Maeke Ia Koe ke Fahia Mai he Tau Mena Vihi ne Moumou Aki e Magafaoa

1. Ko e heigoa e tau mena vihi galo ne gahuahua he falu magafaoa?

KO E motoka tuai ko e oti laia he fakamea mo e fakakikila. Ke he tau tagata o fano kua kikila moli mo e tuga e fou. Ka e ke he lalo kelekele he motoka kua popo he kai he hi e tino he peleo afi. Kua tatai ni mo e falu he tau magafaoa. Pete ni he mitaki e tau mena oti he kili i fafo, ka ko e mamali he tau fofoga kua fufu aki e matakutaku mo e mamahi. I tua he tau gutuhala papa ko e popo kua kai fakahaga e mafola he magafaoa. Ko e ua la e mena vihi ne moua mai ai e fua nei ko e hufia ke he kava mo e favale.

KO E MOUMOU NE FAKATUPU HE HUFIA KE HE KAVA

2. (a) Ko e heigoa e kitiaaga he Tohi Tapu ke he fakaaoga he kava inu? (e) Ko e heigoa e hufia ke he kava?

² Kua nakai vihiatia he Tohi Tapu e fakaaoga fakalatalata he tau kava, ka e vihiatia e ia e konahia. (Tau Fakatai 23:20, 21; 1 Korinito 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3) Ko e hufia ke he kava mogoia, kua mahomo atu ke he konahia; ko e fakatumau ke inu e tau kava mo e galo ke leveki e fakaaogaaga ki ai. Ko e tau tagata hufia ke he kava ko e tau tagata lalahi. Kua momoko lahi, ha ko e tau fanau fuata foki.

3, 4. Fakamaama la e tau fua he hufia ke he kava ne lago ke he tane po ke hoana he tagata hufia ke he kava mo e ke he tau fanau.

³ Ne fakakite mai he Tohi Tapu he vaha loa kua mole atu ko e fakaaoga hehe he kava kua maeke ke tauhele aki e mafola he magafaoa. (Teutaronome 21:18-21) Ko e lauiaaga he popo he hufia ke he kava kua logona he magafaoa katoa. Kua liga hufia e hoana he tau fakamalolo ke toka e inu he tane ne hufia he kava po ke ke fahia ke he hana tau mahani fa hikihiki fano.a Kua lali a ia ke fufu e tau kava, tolo ke he vao, fufu hana tau tupe, mo e ole ke liuaki mai e fakaalofa hana ke he magafaoa, ke he moui, pihia ni ke he Atua​—ka ko e tagata hufia ke he kava ko e inu agaia ni. Ha kua tau fakamalolo a ia ke tautaofi e inu he tane ka e kaumahala tumau ni, ti logona ai e ia e ita mo e nakai tokotoko mitaki. Ti liga kamata a ia ke matematekelea ha ko e matakutaku, vale, agahala, hopoate, fakaatukehe, mo e nakai fai fakalilifu fakatagata.

⁴ Ko e tau fanau kua nakai hao mai he tau fua kelea he hufia ke he kava he matua. Ko e falu ne kua keli kelea. Ko e falu ne fakapilo he mahani fakatane mo e fifine. Kua hoko foki ke tukupau ni e lautolu a lautolu ha ko e hufia ke he kava he matua. Ko e lotomatala ha lautolu ne mahani ke tua ke he falu kua mavehevehe ha ko e fiofio he tau mahani he tagata hufia ke he kava. Ko e kakano ha kua nakai mafanatia a lautolu ke tutala e tau mena ne tutupu he kaina, liga to iloa he tau fanau ke taofi e tau logonaaga ha lautolu, ti fa mahani ke fua mai e tau mena ne lauia ai e tau momoui tino. (Tau Fakatai 17:22) Ko e tau fanau pihia ne fa uta ni e lautolu mo lautolu e lolelole he malolo fakatagata po ke fakalilifu fakatagata nei ke he vaha tagata lahi.

KO E HEIGOA HE MAGAFAOA KA TAUTE?

