatiaki e tau matakupu nei i loto he fakataiaga ke he tau mamoe mo e tau koti. (Mataio 25:31-46) Maeke ai ia tautolu ke fakahiku kua fehagai e fakataiaga nei ke he vaha, he mole e kamataaga fakalutukia he matematekelea, he magaaho ka hau a Iesu mo e tau agelu hana mo e nofo hifo he hana nofoa patuiki ke fakafili. (Ioane 5:22; Gahua 17:31; fakatatai 1 Tau Patuiki 7:7; Tanielu 7:10, 13, 14, 22, 26; Mataio 19:28.) Ko hai mogoia ka fakafili, mo e ko e heigoa e fua? Ne fakakite he fakatai to haga atu a Iesu ke he tau motu oti, tuga ni kua fakapotopoto a lautolu ki mua he nofoa patuiki hana he lagi.
20, 21. (a) Ko e heigoa ka tupu ke he tau mamoe he fakataiaga ha Iesu? (e) Ko e heigoa ka tupu ke he tau koti he vaha anoiha?
20 Ko e tau tagata tane mo e tau fifine tuga e tau mamoe to vevehe ke he fahi matau he fiafia ha Iesu. Ko e ha? Kakano ne fakaaoga e lautolu e tau magaaho ke taute e mitaki ke he tau matakainaga hana—ko e tau Kerisiano fakauku, ka fakalataha ke he Kautu he Keriso he lagi. (Tanielu 7:27; Heperu 2:9–3:1) Ke tatai mo e fakataiaga, kua totou miliona e tau Kerisiano tuga e tau mamoe ne kua mailoga e tau matakainaga fakaagaga ha Iesu mo e hane fa e gahua he lagomatai a lautolu. Ko e fua, kua ha ha he moto tagata tokologa e amaamanakiaga fakave ke he Tohi Tapu ke hao he ‘matematekelea lahi’ mo e nonofo tukulagi mogoia he Parataiso, he kavi he lalolagi he Kautu he Atua.—Fakakiteaga 7:9, 14; 21:3, 4; Ioane 10:16.
21 Kua kehe ha e mena ka tupu ke he tau koti? Ne fakamaama he Mataio 24:30 a lautolu ia ke ‘tagi tatuki ai a lautolu’ ka hau a Iesu. Kua lata tonu ni a lautolu ke pihia, ha kua talahaua a lautolu he nakai talia e tala mitaki he Kautu, he totoko ke he tau tutaki ha Iesu, mo e he manako lahi ke he lalolagi hane mole atu. (Mataio 10:16-18; 1 Ioane 2:15-17) Ko Iesu—nakai ko e ha tutaki hana he lalolagi—ka fifili ko hai e tau koti. Ne talahau e ia hagaao ki a lautolu: “Ati o atu ai a lautolu ke he fakahala tukulagi.”—Mataio 25:46.
22. Ko e heigoa e vala he perofetaaga ha Iesu ne kua lata ke manamanatu atu foki a tautolu ki ai?
22 Ko e maama fakahaga ha tautolu ke he perofetaaga ia Mataio veveheaga 24 mo e 25 kua mitaki lahi. Pete ni ia, kua ha ha ai taha vala he perofeta ha Iesu ne lata foki ke maama e tautolu—‘ko e mena vihiatia ke moumou aki kua tu ke he mena tapu.’ Ne fakamakamaka age a Iesu ke he tau tutaki hana ke fakaaoga e manamanatuaga hagaao ke he mena nai mo e ke mautali ke taute taha mena. (Mataio 24:15, 16) Ko e heigoa e “mena vihiatia” nei? Ti tu a fe he mena tapu? Ti kua putoia fefe e amaamanakiaga he tau momoui ha tautolu he mogonei mo e he vaha anoiha? To tala e vala tala ka mui mai ke he mena nei.
