Een avond naar de opera
Door Ontwaakt!-correspondent in Italië
AAN de dissonante klanken kenmerkend voor een orkest dat aan het stemmen is, komt plotseling een eind en langzaam gaan de lichten uit. De dirigent, verwelkomd met een kort applaus, loopt naar het podium en groet het publiek met een buiging. Dan heft hij, in de meest volkomen stilte, zijn armen op en geeft met een gebiedend gebaar het orkest het teken de ouverture in te zetten. Hebt u ooit zo’n opwindend moment, het begin van een opera, meegemaakt? Zou u het willen? Wat is een opera precies en waar vindt hij zijn oorsprong?
Een opera is de toneelopvoering van een op muziek gezet en in één of meer hoofddelen of akten verdeeld drama (opera seria) of blijspel (opera buffa); de spelers brengen hun rol zingend. Een opera bestaat uit verscheidene elementen: de tekst van het drama ofte wel het libretto (het werk van een schrijver of dichter); muziek geschreven door een componist; zang; dans; decors en kostuums. Musicals lijken op opera’s maar zijn veel luchtiger. Misschien hebt u films als West Side Story of Oklahoma gezien, waarin de acteurs soms zingen in plaats van spreken.
Er is een zeer grote verscheidenheid aan opera’s: Die van Wolfgang Amadeus Mozart en Gioacchino Rossini zijn beschreven als briljant; die van Giuseppe Verdi als krachtig en ontroerend; die van Richard Wagner als ingewikkeld, traag en grimmig; die van Georges Bizet als kleurrijk en levendig en die van Giacomo Puccini als sentimenteel.
Het ontstaan van muziek en zang valt min of meer samen met het begin van de menselijke geschiedenis (Genesis 4:21; 31:27). Zolang de mensheid bestaat zijn er heel wat muziekinstrumenten gemaakt en omstreeks de elfde eeuw ging men een systeem voor het noteren van muziek toepassen. Naslagwerken zeggen dat de opera zijn oorsprong vond in het Italiaanse Florence aan het einde van de zestiende eeuw. In menige andere taal worden talrijke Italiaanse woorden gebruikt voor aspecten van deze compositievorm (opera, libretto, tenor), wat getuigt van de oorsprong van de opera. Toen de opera zich naar verscheidene delen van Europa verbreidde, onderging hij veel veranderingen. Thans vindt men overal ter wereld operagebouwen.
Laten wij om er meer over te weten te komen, meeluisteren naar een gesprek tussen Antonello, die in Milaan woont, en zijn vriend Max, die uit Zwitserland op bezoek is. Antonello en Max brengen een bijzondere en ontroerende avond door in de Scala van Milaan, een van de allerberoemdste operagebouwen.
Bij de opera
Max: Ik lees in de gids die je me gegeven hebt dat de Scala in 1778 werd ingewijd en dat hij, na in de Tweede Wereldoorlog ernstig beschadigd te zijn door bombardementen, in 1946 werd herbouwd en opnieuw ingewijd. Er staat ook in het boek dat de Scala plaats biedt aan meer dan 2000 personen.
Antonello: Dat klopt. Zoals je ziet, werd hij in de klassieke hoefijzervorm gebouwd die de meeste operagebouwen in de zeventiende tot de negentiende eeuw kregen. Er zijn rondom zes rijen loges; de orkestbak is daar vóór het toneel. De Scala is noch het oudste noch het grootste operagebouw ter wereld. Hij ontleent zijn faam aan het feit dat de eerste uitvoeringen van verscheidene opera’s hier plaatsvonden en dat veel beroemde dirigenten en zangers hier zijn opgetreden. Tot hen behoorde de beroemde dirigent Arturo Toscanini, die kon dirigeren zonder partituur. Men zegt dat de akoestiek van de Scala perfect is, wat essentieel is voor een operagebouw, waar noch de muziek noch de stemmen worden versterkt door microfoons en luidsprekers.
Max: Kun je me iets over operazangers vertellen?
