De reizen van de paus — Waarom nodig?
MET zijn tweede bezoek aan Polen voltooide paus Johannes Paulus II zijn twintigste internationale pelgrimsreis in slechts vijf jaar tijd. Aangezien de pausen zich al eeuwenlang niet meer van huis hadden begeven, is het redelijk te vragen: Waarom zijn er zo veel expedities in een zo korte tijd nodig geweest?
De schrijver Peter Nichols verschaft ons een aanwijzing. Over het conclaaf waarin Johannes Paulus II werd gekozen, schrijft hij: „Men moet het er echter vrij algemeen over eens zijn geweest . . . dat bovenal de Katholieke Kerk nodig onder handen genomen moest worden en dat er aan haar lange periode van onbehagen, verwarring, experimenten, van twijfel en discussies, om van afvalligheid maar te zwijgen . . . nu een eind gemaakt diende te worden.”
Deze situatie wordt nog nader toegelicht door een bejaarde Nederlandse priester die over het katholicisme in Nederland zei: „Er is wanhoop. Er is een vlucht van intellectuelen en van eenvoudige mensen. Er zijn in het openbaar conflicten tussen de bisschoppen. Het is een immense, immense tragedie.” Toen voegde hij er, sprekend over de roeping tot priester, aan toe: „Zij willen geen priester worden, deze jonge mensen. Zij willen hun vertrouwen niet schenken aan een kerk die in een toestand van morele tragedie verkeert.” Deze malaise doet zich in de Katholieke Kerk in de meeste delen van de wereld gelden.
Ja, er zitten diepe, onherstelbare scheuren in de monolithische structuur van de Rooms-Katholieke Kerk. Er zijn drie hoofdterreinen waar de verdeeldheid duidelijk aan het licht treedt: (1) de dagelijkse praktijk van de fundamentele katholieke normen op het gebied van de moraal (abortus, geboortenregeling, echtscheiding), (2) politiek en sociale hervorming en (3) theologie, de fundamentele leringen van de kerk.
Gehoorzamen de katholieken de paus?
In de afgelopen paar jaar zijn abortus, voorbehoedmiddelen en echtscheiding het onderwerp geworden van felle disputen in alle lagen van de katholieke samenleving. Vlak voor het bezoek van de paus aan de Verenigde Staten in 1979 werd onder de Amerikaanse katholieken een steekproevenonderzoek gehouden om te zien in hoeverre zij zich aan de katholieke normen hielden. Het boek The Man Who Leads the Church verklaart dat „50 procent bereid was abortus op verzoek te tolereren; 53 procent geloofde dat het priesters zou moeten worden toegestaan te trouwen; 63 procent echtscheiding aanvaardbaar vond . . . en 66 procent zei dat zij graag zouden zien dat de kerk haar goedkeuring hechtte aan kunstmatige geboortenregeling. . . . Het was bekend dat katholieke echtparen op grote schaal gebruik maakten van voorbehoedmiddelen, en zonder zich daar nu erg schuldig bij te voelen”.
Soortgelijke houdingen ten aanzien van morele kwesties worden zelfs in overwegend katholieke landen aangetroffen. Een bericht uit Spanje gaf te kennen dat daar in 1982 47.605.000 voorbehoedmiddelen waren verkocht. Abortussen zijn in katholieke landen reeds lang aan de orde van de dag. Zelfs in Ierland, een fel katholiek land, worden de scheuren zichtbaar. John Whale schrijft: „De bisschoppen [van Ierland] erkennen zelf dat ’op het ogenblik jaarlijks officieel meer dan 2200 gevallen worden geregistreerd van Ierse meisjes die in Groot-Brittannië abortus plegen’. Algemeen wordt aangenomen dat het werkelijke cijfer veel hoger ligt.”
Een van de grote strijdvragen die een ingrijpende uitwerking op katholieken hebben, is echtscheiding. Voor de kerk bestaat deze niet, en in zijn toespraken is paus Johannes Paulus II geen duimbreed van dat standpunt afgeweken. In plaats daarvan kent men de soms kostbare en tijdrovende ongeldigverklaring. De schrijver John Whale zegt over de situatie in de Verenigde Staten: „Echtscheiding werd door aartsbisschop Edward McCarthy van Miami geïdentificeerd als ’het voornaamste probleem waarmee wij te kampen hebben — daar is geen twijfel aan’.” Waarom aarzelen sommige kerkelijke autoriteiten de strenge normen van de kerk in deze kwestie toe te passen? „Zij beseffen dat zij met een dergelijke handelwijze hun doel voorbij zouden streven, zowel in herderlijke zin als met het oog op de toename van het aantal katholieken. Dus vaardigen zij dertigduizend ongeldigverklaringen per jaar uit — in feite certificaten dat een stukgelopen huwelijk eigenlijk nooit is voltrokken, . . . ’Er zit een element van juridische acrobatiek in’, . . . erkende een geestelijke uit Chicago.” — Wij cursiveren.