-
-
“Ko Ia Ne Totou Kia Manamanatu”Ko e Kolo Toko—1999 | Me 1
-
-
“Ko Ia Ne Totou Kia Manamanatu”
“Ka kitia ai e mutolu e mena vihiatia ke moumou aki . . . kua tu ke he mena tapu, . . . ko lautolu ha i Iutaia ke he vaha ia, kia fehola a lautolu ke he tau mouga.”—MATAIO 24:15, 16.
1. Ko e heigoa e mena ne tupu he hatakiaga ne mai e Iesu tuga ia ne moua he Luka 19:43, 44?
KO E mataala ha tautolu ke he matematekelea hane hoko mai ka puipui a tautolu. (Tau Fakatai 22:3) Ti manamanatu la ke he tuaga he tau Kerisiano i Ierusalema he mole e tau he tau Roma ki ai he 66 V.N. Kua fita he hataki e Iesu to patakai mo e to moumou e maaga. (Luka 19:43, 44) Tokologa e tau Iutaia ne fakaheu a ia. Ka ko e hana tau tutaki kua omaoma ke he hatakiaga hana. Ko e mena ne tupu, ne fakamoui ai a lautolu mai he matematekelea he 70 V.N.
2, 3. Ko e ha kua lata ia tautolu ke iloa e perofetaaga ha Iesu ne fakamau he Mataio 24:15-21?
2 I loto he perofetaaga ne hagaao ki a tautolu he vaha nei, ne fakatoka e Iesu e fakamailoga kehekehe ne putoia e tau felakutaki, tau hoge, tau mafuike, tau tatalu, mo e favale ke he tau Kerisiano he fakamatala hagaao ke he Kautu he Atua. (Mataio 24:4-14; Luka 21:10-19) Ne fakahaha age foki a Iesu ke lagomatai hana tau tutaki ke iloa kua tata mai tuai e fakaotiaga—ko e ‘mena vihiatia ke moumou aki kua tu ke he mena tapu.’ (Mataio 24:15) Kia liu kumikumi atu a tautolu ke he tau kupu kakano ia ke kitia e puhala ka lauia mitaki e tau momoui ha tautolu he mogonei mo e he vaha anoiha.
3 Mole he fakatoka e fakamailoga, ne talahau a Iesu: “Ko e vaha ka kitia ai e mutolu e mena vihiatia ke moumou aki ne talahaua mai he perofeta ko Tanielu, kua tu ke he mena tapu, (ko ia ne totou kia manamanatu e ia;) ko lautolu ha i Iutaia ke he vaha ia, kia fehola a lautolu ke he tau mouga. Ko ia ha i luga he fale, aua neke hifo a ia ke uta taha mena he fale hana. Ko ia foki ha he kaina, aua neke liu atu ke uta hana tau tapulu. Oi fakaalofa foki ke he tau fifine kua fatu, mo e tau fifine fakahuhu tama ke he vaha ia! Ka kia liogi a mutolu neke fehola a mutolu ke he tau makalili, po ke sapati. Ha ko e vaha ia ke lahi ai e matematekelea, nakai pihia taha mena tali mai he kamataaga he lalolagi.”—Mataio 24:15-21.
4. Fakakite he heigoa kua fita he fakamoli e Mataio 24:15 he senetenari ke fakamua aki?
4 Kua foaki mai foki he tau fakamauaga ia Mareko mo Luka e tau matafeiga lafilafi. Ne talahau e Mataio “kua tu he mena tapu,” ka e talahau he Mareko 13:14 “kua tu ke he mena nakai lata.” Ne lafi mai he Luka 21:20 e tau kupu a Iesu: “Ka kitia e mutolu kua pātakai a Ierusalema he tau kau, ti iloa ai e mutolu ke he vaha ia kua tata hana moumouaga.” To lagomatai he mena nei a tautolu ke kitia e fakamoliaga fakamua he tau he tau Roma ki a Ierusalema mo e hana faituga—ko e mena tapu ke he tau Iutaia ka e kua nakai tapu ki a Iehova—ne kamata he 66 V.N. Ne tupu e moumouaga katoatoa he magaaho ne fakaotioti ua he tau Roma e maaga mo e faituga he 70 V.N. Ka ko e heigoa e “mena vihiatia” he vaha ia? Mo e ‘tu fefe he mena tapu’? Ko e tau tali ke he tau huhu nei ka lagomatai ke fakamaama aki e fakamoliaga he vaha fou nei.