5. Maeke fefe e hufia ke he kava ke leveki, mo e ko e ha ne uka ai e mena nei?

⁵ Pete ni kua pehe e tokologa he tau pule kua nakai maeke e hufia ke he kava ke tului, ka e tokologa ne talia ko e fuafuaaga he fakamaulu kua lata tonu mo e fakaholoaga ke uta kehe fakaoti. (Fakatatai Mataio 5:29.) Ka e taha e mena, ke tala age ke he tagata hufia ke he kava ke talia e lagomataiaga, kua mukamuka e talahau ke he taute, ha kua fa mahani a ia ke fakatikai kua nakai fai mena vihi a ia. Ko e mena haia, kaeke ke laka atu e tau tagata he magafaoa ke fehagai mo e puhala he hufia ke he kava ne lauia ai a lautolu, to liga kamata laia e tagata hufia ke he kava ke mailoga ko e fai mena vihi a ia. Ko e taha ekekafo pulotu ne fai maamaaga ke lagomatai e tau tagata kona kava mo e tau magafaoa ha lautolu ne pehe: “Kua manatu au ko e mena ne mua atu he aoga, ko e magafaoa ni ke tauteute e puhala moui ha lautolu ke malolo mitaki ke he puhala ni kua fahia a lautolu ki ai. Ko e tagata hufia ke he kava to fano fakahaga ke feleveia ni a ia mo e fekehekeheaki lahi mo e hana magafaoa katoa.”

6. Ko e heigoa e fakatonuaga ne mua atu ma e tau magafaoa ne fai tagata hufia ke he kava?

⁶ Kaeke ke ha ha i ai e tagata hufia ke he kava he magafaoa hau, kua maeke he tau kupu he Tohi Tapu ne fakatonu mai ke lagomatai a koe ke moui ke he puhala kua mua atu e malolo ne kua lata. (Isaia 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17) Manamanatu la ke he falu he tau matapatu fakaakoaga ne lagomatai aki e tau magafaoa ke kautu he fehagai mo e hufia ke he kava.

7. Kaeke ke taha e tagata he magafaoa ka hufia ke he kava, ko e ha hai e matagahua ia?

⁷ Ua talia oti e tau tukumale. Kua pehe e Tohi Tapu: “Ha ko e mena to igatia e tagata mo e fua hana ni a kavega,” mo e, “to takitokotaha a tautolu mo e talatala atu hana mahani ke he Atua.” (Kalatia 6:5; Roma 14:12) To liga lali e tagata hufia ke he kava ke tala age ko e tau tagata he magafaoa ne pihia ai a ia. Ke fakatai, liga pehe a ia: “Kaeke ke taute fakamitaki e mutolu au, to nakai inu au.” Ti kaeke ke hagahaga e falu ke talia mo ia, ko e fakamalolo a ia ha lautolu ia ia ke fakatumau e inu. Ka e pete ni ko tautolu ne lauia he tau tutuaga po ke he falu tagata foki, ko tautolu oti​—fakalataha mo e tau tagata hufia ke he kava​—​to tali atu ni ma e ha tautolu a tau gahua ne taute.​—Fakatatai Filipi 2:12.

8. Ko e heigoa e falu he tau puhala ne liga ke lagomatai aki e tagata hufia ke he kava ke haga atu ke he tau fua he hana tau mena vihi?

⁸ Aua neke manatu kua lata ia koe ke puipui tumau e tagata hufia ke he kava mai he tau fua kelea he hana inu. Taha e fakatai he Tohi Tapu hagaao ke he taha tagata ita lahi kua tatai ni mo e tagata kona kava: “Ka laveaki mai e koe a ia, to liu eke pihia foki ni.” (Tau Fakatai 19:19) Kia toka e tagata hufia ke he kava ke logona e tau fua he hana inu. Kia toka a ia ke fakamea ni e ia hana tau otaota ne taute po ke hea telefoni atu ke he hana takitaki gahua he magaaho pogipogi he mole e inu kava hana.

9, 10. Ko e ha e tau magafaoa he tau tagata hufia ke he kava ne talia e lagomatai, mo e ko e ha hai e lagomatai pauaki kua lata a lautolu ke kumi?

