Kumikumi ma e Tohi Fakaaoga he Feleveiaaga he Moui mo e Fekafekauaga
Fepuari 5-11
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | MATAIO 12-13
“Fakatai ke he Tau Saito mo e Tau Titania”
(Mataio 13:24-26) Kua tala age e ia e taha fakatai kia lautolu, kua pehe age, Kua fakatai e kautu he lagi ke he tagata ne gana e tau saito mitaki ke he hana kaina; 25 Kua momohe e tau tagata, ati fina age ai a ia kua fai fi kia ia, kua gana e ia e tau titania ki luga he tau saito, ti fano kehe ai a ia. 26 Kua gotogoto e tau saito, kua fua mai, ti kitia ai e tau titania.
“Kitiala, To Fakalataha Au mo Mutolu ke he Tau Aho Oti”
2 Ko e tau mena tutupu he fakataiaga nei ne fakakite e puhala mo e magaaho ka fakapotopoto e Iesu mai he tau tagata e matakau katoa he tau Kerisiano fakauku ka pule mo ia ke he Kautu haana. Ko e matakau, ko lautolu haia he vahega saito ne hukui he tau saito. Ne kamata a Iesu ke gana e tega nei he Penetekoso he tau 33. Ko e fakapotopoto maiaga he vahega saito to fakakatoatoa ai ka moua e lautolu kua momoui he lalolagi he fakaotiaga he fakatokaaga nei e fakamailoga fakahiku ha lautolu ti o hake ke he lagi. (Mata. 24:31; Fakakite. 7:1-4) Ka haia e tagata ne onoono atu he mouga, maeke a ia ke kitia e tau mena oti ne viko takai ia ia. He puhala taha, ko e fakataiaga he tau saito mo e tau titania kua lagomatai a tautolu ke maama mitaki e tau mena ka tutupu he magahala he kavi ke he 2,000 tau. Ko e tau mena tutupu ko e magaaho ne gana e tau tega akau, tutupu he tau tega akau, mo e helehele he tau saito. To matapatu e fakatutala he vala tala nei ke he magaaho he heleheleaga.
I LALO HE LEVEKIAGA MATAALA HA IESU
3 Kavi ke he tau 100, kua “kitia ai e tau titania.” Ko lautolu nei ko e tau Kerisiano fakavai. (Mata. 13:26) Kavi ke he tau 300, ne loga atu e “tau titania” ke he tau Kerisiano fakauku. He fakataiaga, ne ole e tau fekafekau ke he iki ko e maeke nakai a lautolu ke huo e tau titania he fonua. (Mata. 13:28) Ko e heigoa ne talahau he iki?
(Mataio 13:27-29) Ati o mai ai e tau fekafekau he patu he magafaoa, kua pehe mai kia ia, Ko e iki na e, ka e nakai kia ko e tau saito mitaki ne gana e koe ke he hau a kaina? Hanai, po ke mai fe kia e tau titania? 28 Ti tala age ai a ia kia lautolu, Kua eke e mena ia he tagata ne fai fi mai. Ati tala, age ai e tau fekafekau kia ia, Po ke finagalo nakai a koe ke o atu a mautolu mo e huo kehe e tau mena ia? 29 Ka kua tala age a ia, Aua ia; neke huo e mutolu mo e tau saito ka huo kehe e mutolu e tau titania.
“Kitiala, To Fakalataha Au mo Mutolu ke he Tau Aho Oti”
4 Ko e Iki ko Iesu, ne pehē hagaao ke he tau saito mo e tau titania: “Toka ai ke tupuua ai pihia, ato hoko ke he heleheleaga.” Kua talahau he poakiaga nei ki a tautolu mai he senetenari fakamua ato hoko mai ke he vahā nei, kua fai tagata tumau ne eke mo “tau saito,” ko e tau Kerisiano fakauku. Ne tala age foki a Iesu ke he tau tutaki haana: “To fakalataha au mo mutolu ke he tau aho oti, ato hoko ni ke he fakaotiaga he lalolagi.” (Mata. 28:20) To puipui e Iesu e tau Kerisiano fakauku he tau aho oti ato hoko ke he magaaho he fakaotiaga. Ka e tali mai he tau titania, po ke tau Kerisiano fakavai ne tupu ki luga he tau saito, ne nakai iloa tonu e tautolu ko hai he vala he vahega saito he tau tau oti ia. Ka e kavi ke he 40 e tau ato hoko e heleheleaga, ne liu foki kitia e “tau saito.” Hoko fēfē e mena ia?
(Mataio 13:30) Toka ai ke tupuua ai pihia, ato hoko ke he heleheleaga; ka hoko atu ke he vaha ke helehele ai, to tala age ai e au kia lautolu ka helehele, Kia huo mai fakamua e mutolu e tau titania, mo e fuhi e mutolu ke he tau fuhi ke huhunu ai; ka e tanaki mai e mutolu e tau saito ke he haku a fale saito.
“Kitiala, To Fakalataha Au mo Mutolu ke he Tau Aho Oti”
10 Fakamua, fakaputu e tau titania. Pehē a Iesu: “Ka hoko atu ke he vaha ke helehele ai, to tala age ai e au kia lautolu ka helehele, Kia huo mai fakamua e mutolu e tau titania, mo e fuhi e mutolu ke he tau fuhi.” He mole e 1914, ne kamata e tau agelu ke “fuhi” e tau titania, po ke tau Kerisiano fakavai, he vevehe a lautolu mai he “fanau [fakauku] he kautu.”—Mata. 13:30, 38, 41.
11 He holo ki mua e gahua fuhi po ke fakapotopoto, ne mukamuka lahi ke kitia e kehekehe he tau saito mo e tau titania. (Fakakite. 18:1, 4) He 1919, ne maaliali kua veli a Papelonia Lahi. Ko e heigoa pauaki ati kehe e tau Kerisiano mooli mai he tau Kerisiano fakavai? Ko e gahua fakamatala. Ko lautolu ne takitaki he tau Tagata Fakaako Tohi Tapu ne kamata ke fakamaaliali ko lautolu oti he fakapotopotoaga kua lata ke fakamatala hagaao ke he Kautu. Ma e fakatai, ko e tohi tote ne higoa To Whom the Work Is Entrusted ne taute fakailoa he 1919. Ne tomatoma ai ke he tau Kerisiano fakauku oti ke fakamatala mai he taha fale ke he taha fale. Ne fakamaama ai foki pete ne liga nakai maeke ke taute e tau gahua oti, to foaki he Iki ke he tau tagata e malolō ke taute ai. Ti pehē e tohi tote: “Moua e koe e lilifu ke fai vala i ai.” Ko e heigoa ne taute he tau Tagata Fakaako Tohi Tapu? Ko e Watch Tower he 1922 ne pehē kua lahi mahaki e malolō ha lautolu mogonei ke he ha lautolu a gahua fakamatala. Nakai leva ko e gahua ne talahaua lahi e tau Kerisiano fakamooli ki ai, ti pihia agaia.