5, 6. (a) Ko e ha kua lata he tau tagata totou he Tanielu veveheaga 9 ke manamanatu? (e) Kua fakamoli fefe e perofetaaga ha Iesu hagaao ke he “mena vihiatia”?
5 Ne fakamalolo e Iesu e tau tagata totou ke manamanatu. Totou he heigoa? Tuga, he Tanielu veveheaga 9. Moua ai e tautolu i ai e perofetaaga ne fakakite e magaaho ka kitia e Mesia mo e ne talahau tuai to “kelipopo” a ia he mole e tolu mo e hafa e tau. Ne talahau he perofetaaga: “To hau ai foki ki luga he tau tapakau he tau mena vihiatia e taha kua moumou, ato hoko ke he fakahikuaga, kua mau e pule ke he mena ia, ti liligi ai e ita kia ia ne moumou.”—Tanielu 9:26, 27; kikite foki Tanielu 11:31; 12:11.
6 Ti piko e tau Iutaia kua hagaao e mena nei ke he holitu he faituga ia Antiochus IV he kavi 200 e tau tau fakamua atu. Ka kua nakai pihia he fakakite e Iesu, ne fakamalolo e manamanatu ki ai kakano ha ko e “mena vihiatia” ka tupu ti “tu ke he mena tapu.” Nakai taumaleku ai kua hagaao a Iesu ke he kau Roma ka o mai he 66 V.N. mo e tau fakamailoga kehe. Ko e tau tuaga ia, ne kua leva tuai e fakaaoga, kua tuga e tau tupua ti ko e mena vihiatia ke he tau Iutaia.a Ka e he magaaho fe mogoia, ka ‘tutu a lautolu ke he mena tapu’? Kua tupu e mena ia he magaaho ne tau atu e tau Roma, mo e tau fakamailoga hana, ki a Ierusalema mo e hana faituga, ne kua tapu ke he tau Iutaia. Ne kamata foki e tau Roma ke fakatagataga e kaupa he faituga. Moli ni, ko e mena ne kua leva tigahau e vihiatia kua tu mogonei he mena tapu!—Isaia 52:1; Mataio 4:5; 27:53; Gahua 6:13.
Ko e “Mena Vihiatia” he Vaha Fou Nei
7. Ko e heigoa e perofetaaga ha Iesu kua hane fakamoli he vaha ha tautolu?
7 Tali mai he Felakutaki I he Lalolagi, kua kitia e tautolu e fakamoliaga lahi he fakamailoga a Iesu ne fakamau he Mataio veveheaga 24. Ka e, liu manamanatu la ke he tau kupu hana: “Ka kitia ai e mutolu e mena vihiatia ke moumou aki . . . kua tu ke he mena tapu, . . . ko lautolu ha i Iutaia ke he vaha ia, kia fehola a lautolu ke he tau mouga.” (Mataio 24:15, 16) Ko e vala nei he perofetaaga kua fakamoli foki he vaha ha tautolu.