Een kardinaal in de Verenigde Staten heeft onlangs een mis opgedragen voor gescheiden en van tafel en bed gescheiden personen. Als zelfs een kardinaal de edicten van de kerk trotseert, is het geen wonder dat de paus de wereld moet afreizen om te proberen de discipline in de gelederen te bewaren!
Wordt de kerk door politiek verdeeld?
Hoewel door Vaticaanse zegslieden grote nadruk wordt gelegd op het „herderlijke” doel van de reizen van de paus, zien veel commentatoren ze in een ander licht. Het boek The Man Who Leads the Church verklaart met betrekking tot de reizen van de paus: „Ondanks de nadruk op de geestelijke en herderlijke aard ervan, werd op iedere reis een politieke strijdvraag onder handen genomen.”
Waarom zijn deze reizen dus zo noodzakelijk? Omdat de katholieke geestelijkheid ernstig verdeeld is over politieke en maatschappelijke strijdvragen. Een bijzonder duidelijk voorbeeld daarvan was de rondreis van de paus door Midden-Amerika. Een journalist gaf zijn artikel over de reis van de paus de volgende kop mee: „Politiek en religie verdeeld en verstrengeld op de route van de paus.” Dat bleek overduidelijk bij zijn bezoek aan Nicaragua, waar katholieke priesters belangrijke posities in de regering bekleden. Maar tegelijkertijd heeft de aartsbisschop van Managua, de hoofdstad van Nicaragua, volgens The New York Times „ernstige kritiek op de regering”. Is dat geen verdeelde kerk?
Hetzelfde verslag verklaarde ook dat het voornaamste doel van de paus in Midden-Amerika was „de Rooms-Katholieke Kerk te sterken . . . tegen aanvallen van binnenuit door linkse priesters en nonnen”. De monolithische en autocratische structuur van de Katholieke Kerk begint scheuren te vertonen, en zo ongeveer op de manier van het legendarische Nederlandse jongetje dat het gat in de dijk met zijn vinger probeerde te dichten, rent de paus de wereld rond in zijn pogingen de gaten dicht te stoppen.
Leringen van de kerk onder vuur
Nog meer barsten in de kerkelijke structuur worden zichtbaar, nu katholieke theologen en priesters ermee voortgaan enkele van de fundamentele leringen van de kerk in twijfel te trekken. Geen wonder dat de Benedictijnse priester Patrick Granfield de verantwoordelijkheid van de paus om de eenheid van het geloof te bewaren, omschreef als ontzagwekkend, „omdat vrijwel elk aspect van de traditionele leer over geloof en moraal het onderwerp is van heftige theologische debatten. Tot de strijdpunten behoren: . . . seksuele moraliteit; geboortenregeling; abortus; echtscheiding en hertrouwen; (priestercelibaat;) ordinatie van vrouwen”, om er slechts enkele te noemen.
Al in 1971 had de paus, toen nog kardinaal Wojtyla, te kennen gegeven dat sommige theologen zaden van twijfel hadden gezaaid door fundamentele leerstellingen als de Drieëenheid, de natuur van Christus, de werkelijke aanwezigheid van Christus in de eucharistie en de onverbrekelijkheid van het huwelijk aan te vechten. Anderen, zoals Hans Küng, een Zwitserse katholieke geleerde, trokken de negentiende-eeuwse leerstelling van de pauselijke onfeilbaarheid in twijfel.
De Katholieke Kerk wordt verscheurd door verdeeldheid en twijfel aan zichzelf. De geestelijkheid varieert van liberaal en progressief tot conservatief en ultraorthodox op religieus terrein, en van communistisch tot fascistisch in de politieke arena. Daarbij komt nog de wereldwijde crisis op het gebied van de roepingen, die uitloopt op een gebrek aan priesters en nonnen. Het communisme blijft de loyaliteit opeisen van een flink deel van de bevolking in katholieke landen als Italië, Frankrijk en Spanje. Geen wonder dat de paus op reis moet om krachtige waarschuwingen uit te delen!
Maar welke boodschap brengt hij op zijn reizen naar de natiën? Welke hoop biedt hij de wereld? Ons laatste artikel over dit onderwerp zal die vragen behandelen.
[Illustraties op blz. 8]
De paus neemt de houding van de katholieken ten aanzien van echtscheiding, geboortenregeling en abortus misprijzend onder de loep