Wat voor spel is schaken?

HET vorig jaar zomer in IJsland gehouden toernooi om het wereldkampioenschap schaken had een plotselinge wijdverbreide schaakbelangstelling tot gevolg. Miljoenen spraken over het spel of begonnen het zelf te spelen.

„De zaken gaan fantastisch”, merkte een Amerikaanse fabrikant van schaakspelen op. Een verkoper in een grote Newyorkse boekwinkel vertelde: „Voor het toernooi tussen Fischer en Spassky bleven onze schaakboeken maar op de planken staan. Toen ging het ineens zo razendsnel. Ze veranderden van de langzaamste in de snelst lopende artikelen van de zaak.”

In sommige landen bestond reeds voor die tijd grote belangstelling voor het schaakspel. De populariteit ervan in Rusland is bijvoorbeeld vergelijkbaar met die van voetbal in Europa of basketball in de Verenigde Staten. Ook in China is hsiang chi, de Chinese versie van het schaakspel, een van ’s lands favoriete spelen. Volgens zeggen zijn er over schaken meer boeken geschreven — bijna 20.000 — dan over alle andere spelen bij elkaar!

Vanwaar die grote belangstelling voor schaken? Wat maakt dit spel voor velen zo boeiend?

Een ingewikkeld spel

Een aantrekkelijk kenmerk van het schaakspel is zijn ingewikkeldheid, die bijzonder boeiend kan zijn. Schaken en dammen worden op een zelfde soort van bord gespeeld — met dit verschil dat een dambord 100 ruiten telt en een schaakbord 64, gevormd door acht rijen van elk acht. Bij het schaakspel zijn echter veel meer zetten mogelijk. Zo zijn er bijvoorbeeld naar verluidt 169.518.829.100.544.000.000.000.000.000.000 manieren om de eerste tien zetten te doen! ’Hoe kan het nu dat er zoveel verschillende zetten mogelijk zijn op een bord met slechts vierenzestig ruiten?’ zult u misschien vragen. Dit is te danken aan de verscheidenheid van bewegingen die elk kan maken.

Het spel wordt gespeeld door twee tegenover elkaar zittende spelers, die elk de beschikking hebben over zestien stukken of figuren, te weten: acht pionnen, twee paarden, twee lopers (ook wel raadsheren genoemd), twee torens (of kastelen) en een koning en koningin. Deze zes verschillende stukken hebben een verschillende waarde of kwaliteit, die tot uiting komt in hun „.bewegingsmogelijkheid”.

De pionnen bijvoorbeeld kunnen in het normale geval alleen maar vooruit gaan en wel één veld per zet. Torens kunnen zowel vooruit, achteruit als zijwaarts gaan, maar alleen in een rechte lijn en voor zover hun pad vrij is. Ook de lopers kunnen op dezelfde wijze elke afstand in rechte lijn afleggen, maar dan in diagonale richting. De paarden kunnen in tegenstelling tot de andere stukken, slechts L-vormige „sprongen” maken. De koningin, het sterkste stuk op het bord, kan zich in elke richting, zowel vooruit, achteruit, zijwaarts als diagonaal bewegen, mits er zich ook weer geen obstakels in de vorm van andere stukken op haar weg bevinden.

Het doel van deze schare van figuren is de eigen koning te verdedigen en de vijandelijke koning aan te vallen. Het spel is gewonnen als een van de koningen „schaakmat” staat en niet langer met succes verdedigd kan worden. De speler met de schaakmatte koning is dan gedwongen te capituleren, waarmee het spel geëindigd is.

Het is dus het verschil in beweeglijkheid tussen de verschillende stukken waardoor er zo’n grote gevarieerdheid van zetten mogelijk is. Er zijn er die beweren dat de ingewikkeldheid van het spel en de hoge eisen die er worden gesteld aan de bekwaamheid van de speler een grote aantrekkingskracht uitoefenen op diegenen die bij hun normale werk niet voldoende gebruik kunnen maken van hun geestelijke capaciteiten. „Bij schaken is geen kanselement aanwezig”, zo merkte B. Hochenberg op, redacteur van Chess Life & Review. „Je kunt nooit zeggen dat de bal verkeerd stuitte.”