8. Ke he tau tau loga, ne fakakite fefe he Tau Fakamoli a Iehova “e mena vihiatia” he vaha fou nei?
8 He fakatata e mauokafua he tau fekafekau a Iehova to fakamoli e perofetaaga nei, ne fakatonu ki ai The Watchtower ia Ianuari 1, 1921, he hagaaki ke he tau tutupuaga he Lotouho he Fahi Uta. Mui mai he fufuta ia Tesemo 15, 1929, he lau 374, ne talahau fakamoli mai e Watchtower: “Ko e manatu katoa he Kautaha he Tau Motu ke fuluhi kehe e tau tagata mai he Atua mo e he Keriso, ati eke ai mo mena fakamatematekelea, ko e mena taute e Satani, mo e kua fakalialia ke he Atua. Ti he 1919 ne kitia ai e “mena vihiatia.” Fai magaaho, ne hukui he Tau Motu Kaufakalataha e Kautaha. Ka kua leva tuai he fakatapakupaku he Tau Fakamoli a Iehova e tau fakatokatokaaga mafola nei he tau tagata mo mena fakalialia ki mua he Atua.
9, 10. Maeke fefe he maamaaga fakamua atu ke he matematekelea lahi ke hufia e kitiaaga ha tautolu ke he magaaho ka tu “e mena vihiatia” he mena tapu?
9 Ne fakakatoatoa he vala tala fakamua e maaliali lahi he Mataio tau veveheaga 24 mo e 25. Kua fai fakamaamaaga kia kua lata hagaao ke he ‘mena vihiatia kua tu ke he mena tapu’? E, tuga ni kua kitia ai. He perofetaaga ha Iesu kua matutaki e “tu ke he mena tapu” mo e kamataaga he “matematekelea” ne talahau tuai. Ti pete ni he kua leva tigahau e ha ha i ai he “mena vihiatia,” ko e matutakiaga he vahaloto he ‘tu hana ke he mena tapu’ mo e he matematekelea lahi kua lata ke lauia e tau manamanatu ha tautolu. Taute fefe?
10 Ne lagataha e maama he tau tagata he Atua ko e vala fakamua he matematekelea lahi kua kamata he 1914 mo e to hoko mai e vala fakahiku he tauaga a Amaketo. (Fakakiteaga 16:14, 16; fakatatai The Watchtower, Aperila 1, 1939, lau 110.) Ti ko e mena ia ati maama ai e tautolu ko e ha ne lagataha ai e manatu ko e “mena vihiatia” he vaha fakamui kua liga tu he mena tapu nakai leva he mole e Felakutaki I he Lalolagi.
11, 12. He 1969, ko e heigoa e manatu fou hagaao ke he matematekelea lahi?
11 Ka e he tau tau mui nei, kua kehe ai e kitiaaga ha tautolu ke he tau mena. He Aho Tuloto, Iulai 10, 1969, he Toloaga he Lalolagi Katoa “Mafola he Lalolagi” i New York City, ne foaki e F. W. Franz, ko e hagai pelesiteni he Sosaiete Tohi Tapu mo e Pepa Lotu he Kolo Toko e lauga fiafia lahi. He liu onoono atu ke he maamaaga fakamua he perofetaaga ha Iesu, ne pehe e Matakainaga Franz: “Kua foaki mai e fakamaamaaga ko e ‘matematekelea lahi’ kua kamata he 1914 V.N. mo e kua nakai maeke ke tupu katoatoa ka kua fakaoti he Atua e Felakutaki I he Lalolagi ia Novema he 1918. Mai he mogoia kua fakaata he Atua e taha veha ma e tau gahua he hana tau tagata fakauku ne toe ko e tau Kerisiano fifili ato fakatoka mai e ia e vala fakahiku he ‘matematekelea lahi’ he tauaga a Amaketo.”
12 Ti kua foaki ai e fakamaamaaga ne kua hiki: “Ke lautatai mo e tau mena tutupu he senetenari ke fakamua aki, . . . kua nakai kamata e fakataiaga he ‘matematekelea lahi’ he 1914 V.N. Ka ko e mena ne tupu ke he Ierusalema vaha fou nei he 1914-1918 ko e ‘kamataaga laia he tau mena matematekelea’ . . . Ko e ‘matematekelea lahi’ pihia to tupu la he vaha i mua, ha ko e moumouaga a ia he kautu he lotu fakavai he lalolagi (fakalataha mo Kerisitenitome) ti mui mai mogoia e ‘tau ke he aho lahi he Atua mana’ i Amaketo.” Kakano e mena nei ko e matematekelea lahi katoatoa kua ha ha agaia i mua.