12 Uaaki, ko e fakaputu e tau saito. Ne poaki e Iesu ke he tau agelu haana ke kamata e fakaputu e tau saito ke he fale saito. (Mata. 13:30) Tali mai he 1919, ko lautolu ne fakauku ne fakapotopoto ke he fakapotopotoaga Kerisiano meā. Ka e kua e tau Kerisiano fakauku ia hane momoui he fakaotiaga he lalolagi nei? Ko e fakapotopotoaga fakahiku ha lautolu ka hoko he magaaho ka o hake a lautolu ke he lagi.—Tani. 7:18, 22, 27.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Mataio 12:20) Nakai papaki e ia e kaho kua maihiihi, nakai tamate foki e ia e vavae ne puho tote; ato fakakautu e ia e fakafiliaga.
nwtsty vala fakaako ia Mat 12:20
vavae ne puho tote: Ko e lamepa he lupo tote kua puke he lolo olive ne fakaaoga lahi he tau kaina. Mimiti hake he vavae e puke lolo ke puho ai. Ko e talahauaga Heleni ke he “vavae ne puho tote” ne liga hagaao ke he vavae ne ahua he kakā agaia, ka e nakai puho po ke nakai mate e mulamula afi. Ko e perofetaaga he Isaia 42:3 ne talahau tuai e fakaalofa hofihofi ha Iesu; to nakai tamate e ia e kakā fakahiku he amaamanakiaga he tau tagata fakatokolalo mo e matematekelea.
(Mataio 13:25) Kua momohe e tau tagata, ati fina age ai a ia kua fai fi kia ia, kua gana e ia e tau titania ki luga he tau saito, ti fano kehe ai a ia.
Iloa Nakai e Koe?
Talitonu mooli kia na fai tagata ka tō e tau titania he fonua he taha tagata he vahā i tuai?
HAGAAO ke he Mataio 13:24-26, ne pehē a Iesu: “Kua fakatai e kautu he lagi ke he tagata ne gana e tau saito mitaki ke he hana kaina; Kua momohe e tau tagata, ati fina age ai a ia kua fai fi kia ia, kua gana e ia e tau titania ki luga he tau saito, ti fano kehe ai a ia. Kua gotogoto e tau saito, kua fua mai, ti kitia ai e tau titania.” Falu tagata tohia ne fakauaua ko e fakataiaga nei ne fakavē ke he mena ne tupu mooli ka e hagaao ke he tau tohiaga matafakatufono Roma i tuai, liga na fai mena pihia ne tupu.
Taha e fakamaama kupu Tohi Tapu ne pehē, i lalo he matafakatufono Roma ko e matahavala ke tō e tau titania he fonua he taha tagata ke matafī he taui atu. Ke fai matafakatufono kua kakano na tupu mooli e mena nei. Ko e pulotu fakatufono ko Alastair Kerr ne fakamaama, he tau 533 he mole e Keriso ko e Pule Atu Motu Roma Justinian ne tohi e Digest haana. Ko e fakakatoatoaaga he matafakatufono Roma mo e tau fatiakiaga ne moua mai he tau pulotu ke he tau matafakatufono kavi ke he 100 ke he 250 e tau he mole e Keriso. Hagaao ke he Digest, taha he tau pulotu ia ko Ulpian ne hagaao ke he mena ne tupu mai he senetenari ke uaaki. Ko e tau titania ne gana ke he fonua he taha tagata ne kelea e tau fua ne moua mai. Fakatutala e Digest ke he tau tonuhia matafakatufono kua moua he tagata gahua fonua ke liu totogi he tagata matahavala e tupe ke lata mo e tau fua he fonua ne kua kelea.
Ko e tau mena ia ne tutupu he Pule Atu Motu Roma i tuai kua fakakite ko e tuaga he fakatai ha Iesu ne tupu mooli he moui.
Totouaga he Tohi Tapu
(Mataio 12:1-21) Ko e vaha ia, kua haele age ai a Iesu ke he tau ulu saito ke he sapati; kua fia kai foki hana tau tutaki, kua faki ai e lautolu e tau fua saito mo e kai ai. 2 Kua kitia he tau farasaio ati pehe age ai a lautolu kia ia, Kitiala, kua eke he tau tutaki hau e mena kua nakai lata he eke ke he sapati. 3 Ati tala age a ia kia lautolu, Nakai kia totou e mutolu e mena ne eke e Tavita, ka kua fia kai a ia, katoa mo lautolu ne fakalataha mo ia; 4 Kua hu a ia ke he fale he Atua, kua kai foki e ia e tau areto kua fakatoka ki mua ko e tau mena tapu ke kai ai e ia, katoa foki mo lautolu ne fakalataha mo ia, ka ko e tau ekepoa hoko lautolu? 5 Ka e nakai kia totou foki e mutolu ke he fakatufono, ko e tau sapati oti kua holi ai e sapati he tau ekepoa ke he faituga, ka e nakai hala a lautolu? 6 Ka e tala atu e au kia mutolu, Ha hinai taha kua mua ke he faituga. 7 Ane mai kua iloa e mutolu e kakano he kupu nai, Mena loto au ke he fakaalofa, ka e nakai ko e poa, po kua nakai fakahala e mutolu a lautolu nakai hala. 8 Ha ko e Tama he tagata ko e Iki foki haia he sapati. 9 Kua haele kehe a ia he mena ia, ti kua hu atu ai a ia ke he sunako ha lautolu. 10 Kitiala, ha ne nofo ai e tagata kua mate hana lima; ti hūhu age ai a lautolu kia ia, kua pehe age, Lata nakai ke fakamalolo tagata ke he sapati? kia fai mena a lautolu ke hokotaki ai a ia. 11 Ati tala age ai a ia kia lautolu, Ko hai kia taha ia mutolu ne taha hana mamoe, kaeke ke to foki a ia ke he luo ke he sapati, nakai kia toto ai, mo e ta hake ki luga? 12 Nakai kia mua e tagata ke he mamoe? ko e mena ia kua lata ai ke mahani mitaki ke he sapati. 13 Ati tala age ai a ia ke he tagata, Fakaolo a hau a lima; ti fakaolo ai e ia, ati mitaki ai tuga ne taha. 14 Ka e o e tau farasaio ki fafo, mo e pulega ai a lautolu kia ia, kia tamate e lautolu a ia. 15 Ka kua fioia e Iesu, ti haele kehe ai a ia he mena ia; kua mumui foki kia ia e lanu tagata tokologa, ati fakamalolo ai e ia a lautolu oti; 16 Ti hataki e ia a lautolu, neke talahau fakapuloa a lautolu a ia; 17 Kia fakamoli ai e kupu he perofeta ko Isaia, ne pehe mai, 18 Kitiala, ko e haku a fekafekau kua fifili e au; ko e haku a fakahele kua fiafia ki ai haku a loto; to tuku atu e au haku Agaga ki luga ia ia, to fakakite atu e ia e fakafiliaga ke he tau motu kehe. 19 Nakai fetoko a ia, ti nakai hea foki a ia; nakai logona foki e taha hana leo ke he tau puhala; 20 Nakai papaki e ia e kaho kua maihiihi, nakai tamate foki e ia e vavae ne puho tote; ato fakakautu e ia e fakafiliaga. 21 Ko e hana higoa foki ke amaamanaki ai e tau motu kehe.