Sterke geest van wedijver

Door echter de geestelijke vermogens van twee mensen tegenover elkaar te plaatsen, en het kanselement geen ’kans’ meer te gunnen, roept het schaakspel onwillekeurig een geest van wedijver wakker onder zijn beoefenaars. Het schaakspel is zelfs reeds meermalen gekarakteriseerd als een ’gevecht op intellectueel niveau’. Zo merkte bijvoorbeeld de onttroonde wereldkampioen Boris Spassky op: „Van nature ben ik niet strijdlustig. . . . Maar bij het schaken moet je een vechter zijn, wat ik dan ook noodgedwongen ben geworden.”

Dit verklaart ten dele waarom er in de hoogste regionen van de schaakwereld geen vrouwelijke schakers voorkomen — de meer dan tachtig schaakgrootmeesters van de wereld zijn allemaal mannen. Actrice Sylvia Miles merkte hierover op: „Als beroepsschaakspeler moet je een ’killer’ zijn. Als de geest van wedijver bij Amerikaanse vrouwen ooit zo sterk wordt, denk ik wel dat we enkele belangrijke vrouwelijke spelers rijk zullen worden.”

De geest van wedijver kan bij schaken hevig oplaaien, zoals wel blijkt uit de wijze waarop schaakspelers zich soms gedragen en uitlaten. „Er bestaat geen vergelijk met andere sporten als het erom gaat te pogen de psyche van je tegenstander te verwoesten”, aldus schaakspeler S. Marguiles. „Ik heb iemand nog nooit horen zeggen dat hij de partij van zijn tegenstander had gewonnen. Hij had hem altijd overrompeld, onder de voet gelopen, verslagen, verpletterd of vernietigd.”

Weliswaar zullen spelers met wie men bekend is, misschien niet zulke taal gebruiken, maar toch kan de geest van wedijver onplezierige gevolgen hebben, zoals de New York Times vorige zomer berichtte: „De meeste gezinnen kunnen de onvermijdelijke conflicten die bij het spelen rijzen tot het schaakbord beperkt houden. Maar in sommige huisgezinnen blijft de spanning na een schaakmat lang hangen.”

Natuurlijk verschilt schaken in dit opzicht niet veel van andere wedstrijdspelen. Personen die God wensen te behagen, dienen ongeacht welk spel zij spelen, ervoor op te passen dat zij niet het bijbelse beginsel overtreden: „Laten wij niet egotistisch worden, onderlinge wedijver aanwakkerend, elkaar benijdend.” — Gal. 5:26.

Er is echter nog iets anders in verband met schaken dat onze aandacht verdient. Dat is het militaire karakter van het spel.

Verwant aan oorlog

Het is duidelijk dat veel van het schaakspel een militaire bijbetekenis heeft. De figuren van de andere partij vormen de „vijandelijke stelling”, die „aangevallen” of „bestormd” moet worden, met het doel de „vijandelijke” koning tot „overgave” te dwingen. Zo zeggen Horowitz en Rothenberg in hun boek The Complete Book of Chess onder het kopje „Schaak is oorlog”: „De functies die aan [de schaakstukken] worden toegeschreven, de uitdrukkingen die worden gebruikt om deze functies te beschrijven, het uiteindelijke doel, de gerechtvaardigde wreedheid waarmee dat doel wordt nagestreefd — het komt allemaal neer op niet minder dan oorlog.”

Algemeen wordt aanvaard dat het schaakspel zijn oorsprong gevonden heeft in een spel dat rond 600 G.T. in India werd gespeeld en dat tsjatoeranga of „het legerspel” werd genoemd. De vier elementen van het Indiase leger — strijdwagens, olifanten, cavalerie en infanterie — werden voorgesteld door de figuren die zich in de loop van de eeuwen ontwikkelden tot torens, lopers, paarden en pionnen. De New York Times van 31 augustus 1972 merkte hierover op:

„Het schaakspel is vanaf zijn oorsprong, 1400 jaar geleden, een oorlogsspel geweest. Het schaakbord is het slagveld geweest voor gevechten tussen koninklijke hoven, legers, ja, tussen alle soorten van botsende ideologieën. De meest gebruikelijke opstelling — afkomstig uit de Middeleeuwen — wordt gevormd door twee identieke verzamelingen, bestaande uit koning, koningin, paarden, lopers, torens en pionnen.