13. Ko e ha ne kakano ai ke talahau to tu he vaha anoiha “ke he mena tapu” “e mena vihiatia”?
13 Kua kikite fakahako atu e mena nei ke he magaaho ka tu ai “e mena vihiatia” he mena tapu. Liu la manatu e mena ne tupu he senetenari ke fakamua aki. Ne tau atu e tau Roma ki Ierusalema he 66 V.N., ka e amanaki ni a lautolu ti liliu tua, ati fakaata ai e tau “tagata” Kerisiano ke momoui. (Mataio 24:22) Pihia foki, kua amanaki a tautolu ke kamata fakaave e matematekelea lahi, ka e to fakakuku ni ha ko lautolu ne fifili he Atua. Mailoga la e manatu uho nei: He fakatokaaga he vaha i tuai, ko e ‘mena vihiatia ne tu he mena tapu’ kua matutaki atu ke he tau he tau Roma i lalo he Pule Kautau ko Gallus he 66 V.N. Ko e tauaga pihia he vaha fou nei—ko e fakalutukia he matematekelea lahi—kua haia agaia i mua. Ti ko e “mena vihiatia ke moumou aki,” ne ha ha i ai tali mai he 1919, kua kitia ai to tu he mena tapu he vaha i mua.b To tupu fefe e mena nei? Mo e to lauia fefe ai mogoia a tautolu?
Ko e Tauaga he Vaha Anoiha
14, 15. Lagomatai fefe he Fakakiteaga veveheaga 17 a tautolu ke maama e tau mena tutupu ne takitaki atu ki Amaketo?
14 Ne fakamaama he tohi a Fakakiteaga e fakatulakiaga he lotu fakavai he vaha anoiha. Ne fakakite mai he veveheaga 17 e fakafiliaga he Atua ki a “Papelonia, ko e maga lahi, ko e matua he tau fifine fakataka”—ko e kautu he tau lotu fakavai he lalolagi. Kua lahi e vala a Kerisitenitome ki ai ti talahau mogoia ke ha ha ai e fakafetuiaga ne mavehe mo e Atua. (Fakatatai Ieremia 7:4.) Ko e tau lotu fakavai, fakalataha mo Kerisitenitome, kua leva tigahau he fakafehagai ne nakai lata mo e “tau patuiki he lalolagi,” ka e to fakaoti ai he fakatulakiaga he tau lotu fakavai ia. (Fakakiteaga 17:2, 5) Ke he tau lima ha hai?
15 Ne fakamaama he Fakakiteaga e “manu favale kula” ne kua fai magaaho ke ha ha i ai, ne galo tamokimoki, ti amanaki liu mai. (Fakakiteaga 17:3, 8) Kua lagomatai he tau pule he lalolagi e manu favale nei. Ko e tau matafeiga i loto he perofetaaga kua lagomatai a tautolu ke kitia e manu favale fakatai nei ko e fakatokatokaaga mafola ne kua ha ha i ai he 1919 ne eke ko e Kautaha he Tau Motu (ko e “mena vihiatia”) mo e he mogonei ko e Tau Motu Kaufakalataha. Ne fakakite he Fakakiteaga 17:16, 17 to tuku he Atua he tau loto he falu tagata pule ne kua mahuiga ke he “manu favale” nei ke moumou e kautu he tau lotu fakavai he lalolagi. Kua fakamailoga ai he tau ia e fakalutukia he matematekelea lahi.