Fepuari 12-18
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | MATAIO 14-15
“Fagai e Tokologa he Tau Lima he Tokogahoa”
(Mataio 14:16, 17) Ka e tala age a Iesu kia lautolu, Nakai aoga ke o a lautolu; kia age e mutolu e tau mena ke kai ai a lautolu. 17 Ka e pehe mai a lautolu kia ia, Nakai fai mena a tautolu i hinai, lima noa e areto mo e ua e ika.
Fagai e Tokologa he Tau Lima he Tokogahoa
2 He kitia e Iesu e toloaga, ne fakaalofa hofihofi a ia ma e tau tagata, ti fakamaulu e ia a lautolu ne gagao ti fakaako ai ke he tau mena loga hagaao ke he Kautu he Atua. Tata ai ke he pō ne ole e tau tutaki ki a Iesu ke fekau e tau tagata ke ō ka e maeke a lautolu ke fakatau e tau mena kai ma lautolu he tau maaga tata mai. Ka e tala age a Iesu ke he tau tutaki haana: “Kia age e mutolu e tau mena ke kai ai a lautolu.” Liga fakagogoa he tau kupu ha Iesu a lautolu. Ne nakai lahi e mena kai ha lautolu, ko e lima ni e areto mo e ua e ika ikiiki.
(Mataio 14:18, 19) Ti kua pehe age a ia, Ta mai la ki hinai kia au. 19 Ati tala age ai a ia ke he lanu tagata kia tatakoto a lautolu ke he motietie; kua toto foki e ia e lima e areto mo e ua e ika, kua haga hake a ia ke he lagi, mo e fakaaue; kua tofitofi foki e ia e tau areto mo e age ke he tau tutaki; ti uta ai he tau tutaki ke he lanu tagata.
Fagai e Tokologa he Tau Lima he Tokogahoa
3 He omoomoi he fakaalofa hofihofi noa, ne taute e Iesu e mana. Ko e mana ni anei ne putoia e tau Evagelia tokofā. (Mare. 6:35-44; Luka 9:10-17; Ioane 6:1-13) Ne fekau e Iesu e tau tutaki haana ke tala age ke he toloaga ke nonofo he motie ke he tau vahega ne toko 50 mo e 100. He mole e liogi ne pakipaki e ia e areto mo e vehevehe e ika. He nakai age fakahako e tau mena kai ke he tau tagata, ne age e Iesu ke he tau tutaki, ti age he tau tutaki ke he toloaga. Ne lahi mahaki e mena kai ke fagai e tau tagata oti. Manamanatu la: Ne fagai e Iesu e tokoafe ke he puhala he tau lima he tokogahoa, haana tau tutaki.
(Mataio 14:20, 21) Ati kai ai a lautolu oti kana, kua makona; kua fafao foki e lautolu e tau mena kai ne toe, kua puke ai e hogofulu ma ua e kato. 21 Ko lautolu foki ne kai, toka ai ko e lima e afe he tau tane, ka e nakai totou e tau fifine mo e tau tama ikiiki.
nwtsty vala fakaako ia Mat 14:21
tau fifine mo e tau tama ikiiki: Ko Mataio ni ne totoku e tau fifine mo e tau tama ikiiki he hagaao ke he mana nei. Liga ko e katoatoa he numera ia ha lautolu ne fagai fakamana kua molea e 15,000.
Fagai e Tokologa he Tau Lima he Tokogahoa
MANAMANATU ke he mena ne tupu. (Totou Mataio 14:14-21.) Nakai la leva ato hoko e Paseka he tau 32. Ko e toloaga he kavi ke he 5,000 he tau tagata taane fakalataha mo e tau fifine mo e tau tama ikiiki, ne mumui ki a Iesu mo e haana tau tutaki ke he matakavi ogoogonoa tata ki Petesaita, ko e maaga he faahi tokelau he Tahi ha Kalilaia.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Mataio 15:7-9) Ko e tau tagata fakavai na e, lata ni e talahau a Isaia kia mutolu, ne pehe mai, 8 Kua fakatata mai kia au e motu nai ke he tau gutu ha lautolu, mo e fakaheke mai kia au ke he tau laugutu ha lautolu; ka ko e tau loto ha lautolu, kua fakamamao a ia ia au. 9 Kua tapuaki noa mai a lautolu kia au he fakaako e lautolu e tau poaki he tau tagata.
nwtsty vala fakaako ia Mat 15:7
tau tagata fakavai: Ko e kupu Heleni hy·po·kri·tesʹ ne hagaao fakamua ke he tau tagata taute tala Heleni (ti fakamui ke he tau Roma) ne tui e tau pa mata lalahi kua talaga ke fakalahi aki e leo. Kamata ke fakaaoga e talahauaga nei he puhala metafoa ke hagaao ke he ha tagata ne fufū e manatu po ke aga mooli haana he fakavaivai, po ke fakatupua. Ne ui e Iesu e tau takitaki lotu Iutaia ko e “tau tagata fakavai.”—Mat 6:5, 16.
