Waarom er behoefte aan een volkenbond ontstond

DE Eerste Wereldoorlog was een vier jaar durende holocaust van dood en verderf zoals zich nog nooit had voorgedaan. Verdeeld in twee vijandelijke allianties marcheerden alle grote mogendheden en nog andere bondgenoten ten strijde, beide zijden vertrouwend op de overwinning, aangemoedigd door de toejuichingen van een misleide bevolking die de oorlog als een groots avontuur beschouwde.

Maar binnen enkele maanden ondervond de wereld maar al te pijnlijk wat de verschrikkelijke prijs van de oorlog was. En toen de oorlog voorbij was, wankelde de wereld na het bloedbad, de redeloze verspilling van mensenlevens en goederen, onder een reusachtige oorlogsschuld. Er moest iets gebeuren om te voorkomen dat er nogmaals zo’n conflict zou uitbreken. Waarom geen regeling getroffen waardoor de volken hun geschillen vreedzaam in plaats van met wapengeweld konden oplossen? Een nieuw idee? In feite niet.

Waarom vorige pogingen faalden

Vóór de Eerste Wereldoorlog was er een gerechtshof ingesteld om te trachten geschillen vreedzaam op te lossen. Het was het Permanent Hof van Arbitrage in ’s-Gravenhage. In het begin van deze eeuw hoopten velen dat het een centrum zou worden waar oorlog plaats zou maken voor bemiddeling. Maar wat gebeurde er op de Haagse Vredesconferenties in 1899 en 1907 die tot de oprichting van dit gerechtshof leidden, populair het Haags Gerechtshof genoemd?

Op beide bijeenkomsten gingen de vertegenwoordigde landen er niet mee akkoord dat zij zich moesten onderwerpen aan verplichte arbitrage, en evenmin wilden ze hun wapenvoorraden beperken of verminderen. In feite verwierpen ze elk voorstel tot ontwapening en dwarsboomden ze elk plan dat hen zou verplichten hun geschillen door bemiddeling te beslechten.

Toen het Haags Gerechtshof eindelijk begon te functioneren, hadden de landen er dan ook voor gezorgd dat het hun algehele onafhankelijkheid niet beperkte. Hoe? Met een eenvoudig redmiddel: Ze hadden het voorleggen van een zaak aan de rechters facultatief gemaakt. En landen die hun geschillen aan dit hof voorlegden, waren niet verplicht zich bij een van de beslissingen die het velde neer te leggen.

Dit behoedzame afschermen van de nationale soevereiniteit bracht echter de vrede en veiligheid van de wereld in gevaar. En dus ging de bewapeningswedloop onbeteugeld voort totdat de mensheid er pardoes door in het kanonvuur werd gesmeten dat in de zomer van 1914 de wereldvrede verscheurde.

De ironie wil dat toen de laatste minuten van vrede voorbijgingen, Servië als reactie op een Oostenrijks ultimatum zijn bereidheid te kennen gaf „een vreedzame overeenkomst te aanvaarden, door deze kwestie voor te leggen . . . aan het Internationale Hof te ’s-Gravenhage”. Maar daar het gebruik van het Haags Gerechtshof facultatief was, voelde Oostenrijk zich niet verplicht deze mogelijke „vreedzame overeenkomst” te aanvaarden. En dus werd de oorlog verklaard om de vrede te bewaren — en er werd voor betaald met het leven van meer dan 20 miljoen burgers en soldaten!

Geestelijken dringen aan op Volkenbond

In mei 1919 verklaarde de anglicaanse bisschop Chauncey M. Brewster op een diocesane conferentie in de Verenigde Staten dat „de hoop van de wereld op een rechtvaardige en duurzame vrede erin gelegen is het internationale recht aan een nieuw gezaghebbend lichaam toe te vertrouwen. . . . De internationale rechtsregels moeten bekleed worden met een gezag dat bindender is dan de conclusies van de Haagse Conferentie [waarop het Haags Gerechtshof werd ingesteld]. De samenwerking van de volken moet daarom in een gezamenlijke associatie plaatsvinden die de kenmerken heeft van een verbond of liga.”

De rooms-katholieke kardinaal Mercier van België was dezelfde mening toegedaan. „Het lijkt mij toe”, zei hij in een interview in maart 1919, „dat de voornaamste plicht van regeringen tegenover de toekomstige generatie is, een herhaling van de misdaden waardoor de wereld nog steeds bloedt, onmogelijk te maken.” Hij noemde de onderhandelaars van het vredesverdrag van Versailles „wederopbouwers van de nieuwe wereld” en moedigde aan tot de vorming van een bond van naties om dit doel te verwezenlijken. Hij hoopte dat deze bond een volmaakte vredebewaarder zou worden.

Op de voorpagina van The New York Times van 2 januari 1919 stond de volgende kop: „Paus hoopt op oprichting van volkenbond”. In de eerste paragraaf werd aangekondigd: „In een nieuwjaarsboodschap tot Amerika . . . sprak paus Benedictus de hoop uit dat de Vredesconferentie zou leiden tot een nieuwe wereldorde, met een volkenbond.” De paus gebruikte in zijn boodschap niet letterlijk de uitdrukking „nieuwe wereldorde”. Maar de verwachtingen die hij ten aanzien van de Bond uitsprak, waren zo groots dat óf Associated Press óf het Vaticaanse persbureau de uitdrukking kennelijk op zijn plaats vonden.