⁹ Kia talia e lagomatai mai he falu. Kua pehe e Tau Fakatai 17:17: “Kua fakaalofa e kapitiga ke he tau aho oti kana; kua fanau foki e matakainaga ke lata ai mo e aho matematekelea.” Kaeke ke ha ha i ai e tagata hufia ke he kava he magafaoa hau, to ha i ai e matematekelea. Kua lata a koe ke fai lagomatai. Aua neke fakauaua e falanaki ke he ‘tau kapitiga moli’ ma e lagomatai. (Tau Fakatai 18:24) Kia tutala ke he falu ne maama e tau mena vihi po ko lautolu ne feleveia mo e tuaga pihia ni, ke liga tala atu ki a koe e tau puhala ne gahuahua ke he tau mena ka taute mo e tau mena ka nakai taute. Ka kia lagotatai. Kia tutala mo lautolu ne tua a koe ki ai, lautolu ka ufiufi hau a tau “kupu galo.”​—Tau Fakatai 11:13.

¹⁰ Kia fakaako ke tua ke he tau motua Kerisiano. Ko e tau motua he fakapotopotoaga Kerisiano kua eke mo punaaga mahomo atu ke lagomatai. Ko e tau tagata tane motua nei na fakaako a lautolu ke he Kupu he Atua mo e kua iloa e fakaaogaaga he hana tau matapatu fakaakoaga. Kua talia a lautolu ke eke mo “fakamumuliaga mai he matagi, mo e mena ke malu ai ka to e afa, ke tuga ne tau vailele ke he motu paku la, ke tuga ne malu foki he kaumaka lahi ke he motu nakai fai vai.” (Isaia 32:2) Nakai ni puipui hokoia e tau motua Kerisiano he fakapotopotoaga katoa mai he tau fakaohoohoaga matematekelea ka e maeke foki a lautolu ke fakamafana, fakahauhau, mo e fakakite e fiafia fakatagata ki a lautolu takitokotaha ne fai mena vihi. Kia fakaaoga fakalahi ha lautolu a tau lagomatai.

11, 12. Ko hai ne foaki e lagomatai ne mua atu ma e tau magafaoa he tau tagata hufia ke he kava, mo e maeke fefe e lagomataiaga ia ke age?

¹¹ Ki luga he tau mena oti, fakalalata mai e malolo mai ia Iehova. Kua fakamafana moli mai he Tohi Tapu ki a tautolu: “Kua tata mai a Iehova kia lautolu kua loto malipilipi; kua fakamoui foki e ia a lautolu kua loto pehia.” (Salamo 34:18) Kaeke ke logona e koe e loto malipilipi po ke loto pehia ha ko e tau matematekelea he nofo fakalataha mo e tagata hufia ke he kava he magafaoa, iloa kua “tata mai a Iehova.” Kua iloa e ia e tuaga uka he magafaoa hau.​—1 Peteru 5:6, 7.

¹² Kia talitonu ko e tau mena ne talahau e Iehova he hana Kupu kua maeke ke lagomatai aki a koe ke fahia ke fehagai mo e fakaatukehe. (Salamo 130:3, 4; Mataio 6:25-34; 1 Ioane 3:19, 20) Ko e fakaakoaga he Kupu he Atua mo e moui ke he hana tau matapatu fakaakoaga kua tuku a koe ke he laini ke moua e lagomatai he agaga tapu he Atua, ko e mena ka fakakoloa aki a koe ke he “lahi ue atu he malolo” ke fahia mai he taha aho ke he taha.​—2 Korinito 4:7.b

13. Ko e heigoa e mena vihi ke ua aki ne moumou aki e tokologa he tau magafaoa?

¹³ Ko e fakaaoga fakahehe he kava kua maeke ke futiaki atu ke he taha mena vihi ne moumou aki e tokologa he tau magafaoa​—ko e favale he kaina.

KO E MOUMOU NE FAKATUPU HE FAVALE HE KAINA

14. I ne fe ne kamata ai e favale he kaina, mo e ko e heigoa e tuaga he vaha nei?

¹⁴ Ko e favale fakamua ne taute he fakamauaga tuai he tagata ko e mena ne tupu he favale he kaina ne putoia ai e tau lafu tokoua, ko Kaino mo Apelu. (Kenese 4:8) Tali mai he magahala ia, ko e tau tagata kua malaia ke he tau fahi oti he favale he kaina. Ko e tau tane ne keli ha lautolu a tau hoana, ko e tau hoana ne tau fakahaupo ke he tau tane, tau matua ne keli fakakelea ha lautolu a tau fanau ikiiki, mo e tau fanau lalahi ne ekefakakelea ha lautolu a tau matua fuakau.