(Mataio 15:26) Ti tala age ai a ia kua pehe, Nakai lata ke uta e mena kai he fanau mo e liti ke he tau kuli.
nwtsty vala fakaako ia Mat 15:26
fanau . . . tau kuli: Ha kua nakai meā e tau kuli he Fakatufono faka-Mose, fa fakaaoga he tau Tohiaga Tapu e talahauaga ia ke he puhala fakateaga. (Le 11:27; Mat 7:6; Flp 3:2; Fki 22:15) Ka e he fakamauaga ha Mareko he (7:27) mo e fakamauaga ha Mataio ke he tala ha Iesu he fakatatai e tau Tagata Motu Kehe ke he tau kuli, ne fakaaoga e kupu he vagahau fakamua he Tohi Tapu kua hagaao ke he tau kuli fao, nakai ko e tau kuli vale. Liga fakakite he mena nei kua fakaaoga e Iesu e talahauaga fakaalofa ma e tau manu fao he tau kaina he tau tagata ne nakai ko e tau Iutaia. He fakatatai e Iesu e tau Isaraela ke he “fanau” mo e tau tagata ne nakai ko e tau Iutaia ke he “tau kuli,” kua manako a Iesu ke fakakite e latatonu ke moua fakamua. He kaina ne fai fanau mo e fai kuli, ko e fanau ka fagai mua.
Totouaga he Tohi Tapu
(Mataio 15:1-20) Ati o mai ai kia Iesu e tau tohikupu mo e tau farasaio mai Ierusalema, kua pehe mai, 2 Ko heigoa e mena kua holi ai he tau tutaki hau e kupu toka tuai he tau tagata i tuai? ha ko e mena kua nakai holoholo ha lautolu a tau lima ka kai mena a lautolu. 3 Ka kua tala age a ia, kua pehe age kia lautolu, Ka ko mutolu, ko e ha kua holi ai e mutolu e poaki he Atua ke he tau kupu toka tuai ha mutolu? 4 Ha kua poaki mai e Atua, kua pehe mai, Kia fakalilifu a koe ke he hau a matua tane mo e hau a matua fifine; mo e taha kupu foki, Ko e tagata kua kupu kelea ke he matua tane, po ke matua fifine, kia kelipopo ni a ia. 5 Ka e pehe a mutolu, Ko ia ka tala age ke he matua tane, po ke matua fifine, Ko e mena foaki mo poa haku a tau mena oti kua aoga kia koe; 6 Ti nakai tuai fakalilifu a ia ke he hana matua tane, po ke hana matua fifine. Kua fakahui e mutolu e poaki he Atua ke he tau kupu toka tuai ha mutolu. 7 Ko e tau tagata fakavai na e, lata ni e talahau a Isaia kia mutolu, ne pehe mai, 8 Kua fakatata mai kia au e motu nai ke he tau gutu ha lautolu, mo e fakaheke mai kia au ke he tau laugutu ha lautolu; ka ko e tau loto ha lautolu, kua fakamamao a ia ia au. 9 Kua tapuaki noa mai a lautolu kia au he fakaako e lautolu e tau poaki he tau tagata. 10 Ati ui atu ai a ia ke he lanu tagata, kua tala age kia lautolu, Fanogonogo mai a a mutolu, mo e logona; 11 Nakai ko e mena kua tuku ke he gutu ke kelea ai e tagata; ka ko e mena kua hau mai he gutu, ko e mena ia ke kelea ai e tagata. 12 Ti o mai ai hana tau tutaki kia ia, kua tala mai kia ia, Kua fioia nakai e koe, kua tupetupe e tau farasaio he logona e lautolu e kupu ia? 13 Ka e tala age a ia, kua pehe age, Ko e tau akau oti nakai to he haku Matua ha ha he lagi to huo ia. 14 Toka ai pihia a lautolu, ko e tau matapouli a lautolu ke takitaki e tau matapouli; kaeke ke takitaki he matapouli e taha matapouli, ti veveli ai a laua tokoua ke he luo. 15 Ati tala age ai a Peteru, kua pehe mai kia ia, Kia fakamatala mai e koe kia mautolu e fakatai nei. 16 Ati tala age ai a Iesu, Nakai kia la logona foki e mutolu? 17 Nakai kia la iloa foki e mutolu, ko e tau mena oti kua tuku ke he gutu, kua hoko ia ke he manava, ti tiaki ke he vao. 18 Ka ko e tau mena ke hau mai he gutu, kua hake ia mai he loto; ko e tau mena ia ke kelea ai e tagata. 19 Ha ko e mena kua hake mai he loto e tau manatu kelea, ko e keli tagata, ko e faivao, ko e feuaki, ko e kaiha, ko e talahau pikopiko, mo e kupu kelea. 20 Ko e tau mena ia ke kelea ai e tagata; ka ko e kai mena mo e tau lima nakai holoholo, nakai kelea e tagata he mena ia.
Fepuari 19-25
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | MATAIO 16-17
“Ha Hai e Tau Manatu kua Manamanatu a Koe ki Ai?”
(Mataio 16:21, 22) Ko e vaha ia ne kamata ai e Iesu ke fakailoa atu ke he hana tau tutaki, ko e mena lata ke fano a ia ki Ierusalema, ke mamahi foki a ia he tau mena loga he tau patu, mo e tau ekepoa ne mua, mo e tau tohikupu, ke kelipopo foki a ia, ke fakatu hake foki a ia ke he aho tolu. 22 Ti takitaki age ai e Peteru a ia, kua kamata ke hataki a ia, kua pehe mai, Ko e Iki na e, kia mamao ia koe e mena ia; nakai ni hoko e mena ia kia koe.
Tau Taane—Mailoga e Ulu Pule he Keriso
17 He taha magaaho foki, ne fakamaama e Iesu ke he tau aposetolo haana kua lata ia ia ke finatu ki Ierusalema, matakavi ka favale ki a ia e “tau patu, mo e tau ekepoa ne mua, mo e tau tohikupu, ke kelipopo foki a ia, ke fakatu hake foki a ia ke he aho tolu.” Mogoia ne uta e Peteru a Iesu ke he mafoa ti kamata ke akonaki a ia, he pehē: “Ko e Iki na e, kia mamao ia koe e mena ia; nakai ni hoko e mena ia kia koe.” Maali ai, kua pulefu e onoonoaga ha Peteru ha ko e haana loto manamanatu. Kua latatonu ni ke fakahako. Ti pehē a Iesu ki a ia: “Ma Satani na e, kia fano a koe ki tua haku; kua eke a koe mo mena ke tupetupe ai au; ha ko e mena nakai ko e tau mena he Atua kua manamanatu a koe ki ai, ka ko e tau mena he tau tagata.”—Mataio 16:21-23.
