Ko e Tagata Mua Ue Atu ne Moui
KO E ha tagata noa ni kia ke fakahigoa ko e tagata mua ue atu ne moui? Fefe hau a fuafuaga ke he mua ue atu he tagata? Ke he pulotu fakakautau kia hana? hana a tino malolo? hana a manamanatuaga pulotu?
Ko e tagata fakamautala tuai ko H. G. Wells ne pehe ko e mua ue atu he tagata na maeke ke fuafua ke he ‘mena ne tokahifo e ia ke tupu, mo e maeke ia ia ke kamata e falu ke manamanatu ke he tau mena fou mo e malolo lahi ti fakatumau ki ai he mole atu a ia.’ Ko Wells nakai talahaua ko e Kerisiano, ne mailoga: “Ko e kamatamata nei ne tu mua a Iesu.”
Ko Alesana ko e Lahi, Charlemagne (fakahigoa “ko e Lahi” pihia ni ke he hana a vaha), mo Napoleon Bonaparte ko e tau pule malolo lalahi. Ha ko e ha lautolu a tau tino mai matakutakuina, ne lahi e omoiaga ha lautolu ki a lautolu ne pule a lautolu ki ai. Ka e taha e mena, ko e hokotakiaga ha Napoleon ne pehe: “Ko Iesu Keriso ne malolo lahi e omoiaga mo e pule ke he Hana a tau tagata mo e nakai ha ha i ai ke kitia Hana a tino.”
Ha ko e hana a tau fakaakoaga malolo lahi mo e puhala ne moui fakatatai atu a ia ki ai, ko Iesu kua malolo lahi e omoiaga ke he tau momoui he tau tagata kua teitei ke ua e afe he tau tau. He tonu lahi e talahauaga he taha tagata tohi tala ne pehe: “Ko e tau kautau oti ne kua foleni, mo e tau toga tau oti ne talaga, mo e tau fakatufono oti ne fono mo e tau patuiki oti ne pule, kua tuku fakalataha oti a lautolu ne nakai lauia e moui he tagata he lalolagi nei tuga mo e malolo lahi ia.”
Ko e Tagata he Fakamauaga Tala Tuai
Ka e taha e mena, matakehe lahi, ne pehe e falu ko e mena nakai moui a Iesu—ko ia ko e mena talaga he falu tagata he senetenari fakamua. Ko e tali ke he tau tagata nakai talitonu ia, ne totoko he lilifu fakamau tala tuai ko Will Durant: “Kua ha ha i ai e falu tagata tokolalo gahoa ke he taha ni e atuhau ne taute e tagata malolo mo e ofoofogia, tokoluga e tau mahani mitaki mo e kitiaaga malolo lahi ke nonofo fakamatakainaga e tau tagata, ko e mana ne nakai maeke ka fakatatai atu ke he tau fakamauaga he tau Evagelia.”
Huhu hifo ni a koe ki a koe: Maeke nakai he tagata ne nakai moui ke hufia lahi e fakamauaga tala he tau tagata? Ne kitia he talahauaga he The Historians’ History of the World: “Ko e tau fakamauaga tuai he tau gahua ha [Iesu] ne mua atu e talahaua, pihia ni ke he onoonoaga kikili mai he tuaga fakalalolagi, ka fakatatai ke he tau gahua he ha tagata taha he tau fakamauaga tala tuai. Ko e vaha fou, ne mailoga he tau motu lalahi he lalolagi, he kamata mai he hana a fanauaga.”
E, manamanatu la ke he mena ia. Pihia ni ke he tau kalena he vaha ne fakave aki e tau ne pehe ko e fanau ai a Iesu. “Ko e tau aho fakamua he tau ia ne tohia ai F.K., po ke fakamua to Keriso,” he fakamaama he The World Book Encyclopedia. “Ko e tau aho fakamui mai he tau ia ne tohia ai ko e A.D., po ke anno Domini (tau he Iki ha tautolu).”
Pete ni a ia, ko e tau tagata totoko, ne tuhi mai ko e tau mena oti ne iloa e tautolu ki a Iesu ko e mena moua mai ni he Tohi Tapu. Nakai fai fakamauaga foki mai he magahala taha ia ne moua hagaao ia ki a Iesu, he talahau e lautolu. Pihia ni he tohi e H. G. Wells: “Ne tiaki foki he tau tagata fakamau tala tuai ha Roma a Iesu; ne nakai fai talahauaga hagaao ki a ia ke he tau fakamauaga tala tuai he hana a vaha.” Ka e moli nakai e mena nei?
Pete ni he tote e tau talahauaga ki a Iesu Keriso he tau tagata fakamauaga tala tuai he lalolagi, ka e fai talahauaga ne moua. Ko Cornelius Tacitus, ko e lilifu fakamau tala tuai Roma he senetenari fakamua ne tohi: “Ko e higoa [Kerisiano] ne moua mai he Keriso, ne kelipopo he pule ko Ponotio Pilato ke he vaha ne pule ai a Tiperio.” Ko Suetonius mo Pliny the Younger, ko e tau tagata fakamau tala tuai ha Roma ke he magahala ia, ne fai talahauaga foki ki a Keriso. Ke lafi ki ai, ko Flavius Josephus, ko e tagata fakamau tala tuai Iutaia he senetenari fakamua, ne tohi hagaao ki a Iakopo ne mailoga e ia ko e “matakainaga ha Iesu, ne ui ia ko Keriso.”