15. Lauia fefe e loto manamanatu he tau tagata he magafaoa ha ko e favale he kaina?

¹⁵ Ko e moumou ne fakatupu he favale he kaina kua mua atu ke he tau pitepite fakatino. Taha e matua fifine ne keli fakamamahi ne pehe: “Kua ha ha i ai e tau agahala loga mo e ma ne fehagai a koe ki ai. Ko e laulahi he tau pogipogi, kua manako a koe ke takoto ni he mohega, mo e amaamanaki ni ke pehe ko e miti kelea.” Ko e tau fanau ne kitia po ke logona e favale he kaina to liga favale foki a lautolu ka lalahi ai a lautolu mo e moua e tau magafaoa ha lautolu ni.

16, 17. Ko e heigoa e fakakelea he loto manamanatu, mo e lauia fefe e tau tagata he magafaoa he mena ia?

¹⁶ Ko e favale he kaina kua nakai fakakaupa ni ke he fakakelea fakatino. Ka e ekefakakelea tumau foki ke he tau vagahau. Kua pehe e Tau Fakatai 12:18: “Ha ha i ai e tagata kua vagahau, ti tuga ne tuina ai e tau tagata he pelu.” Ko e tau “tuina” nei kua fakatino mai aki e favale he kaina lafi ki ai e fakatutu higoa mo e kalaga, ti pihia foki ni mo e tukitala tumau, feekefakakeleaaki, mo e tau fakamatakutaku he favale fakatino. Ko e tau motumotu he mahani favale kua nakai maeke ke kitia mo e nakai fa mailoga tumau foki he falu.

¹⁷ Ko e taha mena ne mua atu e momoko ko e keli ita he tama​—ko e tuhituhi tumau mo e fakalolelole he iloilo he tama, lotomatala, po ke tau mena aoga he tagata. Ko e vagahau fakakelea pihia kua maeke ke moumou aki e agaga he tama. Moli, kua lata oti e tau fanau ke akonaki. Ka kua fakaako he Tohi Tapu e tau matua tane: “Aua neke fakalagalaga e tau fanau ha mutolu, neke fakalolelole e tau loto ha lautolu.”​—Kolose 3:21.

KALO KEHE FEFE HE FAVALE HE KAINA

18. Ko e mena fe ne kamata mai ai e favale he kaina, mo e ko e heigoa e puhala ne fakakite he Tohi Tapu ke taofi aki?

¹⁸ Ko e favale he kaina kua kamata ni he loto mo e manamanatuaga; ko e tau puhala gahua ha tautolu kua kamata mai e puhala manamanatu ha tautolu. (Iakopo 1:14, 15) Ke taofi e favale, kua lata e tagata fakakelea ke hiki hana puhala he manamanatuaga. (Roma 12:2) Kua maeke nakai e mena ia? E. Kua ha ha he Kupu he Atua e malolo ke hiki e tau tagata. Kua maeke ke taaki kehe foki e tau mena “ke ulu ai e tau kolo” he tau manatu moumou. (2 Korinito 10:4; Heperu 4:12) Ko e iloilo tonu he Tohi Tapu ke lagomatai ke moua mai e hiki katoa he tau tagata ne kua talahau a lautolu kua tapulu ke he tagata fou.​—Efeso 4:22-24; Kolose 3:8-10.

19. Kua lata ke kitekite mo e leveki fefe he Kerisiano e hoa he fakamauaga?

¹⁹ Ko e kitekiteaga ke he hoa he fakamauaga. Kua pehe e Kupu he Atua: “Kua lata pihia foki ke he tau tane ke fakaalofa age ke he tau hoana ha lautolu, tuga e tau tino ha lautolu. Ko ia kua fakaalofa ke he hana hoana, kua fakaalofa a ia kia ia ni.” (Efeso 5:28) Kua pehe foki e Tohi Tapu kua lata e tau tane ke fakalilifu ke he tau hoana “ha ko e kapiniu a ia kua mua he lolelole.” (1 Peteru 3:7) Kua tomatoma ke he tau hoana ke “fakaalofa ke he tau tane ha lautolu,” mo e ke “fakalilifu” ki a lautolu. (Tito 2:4; Efeso 5:33) Ko e moli ni to nakai fai tane matakutaku Atua kua maeke ke talahau fakamitaki pehe kua fakalilifu moli a ia ke he hana hoana kaeke ke fakamamahi a ia ke he tino po ke tau vagahau. Kua nakai fai hoana ne kaa ke he hana tane, ne vagahau fakaholoholo kelea ki a ia, po ke vagahau vale tumau ki a ia ke pehe kua fakaalofa moli mo e fakalilifu a ia ki a ia.