(Mataio 16:23) Ati haga atu ai a ia, kua pehe atu kia Peteru, Ma Satani na e, kia fano a koe ki tua haku; kua eke a koe mo mena ke tupetupe ai au; ha ko e mena nakai ko e tau mena he Atua kua manamanatu a koe ki ai, ka ko e tau mena he tau tagata.
Kia Mataala—Manako a Satani ke Faiola ia Koe!
16 Maeke a Satani ke fakagoagoa foki e tau fekafekau fakamakutu ha Iehova. Ma e fakatai, manamanatu ke he mena ne tupu he tala age a Iesu ke he tau tutaki haana to nakai leva ti tamate a ia. Ko e aposetolo ko Peteru kua fakaalofa ki a Iesu ne pehē: “Ko e Iki na e, kia mamao ia koe e mena ia [po ke, totonu ki a koe ni]; nakai ni hoko e mena ia kia koe.” Tala age a Iesu ki a Peteru: “Ma Satani na e, kia fano a koe ki tua haku.” (Mataio 16:22, 23) Ko e ha ne ui e Iesu a Peteru ko “Satani”? Ha kua iloa e Iesu e mena ka tupu. Nakai leva, to mate a Iesu mo poa lukutoto mo e to fakamooli ko e Tiapolo ko e pikopiko a ia. Ko e magaaho uka lahi anei he fakamauaga tala tuai he tagata ti nakai ko e mogo ma Iesu ke ‘totonu’ ki a ia ni. To fiafia lahi a Satani ke he mena ia ane mai nakai mataala a Iesu.
17 Kua tata mai tuai e moumouaga ke he fakatokaaga nei, ti nonofo foki a tautolu he magaaho uka lahi. Manako a Satani ki a tautolu ke ‘totonu’ ki a tautolu ni he hagaaki ke kautū he lalolagi nei. Manako a ia ke nimo e tautolu kua nonofo a tautolu he tau aho fakamui ti nakai mataala. Ua fakaatā e mena ia ke tupu ki a koe! Ka “kia mataala.” (Mataio 24:42) Ua talitonu ke he pikopiko ha Satani kua mamao agaia e fakaotiaga po ke to nakai fai mena ka tupu.
(Mataio 16:24) Ati tala age ai a Iesu ke he hana tau tutaki, Ko e tagata ka fia mui mai kia au, aua neke omaoma a ia kia ia, ka e nikiti a hana satauro, mo e mui mai ai kia au.
‘Kia O Atu ke Taute Tutaki ti Papatiso a Lautolu’
9 Ko e heigoa kua putoia he muitua ke he fakafifitakiaga ha Iesu he taute e finagalo he Atua? Ne pehe a Iesu ke he tau tutaki haana: “Kaeke kua manako e taha ke muitua mai ki a au, kia fakatikai e ia a ia mo e lagaki hake hana akau fakakikiveka mo e muitua mai tumau ki a au.” (Mataio 16:24, NW) Ne talahau fakatonu mai e ia tolu e mena nei kua lata ke taute e tautolu. Fakamua, kia “fakatikai” e tautolu a tautolu. Tuku ai pehēnei, kua talahau e tautolu, nakai, ke he tau fakaohoohoaga lotokai, nakai mitaki katoatoa ha tautolu mo e, e, ke he fakatonuaga mo e takitakiaga he Atua. Uaaki, kua lata ia tautolu ke ‘lagaki hake ha tautolu a akau fakakikiveka.’ He vaha ha Iesu ko e akau fakakikiveka ko e fakamailoga he fakamā mo e matematekelea. Ha ko e tau Kerisiano, kua talia e tautolu e vala he matematekelea ke lata mo e tala mitaki. (2 Timoteo 1:8) Pete he vaiga po ke ekefakakelea he lalolagi a tautolu, tuga e Keriso, kua ‘fakateaga ke he ma’ a tautolu, ka e fiafia he iloa kua fakafiafia e tautolu e Atua. (Heperu 12:2) Fakahiku ai, kua fifitaki “tumau” e tautolu a Iesu.—Salamo 73:26; 119:44; 145:2.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Mataio 16:18) Kua tala atu nai e au kia koe, Ko Peteru a koe, to fakatu foki e au haku a ekalesia ki luga he maka nai; ti nakai kautu ki ai e gutuhala a hate.
nwtsty vala fakaako ia Mat 16:18
Ko Peteru a koe . . . he maka nai: Ko e kupu Heleni peʹtros ne kakano “ko e vala maka; ko e patuō.” Kua fakaaoga ai mo higoa (Peteru), ko e higoa Heleni ne age e Iesu ma Simona. (Ioa 1:42) Ko e kupu peʹtra kua tatai ke he “maka,” ne liga kakano patutoka, feutu, po ke maka lahi. Kitia foki e kupu Heleni nei ia Mat 7:24, 25; 27:60; Luk 6:48; 8:6; Rom 9:33; 1Ko 10:4; 1Pe 2:8. Nakai onoono hifo a Peteru ki a ia ko e maka ka fakatū ai e Iesu e ekalesia ha kua tohi e ia he 1Pe 2:4-8 ko Iesu kua leva he talahau tuai ko e “maka ke fakamau aki e malokuaga,” ne fifili he Atua. Tatai ai, ne hagaao e aposetolo ko Paulo ki a Iesu ko e “fakaveaga” mo e “maka kua lata mo e agaga.” (1Ko 3:11; 10:4) Ti kua fakaaoga fakailoilo e Iesu e tau kupu he talahau: ‘Ko koe ne fakahigoa e au ko Peteru ko e Vala Maka, kua iloa mooli ai e Keriso, ko e “maka nai,” ka eke mo fakavēaga he fakapotopotoaga Kerisiano.’
ekalesia: Ko e kitiaaga fakamua anei he kupu Heleni ek·kle·siʹa. Moua mai he tau kupu Heleni ne ua, ko e ek, ne kakano “atu,” mo e ka·leʹo, ne kakano “ke ui.” Kua hagaao ke he matakau he tau tagata ne ui atu ke fakalataha ma e kakano pauaki po ke matagahua. (Kikite Glossary.) He kupu nei, ne talahau tuai e Iesu e fakatokaaga he fakapotopotoaga Kerisiano ne ha ha e tau Kerisiano fakauku, ko lautolu e “tau maka momoui” ne “ati hake . . . ko e fale kua lata mo e agaga.” (1Pe 2:4, 5) Ko e kupu Heleni nei ne fakaaoga tumau he Septuagint ne kua tatai mo e kupu Heperu ne talahau “fakapotopotoaga,” ne fa hagaao ke he motu katoa he tau tagata he Atua. (Teu 23:3; 31:30) Ia Gah 7:38, ko e tau Isaraela ne ui ke ō kehe mai i Aikupito kua hagaao ki ai ko e “ekalesia.” Nakai kehe mo e tau Kerisiano “ne ui . . . ke o mai he pouli” mo e “fifili . . . mai he lalolagi” kua eke mo “ekalesia he Atua.”—1Pe 2:9; Ioa 15:19; 1Ko 1:2.