Antonello: Er zijn zes soorten stemmen. Drie mannelijke — bas, bariton en tenor — en drie overeenkomstige vrouwelijke stemmen — alt, mezzosopraan en sopraan. De bas en de alt zijn het laagst, terwijl de tenor en de sopraan het hoogst zijn in beide groepen. De bariton en de mezzosopraan zijn de tussenstemmen.
Om een goede operazanger te worden, moet iemand allereerst begiftigd zijn met een mooie stem en dan jarenlang aan een speciale school studeren. Zonder die opleiding, die de student leert hoe de kwaliteiten van zijn stem ten volle te benutten, zou niemand operazanger kunnen worden. Zo meteen zul je de solisten zien. Je zult merken dat ook al spelen zij soms de rol van geïdealiseerde jonge mannen en vrouwen die verliefd zijn, zij allemaal, een enkele uitzondering daargelaten, volwassen, heel robuuste mensen zijn. Weet je waarom?
Max: Nee, ik ben nieuwsgierig naar de reden.
Antonello: Omdat zij het hoogtepunt van hun carrière bereiken als zij volwassen zijn en zij lichamelijk sterk moeten zijn om opera te zingen. Het is geen kleinigheid als je lange tijd achtereen herhaaldelijk krachtige hoge tonen moet zingen. Er is wel eens gezegd dat de beroemde sopraan Maria Callas, die in de jaren ’50 vaak hier in de Scala heeft gezongen, achteruit begon te gaan nadat zij streng dieet had gehouden om af te vallen. Dus, Max, in plaats dat je je laat afleiden door het uiterlijk van de solisten, moet je hun stem waarderen. Kijk! Daar komt de dirigent. Pak de toneelkijker zodat je de zangers en de hele uitvoering beter kunt zien. Eén goede raad echter: Om zo veel mogelijk van de opera mee te krijgen, moet je je net als bij de eerste akte op de muziek en het zingen concentreren.
Wat gebeurt er achter het toneel?
Max: Wat een lang applaus! De zangers hebben echt een schitterende stem. Hoe lang duurt de pauze?
Antonello: Ongeveer twintig minuten. Maar weet je wat er tijdens de pauze achter het doek gebeurt?
Max: Geen idee.
Antonello: Het is er een drukte van belang! Onder leiding van een toneelmeester ontmantelen gespecialiseerde toneelknechten, machinisten, elektriciens, timmerlieden en andere medewerkers volmaakt op elkaar ingesteld de decors en installeren de nieuwe decorstukken. Tegenwoordig beschikken operagebouwen over moderne technologie om de decors snel te wisselen, soms zelfs terwijl de uitvoering aan de gang is. Hydraulische platforms, mechanische liften en andere machines worden gebruikt om delen van het toneel op te hijsen en te laten zakken. Alle operagebouwen zijn toegerust voor speciale effecten of dramatische verrassingen — met installaties voor het produceren van damp om wolken of mist na te bootsen, voor rookeffecten, het geluid van regen of wind of zelfs een donderslag. Een systeem van spotlights van uiteenlopende sterkte kan voor achtergrondeffecten en bundels gekleurd licht zorgen, die altijd weer verwondering wekken.
Max: Als wij hier zitten, zien en horen wij de opera. Maar wat gebeurt er tijdens de uitvoering achter het toneel?
Antonello: Dat is een interessant punt, Max. Terwijl wij op ons gemak van de uitvoering genieten, is achter het toneel en tussen de coulissen een heel legertje mensen aan het werk. Stel je voor wat er zou gebeuren als een zanger, het koor of de dansers niet op het juiste moment in beweging kwamen. Achter het toneel volgen de assistent of assistenten van de toneelmeester het orkest aan de hand van de partituur, zodat zij de zangers hun teken kunnen geven om op het juiste moment het toneel op te gaan. De koordirigent doet hetzelfde met het koor.
Daar in het midden van het toneel zit de souffleur, voor het publiek verborgen in dat hokje. Hij (of zij) volgt de bewegingen van de orkestdirigent via een gesloten televisiecircuit en zegt uit het libretto de regels op, waarbij hij de solisten iets voor blijft voor het geval een zanger een regel vergeet.