Ko e talahauaga fakahiku he The New Encyclopædia Britannica ne pehe: “Ko e tau talahauaga takitaha nei ne fakamoli ko e tau vaha i tuai ko e tau tagata totoko ke he lotu Kerisiano ne nakai fakauaua ke he fakamauaga tala tuai ki a Iesu, ne taufetoko fakamua la ia ke he tau tala nakai katoatoa ke he fakahikuaga he senetenari 18 aki, senetenari 19 aki, mo e kamataaga he senetenari 20 aki.”
Ka e taha e mena, ko e katoatoaaga, he tau mena oti ne iloa ki a Iesu ne fakamau ai he hana tau tutaki he senetenari fakamua. Ko e tau hokotakiaga ha lautolu ne leveki mo e puipui he tau Evagelia—tau tohi he Tohi Tapu ne tohia e Mataio, Mareko, Luka mo Ioane. Ko e heigoa ne talahau he tau tala nei hagaao ki a Iesu?
Ko Hai Moli a Ia?
Ko lautolu ne fakalataha auloa mo Iesu he senetenari fakamua ne manamanatu ke he huhu ia. Ke he magaaho ne kitia e lautolu a Iesu ne mana e milino he tahi loka, ne ofoofogia ha lautolu a tau manamanatuaga: “Ka ko hai kia e tagata nai?” Ke he taha magaaho fakamui foki, ne huhu a Iesu ke he hana a tau aposetolo: “Po ke heigoa e kupu ha mutolu kia au, po ko hai?”—Mareko 4:41; Mataio 16:15.
Kaeke kua huhu e huhu ia ki a koe, to tali fefe e koe? Ko Iesu, ko ia moli kia ko e Atua? Tokologa he vaha nei ne pehe ko e Atua a ia. Ka e taha e mena, ko lautolu ne fakalataha mo ia ne nakai talitonu ko ia ko e Atua. Ko e tali he aposetolo ko Peteru ke he huhu ha Iesu: “Ko koe ko e Keriso, ko e Tama he Atua moui.”—Mataio 16:16.
Ne nakai talahau e Iesu a ia ko e Atua, ka e fakailoa e ia ko ia ko e Mesia ne mavehe, po ke Keriso. Ne pehe foki a ia ko ia ko e “Tama he Atua,” nakai ko e Atua. (Ioane 4:25, 26; 10:36) Ka e taha e mena, nakai pehe e Tohi Tapu ko Iesu ko e tagata ke tuga ha tagata noa ni. Ko ia ko e tagata kehe pauaki ha ko ia ne tufugatia he Atua fakamua he tau mena oti. (Kolose 1:15) Ke he piliona e tau tau ne nakai maeke ke totou, fakamua atu ato tufuga e ha mena taha he lalolagi mo e lagi katoatoa, ne moui a Iesu ko e peresona fakaagaga he lagi, mo e fiafia ke he fakafetuiaga tata mo e hana Matua, ko Iehova ko e Atua, ko e Tufuga Mua Ue Atu.—Tau Fakatai 8:22, 27-31.
Fakalata ai ke he ua e afe he tau tau he mole, ne tuku he Atua e moui he hana Tama ke he manava he fifine, ti eke ai a Iesu mo tama fakatagata he Atua mo e fanau mai ke he aga mo e mahani fanau mai he fifine. (Kalatia 4:4) Ke he magaaho ne feaki ai a Iesu i loto he manava, mo e magaaho ne tupu hake a ia ko e tama tane, ne falanaki a ia ki a lautolu ne fifili he Atua mo tau mamatua hana ke he lalolagi. Ko e magaaho ne lahi a Iesu, ne foaki katoatoa age ki a ia ke liu manatu hana a fakalatahaaga fakamua mo e Atua ke he lagi.—Ioane 8:23; 17:5.
Ko e Heigoa ne Eke a Ia mo Mua Ue Atu
Ha kua fakaeneene a ia ke fifitaki hana Matua he lagi, ati eke ai a Iesu mo tagata mua ue atu ne moui. Ha ko e Tama fakamoli ne fifitaki fakatonutonu e Iesu hana Matua ati maeke a ia ke tala age ke he hana tau tutaki: “Ko ia kua kitia au, kua kitia foki e ia e Matua.” (Ioane 14:9, 10) Ke he tau mena oti hinei he lalolagi, ne taute e ia tuga ni he taute he hana Matua, ko e Atua Mua Ue Atu. “Nakai eke noa foki e au ha mena,” he fakamaama e Iesu, “ha ko e mena tuga ne fakaako mai he haku a Matua kia au, ko e tau mena ia ne tala atu ai e au.” (Ioane 8:28) Kaeke ke fakaako e tautolu e moui ha Iesu Keriso, kua moua foki e tautolu e maamaaga maaliali ke he tuaga he Atua.