(Mataio 16:19) To ta atu foki e au kia koe e tau kei he kautu he lagi; ko e mena foki ke lili e koe ke he lalolagi, to lili foki ia ke he lagi; ko e mena foki ke vevete e koe ke he lalolagi, to vevete foki ia ke he lagi.
nwtsty vala fakaako ia Mat 16:19
tau kei he kautu he lagi: He Tohi Tapu, ko lautolu ne foaki ki ai e tau kei pauaki, ne mooli po ke fakatai, kua tuku age ki ai e pule. (1No 9:26, 27; Isa 22:20-22) Ti ko e kupu “kei” kua eke mo fakamailoga he pule mo e kotofaaga. Fakaaoga e Peteru e “tau kei” nei ne tuku age ki a ia ke hafagi ke he tau Iutaia (Gah 2:22-41), tau Samaria (Gah 8:14-17), mo e tau Tagata Motu Kehe (Gah 10:34-38) e magaaho ke moua e agaaga he Atua mo e onoonoaga ke huhū atu ke he Kautu he lagi.
Totouaga he Tohi Tapu
(Mataio 16:1-20) Ati o mai ai e tau farasaio mo e tau satukaio, kua kamatamata a lautolu mo e tala age kia ia, ke fakakite kia lautolu taha fakamailoga mai he lagi. 2 Ati tala age ai a ia, kua pehe age kia lautolu, Ka hoko ke he afiafi, kua pehe ai a mutolu, To afua, nukua kula mai e lagi. 3 Ka pogipogi foki, kua pehe ai a mutolu, To uha e aho nai, nukua kula mai mo e malumalu hifo e lagi. Ko e tau tagata fakavai na e, kua iloa e mutolu ke fakafili e mahani he lagi, ka ko e tau fakamailoga he tau vaha nakai kia maeke e mutolu? 4 Ko e hau kelea mo e faivao kua kumi ha fakamailoga; ka e nakai ta atu ki ai ha fakamailoga, ka ko e fakamailoga hokoia a Iona ko e perofeta. Ati toka ai e ia a lautolu, ka e haele kehe. 5 Ati hohoko atu hana tau tutaki ke he fahi atu, kua nimo ia lautolu ke uta e tau areto. 6 Ati tala age ai a Iesu kia lautolu, A mutolu, kia kalo kehe a mo e mena fakaea he tau farasaio mo e tau satukaio. 7 Ati vagavagahau ai a lautolu, kua pehe, Kua pihia mai a ia he nakai ta mai e tautolu e tau areto. 8 Kua fioia e Iesu, ati pehe age ai a ia kia lautolu, Ko mutolu na ne tua fakatote, ko e ha ne vagavagahau ai a mutolu, he nakai ta mai e mutolu e tau areto? 9 Nakai kia la logona e mutolu, nakai kia manatu foki e mutolu ke he lima e areto mo e lima e afe, po ke fiha e kato ne fafao ai e mutolu? 10 Ko e fitu foki e areto mo e fa e afe, po ke fiha e kato ne fafao ai e mutolu? 11 Nakai logona fefe e mutolu, nakai ko e areto ne tala atu ai e au kia mutolu, kia kalo kehe a mutolu mo e mena fakaea he tau farasaio mo e tau satukaio? 12 Ati logona ai e lautolu, nakai ko e mena fakaea he areto ne tala atu e ia kia kalo kehe ai, ka ko e tau kupu he tau farasaio mo e tau satukaio. 13 Kua haele a Iesu ke he tau fahi a Kaisaria Filipi, ati hūhu age ai a ia ke he hana tau tutaki, kua pehe age, Po ke heigoa e kupu he tau tagata kia au ko e Tama he tagata, po ko hai? 14 Ti pehe mai ai a lautolu, Ko e kupu he falu ko koe ko Ioane ko e papatiso; ka ko e falu, ko Elia; ka ko e falu, ko Ieremia, po ke taha he tau perofeta. 15 Ti pehe age a ia kia lautolu, Ka ko mutolu, po ke heigoa e kupu ha mutolu kia au, po ko hai? 16 Ati tali mai ai a Simona Peteru, kua pehe, Ko koe ko e Keriso, ko e Tama he Atua moui. 17 Ati tala age ai a Iesu, kua pehe age kia ia, Uhoaki a koe ma Simona Pa-Iona, ha ko e mena nakai ko e tagata ne fakakite atu ai kia koe, ka ko e haku a Matua ha ha he lagi. 18 Kua tala atu nai e au kia koe, Ko Peteru a koe, to fakatu foki e au haku a ekalesia ki luga he maka nai; ti nakai kautu ki ai e gutuhala a hate. 19 To ta atu foki e au kia koe e tau kei he kautu he lagi; ko e mena foki ke lili e koe ke he lalolagi, to lili foki ia ke he lagi; ko e mena foki ke vevete e koe ke he lalolagi, to vevete foki ia ke he lagi. 20 Ati hataki age ai a ia ke he hana tau tutaki, aua neke talahau atu ni e lautolu kia taha, ko ia ko Iesu ko e Keriso.
