Tau Hūhū he Tau Tagata Totou
Fakamua to iloa e kupu mooli, ne taute e au mo e hoana haaku e “in vitro fertilization” ha kua manako a maua ke fai tama. Ne nakai fakaaoga oti e tau tegatega moui (embryo) ha maua; ne fakatuli he aisa e falu mo e leveki. Kua lata nakai ke toka, po ke lata ke tiaki?
Ko e taha ni anei he tau matakupu mamafa loga he tau mahani ne kua fehagai e tau hoa mau kaeke kua fifili a laua ke fakaaoga e in vitro fertilization (IVF). Igatia e hoa mau mo e fakalagoaga ki mua ha Iehova ke fifili e mena ke taute. To liga aoga ke maama e puhala lagomatai nei he fakafua tama.
He 1978 ko e fifine Igilani e fifine fakamua ne fakafua tama ke he puhala ne fakahigoa he tokologa ko e tama i loto he lupo (test-tube). Ne nakai maeke a ia ke fai tama ha kua ponotia e tau hokohoko Fallopian haana, ti kua nakai fakaatā e huhua he tagata taane ke hoko ke he (tau) fufua haana. Ko e matakau fakaekekafo ne fakagahua he puhala pulotu ke moua e taha fufua motua mai ia ia, tuku ai he pa hio tote, ti lafi aki e huhua he taane haana. Ko e tegatega moui ne moua mai kua fakaatā ke tupu i loto he tau vai pauaki ti tuku mogoia ki loto he nofoaga tama haana ke tupu. Fai magaaho he mole ti fanau mai e ia e tama fifine. Ko e fakaholoaga ia, mo e falu puhala pihia foki, ne fakahigoa ko e in vitro (i loto he lupo kalase) fertilization, po ke IVF.
Pete kua liga kehekehe e tau puhala he taha motu ke he taha motu, ko e IVF kua putoia e tau mena nei: Kua fagai ke he hoana e tau vai fakafanau malolō ke he tau faahi tapu loga, ke fakalagalaga aki e hala fanau haana ke moua e tau fufua loga. Liga ole ke he taane ke moua e tau huhua foou mai ia ia he mulumō ne ia a ia. Ko e tau huhua he tagata taane ne kua fufulu mo e tau fufua he fifine, kua lafi auloa he poko kumikumi. Liga loga e fufua he fifine kua lafi mo e tau huhua he tagata taane ne tutupu ti kamata ke mavehevehe, kua eke mo tau tegatega moui tagata. He kavi ke he taha e aho he mole, ko e tau tegatega moui ne tupu laia, kua kitekite fakamatafeiga ki ai ke kitia e kau ne nakai mitaki mo e kau kua liga malolō mo e mua e mitaki ke tuku ki loto he nofoaga tama mo e tupu. He aho ke toluaki, kua fa mahani ke tuku ke he nofoaga tama he hoana, nakai taha ni ka e ua po ke tolu e tegatega moui ne mua e mitaki ke lali ke fakafua tama. Ka lagataha po ke lagaloga e fagai ke he hala fanau, kua fatu a ia, ti amaamanaki a ia ke fanau e tama.
Ka e kua e tau tegatega moui ne nakai tuku ke he nofoaga tama, putoia e kau ne nakai malolō po ke fai lekua? Ka toka noa, ti nakai leva to mamate e tau tegatega moui ia ne toe. Ato hoko ke pihia, kua liga fakatuli e tau tegatega moui ne toe ke he puke naitorotene. Ko e ha? Ka nakai kautū e IVF fakamua, kua maeke mogoia e falu tegatega moui ne toe ke fakaaoga he taha IVF foki ne tote hifo e totogi. Ka kua lagā mai ai e falu matakupu. Ke he hoa mau ne talahau e hūhū na i luga, tokologa kua taufetului ke fifili e mena ka taute aki e tau tegatega moui ha laua ne kua fakatuli he aisa. Liga nakai manako a laua ke fai tama foki. Liga nakai mitaki ke liu lali foki ha ko e tau tau he moui he tau mamatua po ke tuaga fakatupe. Liga tupetupe a laua he tau hagahagakelea ne putoia mo e lagaloga e fai tama.a Po ke mate po ke liu mau e taha po ke tokoua to liga vihi ai e fekau ia. E, kua loga e tau tupetupe ti ko e fua, falu hoa mau ne matutaki ke totogi e tokaaga he tau tegatega moui ke he tau tau loga.