Andere conflicten die men heeft uitgebeeld zijn die tussen christenen en barbaren, tussen Amerikanen en Britten, tussen cowboys en Indianen en tussen kapitalisten en communisten. . . . Volgens zeggen is nu een Amerikaans ontwerper bezig met het vervaardigen van een schaakspel dat de oorlog in Vietnam moet uitbeelden.”

Waarschijnlijk zullen de meeste hedendaagse schakers zich bij het spelen niet zien als legeraanvoerders. Houdt het spel evenwel niet duidelijk verband met oorlog? Het woord „pion” is van oorsprong een Frans woord, dat ’voetganger, voetsoldaat’ betekende. In Europa reden in de feodale periode de ridders te „paard”. De loper werd vroeger — en nu nog in Engelssprekende landen — met de naam bisschop aangeduid, waarmee hij een parallel vormde met de werkelijke bisschoppen, die een actieve rol speelden bij het voeren van de toenmalige oorlogen. Ook torens of kastelen vervulden bij de Middeleeuwse strijdmethoden als plaatsen van bescherming een belangrijke functie.

Reuben Fine, een schaakspeler met een internationale reputatie, schreef dan ook in zijn boek The Psychology of the Chess Player: „Zonder meer is het duidelijk dat schaken een vervanging in spelvorm is voor de kunst van het oorlog voeren.” Het tijdschrift Time schreef: „Schaken is ontstaan als een oorlogsspel. Het is een volwassen, op intellectueel niveau gebracht equivalent van de manoeuvres die kleine jongens met speelgoedsoldaatjes uitvoeren.”

Hoewel sommige schaakspelers wellicht bezwaar zullen hebben tegen zo’n vergelijking, zullen anderen onmiddellijk de overeenkomst toegeven. De New York Times schreef zelfs over een geroutineerd schaakspeler: „Wanneer de heer Lyman naar het schaakbord kijkt, veranderen de vierkante ruiten somtijds in de heuvels, dalen en verborgen paden van een bebost jachtterrein of de omgeploegde grond van een Engels slagveld.”

Als iemand de ingewikkelde bewegingen beschouwt waarmee de elkaar bestrijdende schaakstrijdmachten hun positie ten koste van de ander trachten te versterken, dringt zich wellicht bij hem de vraag op of het schaakspel heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van de militaire strategie. Volgens V. R. Ramachandra Dikshitar is dit inderdaad het geval geweest. In zijn boek War in Ancient India wijdt hij een uitvoerige beschouwing aan deze kwestie en komt tot de conclusie: „De beginselen van het schaakspel verschaften de richtlijnen voor de progressieve ontwikkeling van de vorm en samenstelling van het leger.”

De noodzaak van voorzichtigheid

Er zijn enkele schaakspelers geweest die het gevaar van dit spel hebben onderkend. Toen de religieuze hervormer John Huss zich in de gevangenis bevond, betreurde hij het, aldus de Encyclopaedia Britannica, „dat hij had geschaakt, omdat hij zijn tijd had verdaan en bovendien het gevaar had gelopen ten prooi te vallen aan agressieve neigingen”. De buitengewone boeiendheid van het schaakspel kan tot gevolg hebben dat een groot deel van iemands aandacht en tijd door dit spel in beslag wordt genomen ten koste van belangrijker zaken, klaarblijkelijk een van de redenen waarom Huss er spijt van had dat hij schaak had gespeeld. En bij het spelen zelf bestaat het gevaar dat de ’onderlinge wedijver wordt aangewakkerd’ en er zelfs vijandige gevoelens worden opgewekt, iets waar de bijbel christenen voor waarschuwt.

Bovendien vinden volwassenen het wellicht onjuist als hun kinderen met oorlogsspeelgoed spelen of spelletjes doen met een militair karakter. Zou het dan consequent zijn als zij zelf wel een spel zouden spelen dat volgens de mening van sommigen ’een op intellectueel niveau gebracht equivalent is van de manoeuvres die kleine jongens met speelgoedsoldaatjes uitvoeren’? Welke uitwerking, zo zou elk van ons zich kunnen afvragen, heeft het spelen van schaak op mij? Een gezonde uitwerking?

Schaken is onbetwist een boeiend spel. Er kunnen echter vraagtekens bij geplaatst worden en voor elkeen die schaakt, is het goed aan deze vraagtekens aandacht te schenken.