Fepuari 26–Mati 4
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | MATAIO 18-19
“Fakaeneene ke Ua Fakatupetupe e Koe a Koe mo e Falu”
(Mataio 18:6, 7) Ka ko ia ka fakatupetupe taha ia lautolu nai kua fakateaga, ko lautolu kua tua kia au, po kua laukauka ke he tagata ia ane tau e makaholo lahi ke he hana ua, mo e fakatomo hifo a ia ke he moana hokulo. 7 Oi te fakaalofa ke he lalolagi ha ko e tau mena ke tupetupe ai, ha ko e mena hoko mai ni e tau mena ke tupetupe ai; oi fakaalofa ke he tagata kua hoko mai ai e mena ke tupetupe ai.
nwtsty tau vala fakaako ia Mat 18:6, 7
makaholo lahi: Kakano, “ko e makaholo he asini.” Ko e makaholo pihia ne liga 1.2-1.5 e mita he laulahi, ne mamafa lahi mahaki ti kua lata ni ke toho he asini.
tau mena ke tupetupe ai: Ko e kakano fakamua he kupu Heleni skanʹda·lon, ne talahau “mena ke tupetupe ai,” ne manatu kua hagaao ke he hele; falu ne talahau ko e kākau i loto he hele ne tuku ai e matapage. Lafi ki ai, kua hagaao mogoia ke he ha mena fakatauhele ka fakatupu e taha ke tupetupe po ke veli. Ke he puhala fakatai, kua hagaao ke he gahua po ke tuaga ne takitaki e tagata ke muitua ke he puhala hepe, ke tupetupe po ke kaumahala ke he mahani feuaki, po ke agahala. Ia Mat 18:8, 9, ko e kupu fakagahuahua skan·da·liʹzo, ne fakaliliu “taute ke tupetupe,” kua maeke ke talahau foki “eke mo matahele; fakatupu ke agahala.”
nwtsty media
Makaholo
Ko e tau makaholo kua fakaaoga ke holo e tau saito mo e tavili e tau fua olive ke moua mai e lolo. Falu ne ikiiki kua maeke ke fakaaoga he holo aki e lima, ka ko e falu kua lalahi mahaki ti lata ke toho he manu. Liga ko e makaholo lahi tuga anei ne poaki ki a Samisoni ke toho ma e tau Filisitia. (Ffili 16:21) Ko e makaholo ne toho he manu kua fakaaoga mau ki Isaraela ti pihia foki ke he Pule Atu Motu Roma.
Tau Makaholo i Luga mo Lalo
Ko e makaholo lahi tuga ne fakakite he fakatino kua toho he manu tuga e asini, ti fakaaoga ke holo aki e tau saito po ke tavili e tau fua olive. Ko e makaholo i luga ne liga 1.5 e mita he laulahi ti toho he makaholo i lalo ne lahi atu.
(Mataio 18:8, 9) Kaeke ke tupetupe a koe he hau a lima, po ke hau a hui, ati hio kehe a mo e tiaki e koe; mitaki ni ke hu atu a koe ke he moui mo e lima taha, po ke hui taha ka e kelea ke liti a koe ke he afi tukulagi mo e hau a na lima ua, mo e hau a na hui ua. 9 Kaeke foki ke tupetupe a koe he hau a mata, ati kape ai a, mo e tiaki e koe; mitaki ke hu a koe ke he moui mo e mata taha, ka e kelea ke liti a koe mo e ua e mata hau ke he afi ko Kehena.
nwtsty vala fakaako ia Mat 18:9
Kehena: Kua moua e kupu nei mai he tau kupu Heperu geh hin·nomʹ, ne kakano “pahua ha Hinoma,” ne haia ke he Faahi Lalo mo e Faahi Toga i Ierusalema i tuai. (Kikite Apenetiki B12, mepe “Jerusalem and Surrounding Area.”) He vahā a Iesu, kua eke e pahua mo matakavi ke tugi e tau otaota ti ko e kupu “Kehena” ko e fakamailoga kua latatonu ma e moumouaga katoatoa.
nwtstg Glossary
Kehena
Ko e higoa Heleni ma e Pahua ha Hinoma he faahi toga ki lalo ha Ierusalema i tuai. (Ier 7:31) Ne talahau fakaperofeta ko e matakavi ne tafola ai e tau tino mamate. (Ier 7:32; 19:6) Nakai fai fakamooliaga kua fakakite na tolo e tau manu po ke tau tagata ki Kehena ke tugi moui po ke fakakikiveka. Ti ko e matakavi nei ne nakai fakamailoga e matakavi nakai kitia ne kua fakakikiveka tukulagi e tau tagata ke he afi mooli. Ka kua fakaaoga e Iesu mo e tau tutaki haana e Kehena ke fakamailoga e fakahala tukulagi he “mate ne ua,” ko e moumouaga tukulagi a ia.—Fki 20:14; Mat 5:22; 10:28.
(Mataio 18:10) A mutolu neke fakateaga a mutolu ke he taha ia lautolu nai kua fakateaga; ha ko e mena tala atu e au kia mutolu, ko e tau agelu ha lautolu ha he lagi kua kitekite mau a lautolu ke he fofoga he haku a Matua ha ha he lagi.
nwtsty vala fakaako ia Mat 18:10
kitekite . . . ke he fofoga he haku a Matua: Po ke “hohoko ke he haaku Matua.” Ha kua hohoko atu a lautolu ki mua he Atua, ko e tau mena momoui fakaagaaga ni ka kitia e fofoga he Atua.—Eso 33:20.
w10 11/1 lau 16
Puhala ne Lauia a Tautolu he Tau Mena Momoui Fakaagaaga
Kua fakakite e Iesu kua tuku age ke he tau agelu e matagahua ke leveki e tuaga fakaagaaga he tau fekafekau he Atua. Ti ko e magaaho ne hataki e Iesu e tau tutaki haana ke nakai fakatupetupe e falu, pehē a ia: “A mutolu neke fakateaga a mutolu ke he taha ia lautolu nai kua fakateaga; ha ko e mena tala atu e au kia mutolu, ko e tau agelu ha lautolu ha he lagi kua kitekite mau a lautolu ke he fofoga he haku a Matua ha ha he lagi.” (Mataio 18:10) Kua nakai kakano a Iesu ke he mena nei kua igatia e tau tutaki haana mo e agelu leveki kua kotofa ki ai. Ka e fakakite e Iesu ko e tau agelu ne gahua fakatata mo e Atua kua fiafia ke he tau tagata he fakapotopotoaga Kerisiano.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Mataio 18:21, 22) Ati fina age ai a Peteru kia ia, kua pehe age, Ko e Iki na e, to lagafiha kia he mahani kelea mai ai haku a matakainaga kia au, ti fakamagalo e au a ia? to lagafitu kia? 22 Ati pehe age ai a Iesu kia ia, Nakai tala atu e au kia koe ke lagafitu, ka kia laga fitugofulu kua taki fitu.