He 2008, ko e tagata kumikumi pauaki he tau tegatega moui ne talahau i loto he The New York Times kua tokologa ia lautolu he tuaga nei ne kua taufetului mooli ke he mena ke taute aki e tau tegatega moui ne toe. Ne pehē e vala tala: “Kavi ke he 400,000 e tau tegatega moui ne kua fakatuli he aisa he tau kiliniki he motu katoa, ti loga foki ne lafi ki ai he tau aho takitaha . . . Na maeke e tau tegatega moui ke momoui ke he hogofulu e tau po ke molea atu kaeke kua fakatuli fakamitaki ka e nakai momoui oti a lautolu ka fakatataka.” (Fakalilifa ha mautolu.) Ko e kakano ke uaaki ne kua omoomoi e falu Kerisiano ke fakamanou mo e manamanatu. Ko e ha?
Ko e tau hoa mau Kerisiano ne fehagai mo e tau mena vihi he IVF liga kua lata ke manamanatu ke he tau lauiaaga he taha tuaga fakaekekafo foki. Liga lata e Kerisiano ke fifili e mena ke taute aki e fakahele haana ne kua gagao kelea lahi ti kua moui ni ha ko e lagomatai he matini, tuga e matini ke fakatumau ke fafagu. Kua nakai talia he tau Kerisiano mooli e tau tuluiaga fakaekekafo ne nakai lagotatai; he felauaki mo Esoto 20:13 mo e Salamo 36:9, ne fakaeneene lahi e lautolu e moui. He Awake! ia Me 8, 1974, ne talahau ai: “Ha kua fakalilifu e lautolu e onoonoaga he Atua ke he fakatapu he moui, mai he tau loto manamanatu ni ha lautolu mo e omaoma ke he tau matafakatufono he motu, ko lautolu ne manako ke lautatai e tau momoui ha lautolu mo e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu kua nakai talia e puhala positive euthanasia,” ko e puhala ke fakaoti pauaki e moui he tagata gagao. He falu tuaga, ko e lagomataiaga ni he matini ati moui agaia e fakahele. Ti kua lata e tau tagata he magafaoa ke fifili ke matutaki pihia po ke utakehe e lagomataiaga he matini.
Mooli ai, kua nakai tatai e mena ia mo e tuaga kua fehagai mo e hoa mau ne fakaaoga e IVF ti kua fai tegatega moui kua toka agaia he mogonei. Ka e liga taha e puhala kua tuku age ki a laua, ko e utakehe e tau tegatega moui mai he filisa naitorotene, ti toka ai ke tataka. Ka nakai haia he takatakaiaga he filisa, to mafiti e tau tegatega moui ke nakai mitaki. Kua fakalago ni ke he hoa mau ke talia po ke nakai talia e mena ia.—Kala. 6:7.
Ha kua talia he hoa ke fakaaoga e puhala IVF ke fakafua tama ti amanaki ke fai tama, liga fifili a laua ke totogi ke leveki pihia ha laua a tau tegatega moui he fakatuli he aisa po ke fifili a laua ke fakaaoga e IVF he taha mogo i mua ka lali ke fai tama foki. Ka ko e taha hoa mau, kua liga fifili a laua ke nakai matutaki ke leveki e tau tegatega moui kua fakatuli he aisa, he manamanatu ko e matini ni ati momoui ai. Ko e tau Kerisiano kua fehagai mo e fifiliaga nei kua fakalago ki mua he Atua ke fakaaoga ha lautolu a loto manamanatu ne fakamahani he Tohi Tapu. Ko e manako ha lautolu kua lata ke fakatumau e loto manamanatu mitaki, mo e mailoga foki e loto manamanatu he falu.—1 Timo. 1:19.