20. Ko e tau matua kua lata ke fai takitakiaga ki mua ha hai ma e tau fanau ha lautolu, mo e ko e ha kua nakai lata e tau matua ke moua e tau amaamanakiaga nakai moli he tau fanau ha lautolu?

²⁰ Ko e kitekite fakamitaki ke he tau fanau. Kua tutonuhia e tau fanau, e, kua lata, ke fakaalofa mo e fai levekiaga mai he tau matua ha lautolu. Kua fakahigoa he Kupu he Atua e tau fanau ko e “mena moua ia mai ia Iehova” mo e “ko e taui.” (Salamo 127:3) Ko e tau matua kua fai takitakiaga ki mua a Iehova ke leveki e tau mena moua ia. Kua tutala e Tohi Tapu ke he “tau mahani he tama tote” mo e “goagoa” he tama tote. (1 Korinito 13:11; Tau Fakatai 22:15) Kua nakai lata e tau matua ke ofo kaeke ke feleveia mo e goagoa tokaimaka he tau fanau ha lautolu. Ko e tau tama ikiiki nakai ko e tau tagata lalahi. Kua nakai lata e tau matua ke amaamanaki fakalahi mai he mena kua lata tonu mo e tau he tama, tuaga magafaoa, mo e lotomatala.​—Kikite Kenese 33:12-14.

21. Ko e heigoa e kitiaaga he puhala mahani Atua ke he tau matua fuakau mo e ke he fehagaiaga mo lautolu?

²¹ Ko e kitekiteaga ke he tau matua fuakau. Kua pehe e Levitika 19:32: “Kia tu a koe ki mua hana kua ulu hina, kia fakalilifu atu foki ki mua he tagata motua.” Ko e mena ia kua feaki he Matafakatufono he Atua e fakalilifu mo e lahi e leveki ma e tau fuakau. Ko e matafatia e mena nei kaeke ke mahomo atu e pule lahi e matua fuakau po ke gagao mo e hoko ke nakai lutu po ke manamanatu mafiti. Ka e pete ia, kua fakamanatu ke he tau fanau ke “taui atu ke he tau matua ha lautolu.” (1 Timoteo 5:4) Ko e kakano he mena nei ke leveki a lautolu mo e lilifu mo e fakalilifu, po ke liga age foki ki a lautolu taha tupe. Ko e leveki fakakelea he tau matua fuakau ke he moui he tino po ke, ka nakai pihia ko e fakatikai pauaki ni he puhala he Tohi Tapu ne tala mai ki a tautolu ke taute.

22. Ko e heigoa e mahani tonu ke kautu mai he favale he kaina, mo e maeke fefe ke fakagahuahua ai?

²² Kia fakagahuahua e taofi-ni. Kua pehe Tau Fakatai 29:11: “Ko e tagata goagoa, kua liligi mai e ia hana loto oti; ka ko e tagata iloilo kua taofi ai e ia hana loto ato fakamui.” Tautaofi fefe e koe e agaga hau? Ke nakai fakaata e manatu ita ke talaga hake i loto, kia taute fakamafiti ke fakahagahaga mitaki e tau mena uka ka tutupu. (Efeso 4:26, 27) Kia fano kehe mai he mena ia kaeke ke logona e koe a koe kua galo e fakauka. Kia liogi ma e agaga tapu he Atua ke moua e koe e taofi-ni. (Kalatia 5:22, 23, NW) Fano ke evaeva po ke taute falu gahua faofao tino kua maeke ke lagomatai a koe ke tautaofi hau a tau manatu. (Tau Fakatai 17:14, 27) Kia eketaha ke “fakatuai ke ita.”​—Tau Fakatai 14:29.

KE MAVEHEVEHE PO KE NONOFO FAKALATAHA?

23. Ko e heigoa e mena ka tupu kaeke ke taha e tagata he fakapotopotoaga Kerisiano ne taute tafeliuaki mo e nakai talia ke tokihala he mahani vale, po ke pihia foki ke lafi ki ai e ekefakakelea fakatino e hana magafaoa?