Ko e mena ia, pete ne mailoga he aposetolo ko Ioane e “nakai fakai ni taha ne kitia e Atua,” ka e maeke agaia ni a ia ke tohi “ko e Atua ko e fakaalofa a ia.” (Ioane 1:18; 1 Ioane 4:8) Maeke ia Ioane ke taute e mena nei he iloa e ia e fakaalofa he Atua ne kitia e ia he puhala mai ia Iesu, ko e fakaata katoatoa he hana Matua. Ko Iesu ko e fakaalofa hofihofi noa, totonu, mahani fakatokolalo mo e mukamuka ke femahaniaki. Ko lautolu ne lolelole mo e pehia ne mafanatia ki a ia, ti pihia ni e tau tagata kehekehe oti—tau tagata tane, tau fifine tau fanau, mautu, mativa, tau toa, pihia mo e tau tagata agahala muikau. Ko lautolu ni ne loto kelea ne nakai manako ki a ia.
Ko e moli, nakai ni ko e fakaako hokoia a Iesu he hana tau tutaki ke feofanaki, ka e fakakite age e ia ki a lautolu e puhala. “Tuga he fakaalofa atu au kia mutolu” he talahau e ia, “[lata] kia feofanaki foki a mutolu.” (Ioane 13:34) Ke iloa e “fakaalofa a Keriso” he fakamaama he taha he hana a tau aposetolo, “kua nakai maeke ke iloa.” (Efeso 3:19) E, ko e fakaalofa ne fakakite e Keriso ne tokoluga hake ke he iloilo ulu mo e “omoomoi” e falu ke tali atu ki ai. (2 Korinito 5:14) Ko e mena ia, ko e fakaalofa mua ue atu ne fakakite e Iesu ne eke a ia mo tagata mua ue atu ne moui. Ko e hana fakaalofa ne amotia e tau loto he tau miliona he tau senetenari loga mo e omoomoi ha lautolu a tau momoui ke he mitaki.
Ka e taha e mena, ne totoko ai falu: ‘Onoono la ke he tau matahavala oti ne taute he higoa ha Keriso—tau Kautau Fakalotu, ko e Hopo Fakafili Katolika mo e tau felakutaki ne kitia he tau miliona ne talahau ko e tau Kerisiano ne fekeliaki ne lautolu a lautolu he tau faahi totoko he male tau.’ Ka ko e moli hanei, kua pikopiko he tau tagata nei e talahauaga ha lautolu ko e tau tutaki ha Iesu. Ko e hana a tau fakaakoaga mo e puhala he moui ne totoko lahi ke he tau gahua ha lautolu. Ne mailoga he Hinitu, ko Mohandas Gandhi, ati omoomoi ke pehe: ‘Fiafia lahi au ki a Keriso, ka e vihiatia e au e tau Kerisiano ha kua nakai momoui a lautolu tuga a Keriso.’
Aoga he Fakaako Ki a Ia
Ko e moli nakai fai fakaakoaga ne mua atu e aoga he vaha nei ke he moui mo e feua fakamatala ha Iesu Keriso. “Kikite atu kia Iesu,” he fakamalolo he aposetolo ko Paulo. “Ha ko e mena manamanatu la a mutolu kia ia.” Ne poaki he Atua hagaao ke he hana Tama: “Kia fanogonogo a mutolu kia ia.” Ko e mena hanei ka taute he tohi Ko e Tagata Mua Ue Atu ne Moui ke lagomatai aki a koe.—Heperu 12:2, 3; Mataio 17:5.
Ne kumi fakalahi ke fakakite e tau mena tutupu oti he moui ke he lalolagi ha Iesu ne tohi mai he tau Evagelia ne fa, putoia e tau lauga mo e hana a tau fakatai mo e tau mana. Ne fakamakamaka ke he mena kua fahia ke tohi fakapapahi e tau mena oti, tuga ni ne tutupu ai. Ke he fakahikuaga he tau veveheaga oti e tau kupu Tohi Tapu ne moua mai ai e tau tala he veveheaga. Kua fakamalolo atu ki a koe ke totou e tau kupu tohi nei mo e tali e tau huhu ne kua liu fatiaki mai foki.
Ne talahau fou he tagata ako mena he Univesiti ha Chicago pehe: “Loga e tau mena ne tohi ki a Iesu ke he tau uafulu tau fakahiku kua mole ke fakatatai atu ke he ua afe tau.” Ka e taha e mena ha ha i ai e aoga lahi ke kumikumi fakatagata e tau tala he Evagelia, ha kua pehe The Encyclopædia Britannica: “Tokologa e tau tagata ako mena he vaha nei ne lavelave he totou he tau talahauaga totoko ki a Iesu mo e tau Evagelia ti tiaki e lautolu ke kumikumi e tau Evagelia nei.”
Ka oti e onoono fakalahi mo e nakai fai fakafiliaga tuai ke he tau tala he tau Evagelia, manatu a mautolu to talia e koe ko e tala ne hoko ia he magahala ne pule a Kaisara Aokuso ha Roma, ke he magaaho ne fakakite a Iesu ko e Nasareta ke foaki hana moui ke hukui aki a tautolu.