Is het het lot of gewoon toeval?

„HET lot heeft velen van het leven beroofd en anderen gespaard”, stond in de International Herald Tribune te lezen. Vorig jaar kwamen bij terroristische aanslagen op Amerikaanse ambassades in Kenia en Tanzania bijna 200 mensen om het leven en raakten honderden gewond. Maar „de timing werkte in het voordeel van de hoogstgeplaatste diplomaten van de ambassade”, merkte de krant op.

Zij bleven gespaard doordat zij een vergadering bijwoonden in een deel van het gebouw dat niet door de explosie getroffen werd. Een hoge functionaris van de ambassade echter, die normaal de vergadering bijgewoond zou hebben maar dat nu niet deed, bevond zich in een gedeelte dichter bij de explosie en kwam om het leven.

„Het lot was ook wreed voor Arlene Kirk”, vermeldde de krant. Toen Arlene na haar vakantie naar Kenia terugkeerde, bood zij aan haar plaats op de overboekte vlucht af te staan. Andere passagiers hadden hun plaats echter al eerder aangeboden, zodat zij in het vliegtuig kon stappen. Het gevolg was dat zij weer op de ambassade aan het werk ging op de dag van de explosie en omkwam.

Rampen zijn de mens niet vreemd. Maar het valt nooit mee om een verklaring voor een tragedie te geven. Bij ongelukken en rampen overal ter wereld gebeurt het geregeld dat sommigen omkomen terwijl anderen gespaard blijven. Het is echter niet alleen bij rampen dat sommigen zich afvragen: ’Waarom ik?’ Ook als het gaat om de goede dingen van het leven schijnen sommigen betere kansen te hebben dan anderen. Hoewel het leven voor velen een constante strijd is, schijnen anderen alles mee te hebben. Misschien vraagt u zich wel af: ’Zou het kunnen zijn dat dit allemaal, hoe dan ook, gepland is? Beheerst het lot mijn leven?’

Op zoek naar verklaringen

Omstreeks 3000 jaar geleden nam een wijze koning onverwachte gebeurtenissen om zich heen waar. Hij droeg de volgende verklaring voor deze voorvallen aan: „Tijd en onvoorziene gebeurtenissen treffen hen allen” (Prediker 9:11). Soms gebeurt er iets wat wij totaal niet verwacht hadden, iets onvoorspelbaars. Voor veel opmerkelijke gebeurtenissen, zowel gunstige als ongunstige, is louter het tijdstip de bepalende factor geweest.

Maar misschien deelt u de mening van personen die dingen niet verklaren als een kwestie van toeval maar er de hand van een andere kracht in zien — het lot. Het geloof in het lot of het noodlot is een van de oudste en wijdst verbreide godsdienstige overtuigingen.a Professor François Jouan, directeur van het Centrum voor Mythologisch Onderzoek aan de Universiteit van Parijs, zegt: „Er is geen tijdperk of beschaving waarin men niet geloofd heeft in een godheid die over het lot besliste . . . als verklaring voor al wat onverklaarbaar is in ons bestaan.” Daarom hoort men mensen zo vaak zeggen: „Zijn tijd was nog niet gekomen”, of: „Het heeft zo moeten zijn.” Maar wat is het lot?

Wat onder het lot wordt verstaan

In het Latijn is het woord voor „lot” fatum, dat ook in de Nederlandse woorden „fataal” en „fatalisme” zit en „een profetische verklaring, een orakel, een godsbesluit” betekent. Hoewel soms wordt gedacht dat een kracht zonder bewustzijn of wil de toekomst onafwendbaar en onverklaarbaar bepaalt, wordt deze kracht meestal als een god beschouwd.

De godsdiensthistoricus Helmer Ringgren legt uit: „Een essentieel element in de religieuze instelling is het gevoel dat het levenslot van de mens niet zinloos of een kwestie van toeval is, maar zijn oorzaak vindt bij een kracht waaraan een wil of intentie toegeschreven kan worden.” Hoewel enige mate van inmenging vaak mogelijk wordt geacht, ziet menigeen mensen als betrekkelijk machteloze pionnen in een spel waarin zij niets te zeggen hebben.

Theologen en filosofen worstelen al lang om het lot te verklaren. The Encyclopedia of Religion zegt: „In het begrip lot, in ongeacht welke variatie, taal of betekenisnuance het voorkomt, zit altijd een basiselement van mysterie.” Eén draad echter die door de doolhof van denkbeelden loopt, is het idee van een hogere macht die de menselijke aangelegenheden beheerst en leidt. Gedacht wordt dat deze kracht het leven van individuen en naties vooraf bepaalt en zo de toekomst net zo onvermijdelijk maakt als het verleden.

Een bepalende factor

Maakt het enig verschil of u in het lot gelooft? „De omstandigheden van het leven van de mens bepalen in menig opzicht zijn filosofie, en zijn filosofie bepaalt op haar beurt in belangrijke mate zijn omstandigheden”, schreef de Engelse filosoof Bertrand Russell.

Ja, het geloof in het lot — of er nu al dan niet zoiets bestaat — kan onze handelwijze bepalen. Velen die geloven dat hun situatie — hoe onrechtvaardig of zwaar ook — de wil van de goden is, aanvaarden die passief als hun onveranderlijke levenslot. Zo ondermijnt het geloof in het lot het idee van persoonlijke verantwoordelijkheid.

Het geloof in een vaststaand lot heeft anderen evenwel in tegengestelde richting gedreven. Zo voeren historici de groei van het kapitalisme en de industriële revolutie terug op een aantal factoren. Een daarvan was het geloof in predestinatie. Sommige protestantse godsdiensten leerden dat God mensen voorbeschikt tot redding. De Duitse socioloog Max Weber zegt in dat verband: „De vraag, Behoor ik tot de uitverkorenen?, moet vroeg of laat bij elke gelovige gerezen zijn.” Mensen probeerden erachter te komen of zij Gods zegen genoten en dus tot redding voorbeschikt waren. Weber stelde dat zij dit deden via hun „aardse bezigheden”. Succes in zaken en de vermeerdering van rijkdom werden als tekenen van Gods gunst gezien.

Het geloof in het lot drijft sommigen tot radicale acties. In de Tweede Wereldoorlog geloofden Japanse zelfmoordpiloten in kamikaze of de „godenwind”. Het denkbeeld dat de goden een plan hadden en dat het mogelijk was daarin een rol te spelen, gaf een religieus tintje aan een akelige dood. Het afgelopen decennium zijn afschuwelijke zelfmoordacties in het Midden-Oosten vaak volop in het nieuws geweest. Het fatalisme speelt een belangrijke rol bij deze „door religie ingegeven zelfmoordaanslagen”, wordt in een encyclopedie opgemerkt.

Maar waarom is het geloof in het lot zo wijdverbreid? Een korte blik op de oorsprong ervan zal ons het antwoord verschaffen.

[Voetnoten]