²³ Kua tuku he Tohi Tapu he tau gahua ne vihiatia he Atua e “feitaaki, ko e taufetoko, . . . ko e vale” mo e fakamau ai “ko lautolu kua eke e tau mena pihia, nakai eke ma lautolu e kautu he Atua.” (Kalatia 5:19-21) Ko e mena ia, ko e ha tagata ne talahau e ia a ia ko e Kerisiano ka e tafeliuaki ke taute mo e nakai tokihala he hokotia ke he favale, mo e liga lafi ki ai e ekefakakelea e moui tino he tane po ke hoana po ke tau fanau, kua lata ni ke tuku ki tua mai he fakapotopotoaga Kerisiano. (Fakatatai 2 Ioane 9, 10.) Ke he puhala nei kua leveki e fakapotopotoaga ke mea mai he tau tagata fakakelea.​—1 Korinito 5:6, 7; Kalatia 5:9.

24. (a) Liga fifili fefe he tau tane po ke tau hoana ne ekefakakelea e mena ka taute? (e) Liga lagomatai fefe he tau kapitiga mo e tau motua loto mitaki e tane po ke hoana ne ekefakakelea, ka ko e heigoa ha lautolu ka nakai lata ke taute?

²⁴ Ka e kua e tau Kerisiano ne fa keli he tau tane po ke tau hoana ekefakakelea, ne nakai kitia ha hikiaga ia ia? Kua fifili he falu ke nonofo ni pihia mo e tane po ke hoana fakakelea ha ko e falu a kakano. Ko e falu kua fifili ni ke tiaki, ha kua logona ha lautolu a malolo tino, loto, mo e fakaagaga​—po ke pihia foki ha lautolu a tau momoui​—​kua hagahaga kelea. Ko e heigoa ni he tagata ekefakakelea he kaina ne fifili ke taute ke he tau mena pehe nei ko e fifiliaga ni he tagata a ia ki mua a Iehova. (1 Korinito 7:10, 11) Ko e tau kapitiga, tau magafaoa, po ke tau Kerisiano motua loto mitaki kua liga manako ke foaki e lagomatai mo e fakatonu, ka e kua nakai lata a lautolu ke tuku taha kavega mamafa ke he tagata ne ekefakakelea ke taute taha gahua kua kehe. Kua toka ni e mena ia ke he hana ni a fifiliaga ke taute.​—Roma 14:4; Kalatia 6:5.

KO E FAKAOTIAGA KE HE MOUMOUAGA HE TAU MENA VIHI

25. Ko e heigoa e finagalo a Iehova ma e magafaoa?

²⁵ Ko e magaaho ne tamai e Iehova a Atamu mo Eva tokoua he fakamauaga, kua nakai finagalo a ia ke he magafaoa ke popo fakahaga he moumou he tau mena vihi tuga e hufia ke he kava po ke favale. (Efeso 3:14, 15) Ko e magafaoa ko e tokaaga he fakaalofa mo e mafola ka matala mai mo e igatia e tagata ke moua e leveki ai ke he hana manamanatuaga, ko e loto, mo e tau manako fakaagaga. Ha ko e kamata maiaga he hala, ko e mena ia, ne mafiti ai e moui he magafaoa ke une ki mua e kelea.​—Fakatatai Fakamatalaaga 8:9.

26. Ko e heigoa ne fakatalitali mai he vaha i mua ma lautolu ne lali ke moui tatai atu ke he tau poaki a Iehova?

²⁶ Ko e fiafia ha ia, ha kua nakai pa e Iehova hana finagalo ma e magafaoa. Kua mavehe a ia ke foaki e lalolagi fou mafola ma e tau tagata ke “nonofo fakatekiteki a lautolu, to nakai ha i ai foki taha ke fakamatakutaku atu kia lautolu.” (Esekielu 34:28) Ko e magaaho ia, ko e hufia ke he kava, favale he kaina, mo e falu he tau mena vihi oti ne moumou aki e tau magafaoa he vaha nei to eke ia mo tau mena kua mole. To malimali e tau tagata, nakai ke fufu e matakutaku mo e mamahi, ka e ha kua moua e lautolu “ha ko e monuina kua lahi.”​—Salamo 37:11.