16. Ko e heigoa e tau mena tutupu ne kua fita he kitia hagaao ke he tau lotu?
16 Ha ko e matematekelea lahi haia he vaha anoiha, kua ha ha agaia kia e “tu ke he mena tapu” i mua ha tautolu? E, tuga ni kua kitia. Ha kua pu tuai mai “e mena vihiatia” he senetenari nei, ti kua ha ha i ai foki ke he tau hogofulu tau, to tu ai ni he puhala kehe lahi “ke he mena tapu” he vaha tata anoiha. Ke tuga e tau tutaki he senetenari ke fakamua aki he Keriso ne mataala lahi ke kitia ko e ‘tu fefe ke he mena tapu,’ ti pihia foki e tau Kerisiano he vaha fou nei. Ti kua lata ai ia tautolu ke fakatalitali ke he magaaho ia ka fakamoli ai ke iloa e tau fakamatafeiga oti. Ka kua fita he kitia ke he falu motu e tolomaki he totokoaga ke he tau lotu. Ko e falu vala fakapolitika, ne kau ki a lautolu ko e tau Kerisiano he mogo fakamua ka kua o kehe mai he tua moli, kua fakatu tuai e fakavihia ke he tau lotu kehekehe mo e mahomo atu ke he tau Kerisiano moli. (Salamo 94:20, 21; 1 Timoteo 6:20, 21) Ko e mena ia, ko e tau pule fakapolitika foki he mogonei kua ‘tau ke he Punua Mamoe,’ mo e tuga ne fakakite he Fakakiteaga 17:14, to fakalaulahi atu e tau nei. He nakai maeke a lautolu ke tau fakatino atu ke he Punua Mamoe he Atua—ko Iesu Keriso he hana tuaga tokoluga mo e lilifu—to fakahoko atu e lautolu e tau totokoaga ha lautolu ke mahomo atu ke he tau tagata tapuaki moli he Atua, hana tau “tagata tapu.” (Tanielu 7:25; fakatatai Roma 8:27; Kolose 1:2; Fakakiteaga 12:17.) Kua ha ha ia tautolu e fakamoliaga faka-Atua to kautu e Punua Mamoe mo lautolu ne fakalataha mo ia.—Fakakiteaga 19:11-21.
17. He nakai fia tonu lahi, ko e heigoa ka liga talahau e tautolu ke he puhala ka tu “e mena vihiatia” he mena tapu?
17 Iloa e tautolu kua fakatali e fakatulakiaga ke he lotu fakavai. Ko Papelonia Lahi, kua “konahia ke he toto he tau tagata tapu” ti kua eke mo patuiki fifine, ka kua moli ni e fakaotiaga hana. Ko e hufia kiva ne fakalau e ia ke he tau patuiki he lalolagi to hiki agataha ai, ti eke mogoia e fakafetuiaga ia mo mena vihiatia lahi ki a lautolu ko e ‘tau hoe ne hogofulu mo e manu favale.’ (Fakakiteaga 17:6, 16; 18:7, 8) He magaaho ka tau e “manu favale kula” ke he tau lotu fakataka, to tu “e mena vihiatia” ke he puhala hagahaga kelea he mena ne talahau ko e mena tapu ha Kerisitenitome.c Ti to kamata e fakatulakiaga mo Kerisitenitome nakai fakamoli, ne fakakite ne ia a ia ke tapu.
“Fehola”—Fefe?
18, 19. Ko e heigoa e tau kakano ne ha ha ai ke fakakite ko e ‘fehola ke he tau mouga’ kua nakai pehe ko e hikihiki he tau lotu?
18 He mole atu e talahau tuai e ‘tuaga he mena vihiatia he mena tapu,’ ne hataki age a Iesu ki a lautolu ne manamanatu ke taute taha mena. Pehe kia a ia he magaaho fakamui ia—magaaho ka “tu ke he mena tapu” “e mena vihiatia”—to tokologa e tagata ka fehola mai he lotu fakavai ke he tapuakiaga moli? Nakai pihia. Kia manamanatu ke he fakamoliaga fakamua. Ne talahau a Iesu: “Ko lautolu ha i Iutaia ke he vaha ia, kia fehola a lautolu ke he tau mouga. Ko e tagata ha i luga he fale, aua neke hifo a ia ke he fale, aua foki neke hu a ia ke uta ai taha mena he fale hana. Ko e tagata foki ha he kaina, aua neke liu atu a ia ke uta hana tapulu. Oi fakaalofa foki ke he tau fifine fatu, mo e tau fifine fakahuhu tama ke he vaha ia! Kia liogi foki a mutolu neke fehola a mutolu ke he tau makalili.”—Mareko 13:14-18.