Ko e tau Kerisiano kua fehagai mo e fifiliaga nei to fakalago ki mua he Atua ke fakaaoga ha lautolu a loto manamanatu ne fakamahani he Tohi Tapu
Taha e pulotu ke he reproductive endocrinology ne moua ke he laulahi he tau hoa mau “kua vihi ka e hokulo lahi mahaki e fifiliaga ke he mena ke taute aki ha laua a tau tegatega moui [kua fakatuli he aisa].” Ne fakahiku e ia: “Ke he tokologa e tau hoa mau, tuga kua nakai fai fifiliaga ne mitaki.”
Maaliali ai, ko e tau Kerisiano mooli kua manamanatu foki ke he IVF kua lata ke kumikumi oti e tau lauiaaga hokulo he puhala nei. Kua tomatoma mai he Tohi Tapu: “Kua kitia he tagata lotomatala e kelea, mo e fakamumuli ai a ia; ka ko e tau tagata goagoa, kua o age ai a lautolu, ti fakahala ai a lautolu.”—Fakatai 22:3.
Ko e hoa ne nakaila mau hane fakaako e Tohi Tapu ti manako ke papatiso, ka e nakai maeke ia laua ke fakavē fakamatafakatufono e fakamauaga ha laua ha ko e tagata taane kua nakaila fakaatā he fakatufono ke nofo he motu. Kua nakai fakaatā he fakatufono e tagata ne nakaila fai tonuhia ke nofo he motu ke fai taane po ke faihoana. Maeke nakai ia laua ke saini e “Declaration Pledging Faithfulness” ti papatiso mogoia?
Liga ko e tali a ia, ka e nakai ko e puhala faka-Tohi Tapu ke taute aki e lekua ha laua. Ke maama e kakano, o mai la ke kitekite fakamua ke he kakano he Declaration Pledging Faithfulness, ko e ha kua taute ai, mo e puhala mo e magaaho ke fakaaoga ai.
Ko e tohi ia ko e tau matakupu tohia kua saini ki mua he tau tagata fakamooli he hoa ne nakai fakaatā ke mau ha ko e kakano ne talahau i lalo. I loto he tohi nei kua omonuo a laua ke mahani fakamooli e taha ke he taha mo e ke fakamatafakatufono e fakamauaga ha laua ka maeke ke taute pihia. To mailoga he fakapotopotoaga a laua kua tohia ai ki mua he Atua mo e tau tagata ke fefakamooliaki ai ti maeke mogoia e fakamauaga ha laua ke pehē kua talia he tau fakatufono ne pule.
Ko e ha mo e ko e magaaho fe ka fakaaoga e Declaration Pledging Faithfulness? Ko Iehova ne fakatū e fakamauaga he tagata mo e fakalilifu lahi ai. Pehē e Tama Haana: “Ko ia kua fakalataha he Atua, aua neke vevehe he taha tagata.” (Mata. 19:5, 6; Kene. 2:22-24) Ne lafi e Iesu: “Ko ia kua tiaki hana hoana, ka e nakai faivao a ia, ti hoana ke he taha, kua faivao a ia; ko ia foki ka fai hoana kia ia kua tiaki kua faivao a ia.” (Mata. 19:9) Ti ko e “faivao,” ko e tuaga ni a ia kua fakaatā he Tohi Tapu ke tau vevehe mo e fakaoti e fakamauaga. Ma e fakatai, kaeke kua taute he taane e mahani fakataane mo e fifine i fafo he fakamauaga, kua maeke mogoia he hoana haana ne nakai hala ke fifili ke tau vevehe mo ia po ke nakai. Ka tau vevehe a ia mo e taane, ti kua atāina a ia ke faitaane foki.