nwtsty vala fakaako ia Mat 18:22
laga fitugofulu kua taki fitu: Kakano, “laga fitugofulu ma fitu.” Ko e talahauaga Heleni nei kua kakano “70 mo e 7” (laga 77) po ke “70 fakalahi 7” (laga 490). Ko e tau kupu ia ni ne moua he Septuagint ia Ke 4:24 ne fakakite e talahauaga Heperu “lagafitugofulu ma fitu,” ne lalago e talahauaga “laga 77.” Pete ne puhala kua maama ai, ko e liu fatiaki he numera fitu kua tatai ke he “nakai fai fakaotiaga” po ke “nakai fai fakakaupāaga.” He hiki e laga 7 ha Peteru ke he laga 77, ne tala age a Iesu ke he tau tutaki haana ke nakai fakatoka e fakakaupāaga pāpā maō ke fakamagalo. Kehe ai, ko e Talmud Papelonia (Yoma 86b) ne pehē: “Ka taute he tagata e agahala fakamua, ke uaaki mo e ke toluaki to fakamagalo a ia, ke laga fāaki kua nakai fakamagalo a ia.”
(Mataio 19:7) Ti pehe mai a lautolu kia ia, Ti poaki mai ai he ha kia a Mose ke age e tohi vega, ti tiaki ai a ia?
nwtsty vala fakaako ia Mat 19:7
tohi vega: Po ke “tohi tau vevehe.” Ha kua lata e tagata taane kua manamanatu ke tau vevehe ke tauteute e tohi matafakatufono mo e liga fina atu ke tutala ke he tau motua, ne tuku age he Fakatufono ki a ia e magaaho ke liu manamanatu ke he fifiliaga hokulo ia. Ko e foliaga he Fakatufono ke kalo mai mooli he taute fakamafiti e tau vevehe mo e foaki e puipuiaga matafakatufono ma e tau fifine. (Teu 24:1) Ka e he vahā a Iesu, kua taute he tau takitaki lotu ke mukamuka e tau vevehe. Ko e tagata fakamau tala tuai he senetenari fakamua ko Josephus, ko e Farasaio kua tau vevehe foki ne pehē kua fakaatā e tau vevehe “ma e ha kakano noa ni (ti loga e tau tuaga pihia ne tutupu ke he tau tagata taane).”
nwtsty media
Tohi Tau Vevehe
Ko e tohi tau vevehe nei, kavi he 71 po ke 72 V.N., kua tohi faka-Aramaika. Moua ai ke he faahi tokelau i Wadi Murabbaat, ko e vaitafe magomago he Judean Desert. Talahau ai ha ko e tau ke onoaki he totokoaga he tau Iutaia, ko Joseph ko e tama taane ha Naqsan, ne tau vevehe mo Miriam ko e tama fifine ha Jonathan ne nofo he taone ko Masada.
Totouaga he Tohi Tapu
(Mataio 18:18-35) Ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, Ko e tau mena oti ke lili e mutolu ke he lalolagi, to lili ia ke he lagi; ko e tau mena oti foki ke vevete e mutolu ke he lalolagi, to vevete ia ke he lagi. 19 Kua tala atu foki e au kia mutolu, kaeke ke loto fakalataha e tokoua ia mutolu ha he lalolagi ke he taha mena ke ole atu ai a laua, to eke ia ma laua he haku a Matua ha ha he lagi. 20 Ha ko e mena kua fakapotopoto ai e tokoua po ke tokotolu ke he haku a higoa, ko au ha ha i ai fakalataha mo lautolu. 21 Ati fina age ai a Peteru kia ia, kua pehe age, Ko e Iki na e, to lagafiha kia he mahani kelea mai ai haku a matakainaga kia au, ti fakamagalo e au a ia? to lagafitu kia? 22 Ati pehe age ai a Iesu kia ia, Nakai tala atu e au kia koe ke lagafitu, ka kia laga fitugofulu kua taki fitu. 23 Ko e mena ia kua fakatai ai e kautu he lagi ke he taha patuiki, kua manatu ke fakafili e tau mena he hana tau fekafekau. 24 Kua kamata ke fakafili e ia, ati ta mai ai kia ia e taha ne toka ai e hogofulu e afe he tau taleni hana. 25 Kua nakai moua e ia ha mena ke palepale aki, ti tala age hana iki kia fakafua a ia, mo e hana hoana, mo e hana fanau, katoa mo e hana tau mena oti, ke taui aki mai. 26 Ati fakaveli fakafohifo ai e fekafekau mo e hufeilo kia ia, kua pehe mai, Ko e iki na e, kia fakamanavalahi mai a koe kia au, to taui atu e au hau a tau mena oti. 27 Ati hofihofi ai e fakaalofa he iki he fekafekau ia, kua toka noa a ia, mo e fekau ke tiaki ua totogi mai hana tau mena ne toka ia ia. 28 Kua fano e fekafekau ia, ti kitia ai e ia e taha he hana tau matakainaga a fekafekau ne toka ai e teau he tau tenari hana; ti tapaki a ia mo e fofota e ua hana, kua pehe atu, Kia taui mai a haku a tau mena ne toka ia koe. 29 Ati fakaveli fakafohifo ai hana matakainaga a fekafekau ke he hana tau hui, kua olelalo atu kia ia, kua pehe atu, Kia fakamanavalahi mai a koe kia au, to taui atu e au hau a tau mena oti. 30 Ka kua nakai mafai a ia, ka e fano mo e tuku atu a ia ke he fale puipui, ato taui mai hana tau mena. 31 Kua iloa he hana tau matakainaga a fekafekau e tau mena ne eke, ati hukia lahi ai ha lautolu a tau loto; kua o a lautolu, mo e talahau atu ke he iki ha lautolu e tau mena oti kana ne eke. 32 Ati ui atu ai hana iki kia ia, kua pehe atu kia ia, Ko e fekafekau mahani kelea na e, ne fekau atu e au haku a tau mena oti ia ne toka ia koe, he olelalo mai a koe kia au; 33 Ka e nakai kia lata he fakaalofa age a koe ke he hau a matakainaga a fekafekau, ke tuga foki au ne fakaalofa atu kia koe? 34 Ti ita ai hana iki, kua tuku atu a ia ke he tau leoleo, ato taui mai hana tau mena oti. 35 To eke pihia foki haku a Matua ha he lagi kia mutolu, kaeke kua nakai takitaha a mutolu mo e fakamagalo mo e tau loto katoa ha mutolu e tau matakainaga ha mutolu ka mahani kelea mai a lautolu.