19 Ne nakai talahau a Iesu ko lautolu hokoia ni i Ierusalema kua lata ke fehola, ke tuga ko e manatu hana a ia ke lata ia lautolu ke o kehe mai he matapatu he tapuakiaga faka-Iutaia; nakai talahau foki he hatakiaga hana ke hikihiki e tau lotu—ke fehola mai he lotu fakavai ke he lotu moli. Moli, kua nakai lata e tau tutaki ha Iesu ke fai hatakiaga ke fehola kehe mai he taha lotu ke he taha; ha kua fita he eke a lautolu mo tau Kerisiano moli. Mo e kua nakai fakaohooho he patakai he 66 V.N. a lautolu he faka-Iutaia i Ierusalema mo Iuta katoa ke tiaki e lotu ia mo e talia e faka-Kerisiano. Ne talahau e Heinrich Graetz ko lautolu ne tutuli e tau Roma ne liliu tua kua liliu atu ke he maaga: “Ko e Matakau Makutu Lahi, kua tau kalaga he uhu e tau lologo tau, ne liliu ki Ierusalema (Oketopa 8), ko e ha lautolu a tau loto kua fotufotu ke he amaamanakiaga fiafia he tokanoaaga mo e tu tokotaha. . . . Nakai kia na fakaalofa hohofi e Atua ti lagomatai a lautolu tuga he lagomatai e Ia e tau tupuna ha lautolu? Kua nakai logona he Matakau Makutu Lahi ha matakutaku ke he ha mena anoiha.”
20. Tali fefe e tau tutaki fakamua ke he hatakiaga ha Iesu ke fehola ke he tau mouga?
20 Ti fefe, mogoia, e aga ha lautolu ne numera tote ne fifili ke he tomatomaaga a Iesu? He toka a Iuta mo e fehola ke he tau mouga he taha fahi he Ioritana, kua fakakite e lautolu kua nakai ko e taha vala a lautolu he fakatokaaga faka-Iutaia ke he puhala fakapolitika po ke fakalotu. Ne tiaki e lautolu e tau fonua mo e tau kaina, ti nakai oko foki e tau koloa mai he tau fale ha lautolu. Ha kua talitonu ke he puipui mo e lagomatai ha Iehova, ne tuku fakamua e lautolu hana tapuakiaga ke he ha mena kua tuga ke aoga.—Mareko 10:29, 30; Luka 9:57-62.
21. Ko e heigoa kua nakai lata a tautolu ke amanaki ki ai ka tau mai “e mena vihiatia”?
21 Kikite atu mogonei ke he fakamoliaga ne mua atu. Kua loga e tau hogofulu tau ne hataki atu a tautolu ke he tau tagata ke o kehe mai he lotu fakavai mo e o atu ke he tapuakiaga moli. (Fakakiteaga 18:4, 5) Totou miliona kua taute pihia. Kua nakai fakakite he perofetaaga ha Iesu ka fakalutukia mai e matematekelea lahi, to fuluhi e tokologa ke he tapuakiaga moli; ti kua nakai tokologa e tau Iutaia ne liliuina he 66 V.N. Ka e, to manako lahi e tau Kerisiano moli ke fakagahuahua e hatakiaga a Iesu mo e fehola.