Pete ia he falu motu, mua atu he vahā fakamua, kua nakai talia he lotu malolō e tuaga maaliali nei he Tohi Tapu. Ka e fakaako ai kua nakai fakaatā e tau vevehe ke he ha kakano. Ti, he falu matakavi ne lahi e fakaohoohoaga he lotu, kua nakai fakaatā he matafakatufono ma e tau tagata ke tau vevehe, pete kua lata he tuaga ne talahau e Iesu. He falu motu, kua fakaatā ke tau vevehe, ka e loa lahi e puhala ke taute aki ti vihi, mo e loga e mena ke taute. Liga loga e tau tau to moua e fakaatāaga ke tau vevehe. Kua tuga ko e lotu po ke fakatufono kua “hataki atu” e mena kua talia he Atua.—Gahua 11:17.
Tuga anei, ko e hoa ne liga nonofo he motu kua nakai maeke po ke uka lahi mahaki ke tau vevehe, liga loga e tau tau ke moua ai. Kaeke ke fakamakamaka a laua ke fakaoti matafakatufono e fakamauaga mo e kua maeke tuai a laua ki mua he Atua ke mau, ka liga saini e laua e Declaration Pledging Faithfulness. Ko e fakaatāaga ia ko e fakaholoaga fakaalofa hofihofi noa he fakapotopotoaga Kerisiano he tau motu ia. Ka e nakai ko e puhala anei ke fakaaoga he laulahi he tau motu ne maeke ke tau vevehe, pete he liga totogi lahi po ke uka ke moua.
He nakai maama e Declaration Pledging Faithfulness, ko e falu ne nonofo he tau matakavi ne fakaatā e tau vevehe, ne ole ke saini e tohi pihia ka e nakai fehagai mo e tau mena uka po ke fakalavelave.
Hagaao ke he hūhū, ko e taane mo e fifine ne nonofo fakalataha ka e nakaila mau ia kua manako ke mau. Kua atāina faka-Tohi Tapu a laua ke mau; kua nakai fai pipiaga ke he hoa fakamua. Ka ko e tagata taane kua nakaila fakaatā ia he fakatufono ke nofo he motu, mo e to nakai fakaatā foki he fakatufono e fakamauaga he tagata nakaila fai tonuhia ke nofo he motu. (Ke he tau motu loga to fakaatā he tau fakatufono e fakamauaga pete he taha po ke tokoua ia laua kua nakai fai tuaga matafakatufono he motu.) Hagaao ke he matakupu kua fakatutala ki ai, kua fai fakaatāaga e motu ke tau vevehe. Ko e mena ia, kua nakai lata ke saini e Declaration Pledging Faithfulness i ai. Mailoga ai, ko laua nei kua nakai ko e ole ke tau vevehe ka kua nakai maeke a laua ke tau vevehe. Kua atāina tokoua a laua ke mau. Ka e, he onoono ke he tuaga he tagata taane ne nakaila talia ia he fakatufono, to taute pihia fēfē e laua? Liga lata ia laua ke ō ke he taha motu ne nakai tauhele e tuaga haana. Po ke liga maeke ia laua ke mau he motu kua nonofo ai he mogonei kaeke kua taute he tagata taane e tau lakaaga ke talia matafakatufono e tuaga haana he motu.
E, kua maeke ia laua ke fakalautatai e tau momoui ha laua mo e tau tuaga he Atua mo e tau matafakatufono ha Kaisara. (Mare. 12:17; Roma 13:1) Amanaki ai to taute pihia e laua. Ka mole ia, to liga maeke ia laua ke papatiso.—Hepe. 13:4.
a Ka e kua ka liga nakai tupu mitaki e tama nakaila fanau, po ke ka e kua ka loga e tau tegatega moui ne kua tutupu? Ka fakaoti pauaki e fakafua tama ko e fakatō tama a ia. Mo e IVF, ko e aga mau ke molea taha e tama (mahaga, mahaga tolu, po ke loga atu foki), ti lahi foki e hagahagakelea, tuga e fanaumaua mo e tafe e toto mai he nofoaga tama he matua fifine. Ko e fifine ne loga e tama nakaila fanau ne liga fakaohooho a ia ke manamanatu e “fifiliaga ke tiaki,” he fakaatā taha po ke loga ia lautolu ka tamate. Ko e fakatō tama pauaki a ia, kua tatai ni mo e kelipopo tagata.—Esoto 21:22, 23; Sala. 139:16.