De regisseur ten slotte houdt toezicht op de decorwisselingen en massale opkomsten van grote aantallen acteurs en houdt ook de elektriciens in het oog, zodat de bundels gekleurd licht op het juiste moment op de juiste gedeelten van het toneel worden gericht. Er zijn plannen gemaakt om de Scala te voorzien van twee draaiende of omhooggaande podiums zoals andere operagebouwen die hebben, om het inrichten van het toneel te vergemakkelijken en het mogelijk te maken aan meer dan één voorstelling tegelijk te werken.
Max: Al die mensen en al dat werk om een opera uit te voeren! Ik sta versteld!
Antonello: Ja, inderdaad, grote operagebouwen hebben een vast orkest, koor en dansgezelschap — honderden artiesten. Dan zijn er nog tientallen anderen als je alle vakmensen, kleermakers, schoenmakers, timmerlieden, grimeurs, elektriciens en een of meer decorbouwers om de decors te maken en te schilderen, meetelt. Daarnaast is er personeel nodig voor de veiligheid, de administratie en andere diensten.
Op de bijbel gebaseerde opera’s
Max: Zijn er ook opera’s die aan de bijbel zijn ontleend?
Antonello: Ja, heel wat. De opera heeft voor zijn thema’s uit allerlei bronnen geput — de geschiedenis van oude volken, de mythologie, middeleeuwse legenden, de werken van William Shakespeare en andere schrijvers. Nabucco, een afkorting van „Nebukadnezar”, van de Italiaanse componist Giuseppe Verdi, handelt over de joden die als slaven uit Jeruzalem naar Babylon werden gevoerd. Gioacchino Rossini, een andere Italiaanse componist, zette Mosè (Mozes) op muziek en de Franse musicus Charles-Camille Saint-Saëns componeerde Samson et Dalila. In de intriges van deze drama’s wordt de bijbel niet strikt gevolgd, maar het is interessant te weten dat in deze drie opera’s Gods naam, Jehovah, voorkomt.
Max: Werkelijk? Ik wist wel dat Gods naam wordt genoemd in de werken van Händel en Bach, maar ik wist niet dat hij ook in opera’s voorkomt.
Antonello: Aan het eind van Nabucco zingt het koor ’Immenso Jeohva’ en noemt de hogepriester Zacharia Gods naam. In Rossini’s opera roept Mozes ’Iehova’ aan, terwijl in Samson et Dalila ’Iehova’ of ’Jehova’ een aantal keren wordt genoemd.
Max: Heel interessant.
Antonello: Er zijn nog verscheidene andere aan de bijbel ontleende opera’s, bijvoorbeeld Salomé van Richard Strauss; Moses und Aron van Arnold Schönberg; en Dèbora e Jaéle van Ildebrando Pizzetti. Maar kijk! De laatste akte gaat beginnen.
Een boeiende avond
Antonello: Heb je van de opera genoten?
Max: Nou en of, vooral omdat ik, dank zij jouw suggestie, het libretto al gelezen had en ik de intrige dus kon volgen. Anders was dat misschien moeilijk geweest.
Antonello: Het is eigenlijk onmogelijk alle woorden die de solisten en het koor zingen te verstaan, omdat de muziek soms de zang overstemt en de woorden in de hoge tonen wel eens moeilijk te onderscheiden zijn. In veel operagebouwen wordt nu gezorgd voor een vertaalde ondertiteling of boventiteling, zodat het publiek de verwikkeling beter kan volgen.
Max: Het was een uitstekende voorstelling, Antonello. Prachtige muziek en zang stemmen ons echt dankbaar tegenover de Schepper, die de mens de gave van de stem en het vermogen om muziek te componeren, te spelen en te waarderen heeft gegeven. Bedankt dat je me op zo’n heerlijke en ontroerende avond hebt getrakteerd.
[Illustratie op blz. 24]
De gehoorzaal van de Scala
[Verantwoording]
Lelli & Masotti/Teatro alla Scala
[Illustratie op blz. 25]
De Scala van Milaan
[Verantwoording]
Lelli & Masotti/Teatro alla Scala
[Illustraties op blz. 26]
Boven: Scène uit de opera „Samson et Dalila”
[Verantwoording]
Winnie Klotz