22. He fakagahuahua e tautolu e tomatomaaga ha Iesu ke fehola mai he tau mouga, kua liga putoia e heigoa?
22 Kua nakai moua e tautolu e tau matafeiga oti hagaao ke he matematekelea lahi, ka kua maeke ia tautolu ke fakahiku ko e fehola ma tautolu ne vagahau ki ai a Iesu to nakai hagaao ke he taha matakavi pauaki. Ko e tau tagata he Atua kua fita ke he tau matapotu oti he lalolagi. Ka kua maeke ia tautolu ke mauokafua, ka hoko e mogo ke fehola, to fakatumau e tau Kerisiano ke kitia maali e kehe he vahaloto ha lautolu mo e he tau fakatokatokaaga he tau lotu fakavai. Kua mua atu foki e hatakiaga ha Iesu ke nakai liu ke he hana fale ke oko e tau mena tui po ke falu koloa foki. (Mataio 24:17, 18) Ti liga haia i mua e tau kamatamataaga ke he mailogaaga ha tautolu ke he tau koloa; kua aoga lahi kia e tau mena ia, po kua aoga lahi e fakamouiaga ka moua e lautolu ne ha ha he fahi he Atua? E, kua liga to putoia e fehola ha tautolu ke he falu mena uka mo e nonofogati. To mautali ni a tautolu ke taute ha mena kua lata, tuga ne taute e lautolu he senetenari ke fakamua aki ne fehola mai i Iuta ki Perea, he taha fahi he Ioritana.
23, 24. (a) To moua ni e tautolu e puipui mai i fe? (e) Ko e heigoa e hufia he hatakiaga ha Iesu ke he ‘mena vihiatia ne tu he mena tapu’ ki a tautolu?
23 Kua lata ia tautolu ke mauokafua ko Iehova ni mo e hana fakatokatokaaga tuga e mouga ka tumau ke eke mo puipui ma tautolu. (2 Samuela 22:2, 3; Salamo 18:2; Tanielu 2:35, 44) Ko e haia ni ka moua e tautolu e puipui! To nakai fifitaki e tautolu e tau tagata tokologa ka fehola “ke he tau ana” mo e fakamumuli he “tau kaumaka he tau mouga”—ko e tau fakatokatokaaga mo e tau fakaholoaga he tagata ka tumau ni ke he magahala ku lahi ka mole e fakatulakiaga ha Papeloni Lahi. (Fakakiteaga 6:15; 18:9-11) Moli, liga to uka lahi e tau vaha—tuga a lautolu he 66 V.N. ko e tau fifine fatu ne fehola mai i Iuta po ke falu ni ne o fenoga he matagi makalili mo e uha. Ka e lata a tautolu ke mauokafua to taute he Atua a tautolu ke fahia ke he fakahaoaga. Ati fakamalolo ai he mogonei e falanaki ha tautolu ki a Iehova mo e hana Tama, ne hane pule he mogonei ko e Patuiki he Kautu.
24 Kua nakai lata ia tautolu ke nonofo mo e matakutaku ha ko e mena ka tupu. Ne nakai manako a Iesu he vaha ia ke hopoate e tau tutaki hana, ti nakai manako foki a ia ki a tautolu ke matakutaku, he mogonei po ke he vaha ka hoko mai. Kua hataki mai e ia a tautolu ke maeke ia tautolu ke tauteute ha tautolu a tau loto mo e tau manamanatu. Ha ko e mena to nakai fakahala e tau Kerisiano omaoma he magaaho ka hoko mai e fakaotiotiaga ke he lotu fakavai mo e ke he tau fakatokaaga kelea ne toe agaia. To manamanatu mo e omaoma a lautolu ke he hatakiaga hagaao ke he ‘mena vihiatia ne tu he mena tapu.’ Mo e, to taute e lautolu e fifiliaga ha ko e tua mau nivaniva ha lautolu. Kia nakai fakanimo ai e tautolu e maveheaga ha Iesu: “Ko e tagata ke tumau ato hoko ke he fakahikuaga, to fakamoui na ia.”—Mareko 13:13.
-