Beschouw deze verwachtingen eens in de context van hun tijd. De gekwelde mensheid snakte naar een einde aan alle oorlog. Te veel oorlogen in te veel eeuwen hadden hun verschrikkelijke tol geëist. En nu was de allergrootste eindelijk voorbij. Een wereld die wanhopig naar hoop verlangde, hoorde de plechtige woorden van de paus: „Moge die volkenbond geboren worden die, door het opheffen van de dienstplicht, de militaire sterkte zal verminderen; die, door het instellen van internationale gerechtshoven, geschillen uit de weg zal ruimen of beslechten, die, door de vrede een vast fundament te geven, iedereen onafhankelijkheid en gelijke rechten zal waarborgen.” Als de Volkenbond dat alles kon bewerkstelligen, zou hij inderdaad een „nieuwe wereldorde” scheppen.

Waarom de Volkenbond faalde

Op papier klonken de doelstellingen en werkwijzen van de Volkenbond zo prachtig, zo praktisch, zo uitvoerbaar. In de Volkenbondsstatuten werd verklaard dat het doel van de Bond was, „de internationale samenwerking te bevorderen en internationale vrede en veiligheid te verwezenlijken”. Het bereiken van vrede en veiligheid hing af van de samenwerking van de naties en van hun „aanvaarding van verplichtingen niet hun toevlucht te nemen tot oorlog”.

Als er een kritiek geschil rees, zouden de betrokken lidstaten, die zich ertoe verbonden hadden de vrede te bewaren, hun zaak dan ook onderwerpen „aan arbitrage of juridische beslechting of aan een onderzoek door de Raad” van de Volkenbond. Bovendien had de Volkenbond het Permanent Hof van Arbitrage in Den Haag in zijn stelsel tot handhaving van de vrede ingelijfd. Dit alles zou beslist, zo dacht men, de kans op nog een grote oorlog uitsluiten. Maar dat was niet zo.

Volgens sommige geschiedschrijvers was één reden waarom de Volkenbond er niet in slaagde de vrede te bewaren, dat veel van „de lidstaten niet erkenden dat er een prijs voor de vrede betaald moest worden”. Het inkrimpen van hun strijdmacht was een belangrijk deel van deze prijs. Maar de landen wilden die prijs niet betalen. En dus herhaalde de geschiedenis zich in ergere mate. Opnieuw begonnen de landen een bewapeningswedloop. De Volkenbond wist de landen er niet toe te brengen er gezamenlijk mee te stoppen. Alle oproepen en argumenten waren tot dovemansoren gericht. De naties vergaten een belangrijke les van 1914: Enorme arsenalen scheppen licht een zelfvoldaan gevoel van militaire superioriteit.

Het moeten erkennen van de waarde van „collectieve veiligheid” was een ander belangrijk onderdeel van de prijs voor vrede. Een aanval op één volk moest gezien worden als een aanval op alle volken. Maar wat gebeurde er in werkelijkheid toen een ervan overging tot agressie en niet wilde onderhandelen? In plaats van eendrachtig samen te werken om een einde te maken aan het conflict, verdeelden de naties zich in verschillende allianties in hun streven naar wederzijdse bescherming. Dat was dezelfde misvatting die hen in de draaikolk van 1914 had meegezogen!

De Volkenbond werd ook verzwakt door de weigering van de Verenigde Staten zich erbij aan te sluiten. Velen denken dat het „dé grote mogendheid was die over de middelen beschikte om hem effectief te maken” en dat Amerika’s aanwezigheid in de Volkenbond er de mate van universaliteit aan gegeven zou kunnen hebben die zo essentieel was voor zijn succes.

Maar er waren nog meer redenen waarom de Volkenbond faalde. Sta eens stil bij deze negatieve clausule aan het begin van de Statuten: „Elk lid van de Volkenbond kan zich, twee jaar na de intentie daartoe kenbaar te hebben gemaakt, uit de Volkenbond terugtrekken” (Artikel 1(3)). Deze optie, hoe goedbedoeld ook, verleende de Volkenbond geen gevoel van stabiliteit, en dit vrat weer aan de vastbeslotenheid van de landen om de Bond trouw te blijven.

Door deze vrijheid om zich terug te trekken, was het bestaan van de Volkenbond aan de genade van de lidstaten overgeleverd, die konden uittreden wanneer ze maar wilden. De onderdelen werden belangrijker dan het geheel. En dus waren tegen mei 1941 17 landen niet langer lid van de Bond. De grote kanonnen van de Tweede Wereldoorlog verbrijzelden de hoop op een „nieuwe wereldorde” en betekenden de ondergang van de Volkenbond.

Er was een betere weg nodig!

[Inzet op blz. 7]

De Volkenbond heeft de Tweede Wereldoorlog niet kunnen voorkomen

[Illustratie op blz. 7]

Bombardement op Cassino (Italië), 15 maart 1944

[Verantwoording]

U.S. Army