Bestaat de moedergodin-cultus nog steeds?

DE AANBIDDING van moedergodinnen werd in de dagen van de eerste christenen nog steeds beoefend. De apostel Paulus kreeg ermee te maken in Efeze in Klein-Azië. Evenals in Athene, een andere godin-aanbiddende stad, had hij getuigenis afgelegd van „de God die de wereld heeft gemaakt”, de levende Schepper, die niet „op goud of zilver of steen gelijkt, op iets wat door menselijke kunstvaardigheid en menselijk vernuft is gebeeldhouwd”. Dit was te veel voor de Efeziërs, van wie de meesten de moedergodin Artemis aanbaden. Degenen die de kost verdienden met het vervaardigen van zilveren tempeltjes van de godin, veroorzaakten een opstootje. Ongeveer twee uur lang schreeuwde de menigte: „Groot is Artemis van de Efeziërs!” — Handelingen 17:24, 29; 19:26, 34.

De Efezische Artemis

De Grieken aanbaden ook een Artemis, maar de Artemis die in Efeze werd aanbeden, kan slechts losjes met haar vereenzelvigd worden. De Griekse Artemis was een maagdelijke godin van de jacht en de geboorte. De Efezische Artemis was een vruchtbaarheidsgodin. Haar enorme tempel te Efeze gold als een van de zeven wereldwonderen. Haar beeld, waarvan men dacht dat het uit de hemel was gevallen, stelde haar voor als een personificatie van vruchtbaarheid, aangezien haar borst bedekt was met rijen eivormige borsten. De eigenaardige vorm van deze borsten is aanleiding geweest tot verschillende verklaringen, zoals dat ze slingers van eieren of zelfs stieretestikels voorstellen. Wat de verklaring ook mag zijn, het symbool van vruchtbaarheid is duidelijk.

Het is interessant dat, volgens The New Encyclopædia Britannica, het oorspronkelijke beeld van deze godin „gemaakt was van goud, ebbehout, zilver en zwarte steen”. Een beroemd beeld van de Efezische Artemis, daterend uit de tweede eeuw G.T., heeft een zwart gezicht en zwarte handen en voeten.

Het beeld van Artemis werd in een processie door de straten gevoerd. De bijbelgeleerde R. B. Rackham schrijft: „In de tempel [van Artemis werden] haar . . . beelden, relikwieënkasten en heilige gebruiksvoorwerpen, van goud en zilver, bewaard, die tijdens grote feesten in een luisterrijke processie naar de stad en weer terug werden gedragen.” Deze feesten trokken honderdduizenden bezoekers uit heel Klein-Azië. Zij kochten tempeltjes van de godin en erkenden haar als groot, hun vrouwe, de koningin, de maagd, „degene die naar gebeden luistert en ze aanvaardt”. In zo’n omgeving vergde het grote moed van Paulus en de eerste christenen om „de God die de wereld heeft gemaakt” te verheerlijken, in plaats van de van „goud of zilver of steen” gemaakte goden en godinnen.

Van moedergodin tot „Moeder Gods”

Het was in een gesprek met de ouderlingen van de christelijke gemeente Efeze dat de apostel Paulus voorzei dat er een afval zou komen. Hij waarschuwde dat er afvalligen zouden opstaan die „verdraaide dingen” zouden spreken (Handelingen 20:17, 28-30). Tot de altijd in Efeze op de loer liggende gevaren behoorde een terugkeren tot de aanbidding van de moedergodin. Vond zo’n terugkeer werkelijk plaats?

Wij lezen in de New Catholic Encyclopedia: „Als bedevaartcentrum werd Efeze beschouwd als de begraafplaats van [de apostel] Johannes. . . . Een andere traditie, bevestigd door het concilie van Efeze (431), legt verband tussen de Gezegende Maagd Maria en St.-Johannes. De basiliek waarin het concilie werd gehouden, werd de Mariakerk genoemd.” Een ander katholiek werk (Théo — Nouvelle encyclopédie catholique) spreekt van de „aannemelijke overlevering” dat Maria Johannes naar Efeze vergezelde, waar zij de rest van haar leven doorbracht. Waarom is dit veronderstelde verband tussen Efeze en Maria voor ons in deze tijd van belang?

The New Encyclopædia Britannica geeft het antwoord: „De verering van de moeder van God kwam pas goed op gang toen de christelijke kerk onder Constantijn tot staatskerk werd en de heidense massa’s de kerk binnenstroomden. . . . Hun vroomheid en geloofsbeleving was duizenden jaren lang door de cultus van de ’grote moeder’-godin en de ’goddelijke maagd’ gevormd, een ontwikkeling die helemaal tot op de oude volksreligies van Babylonië en Assyrië teruggaat.” Welke plaats zou zich beter lenen voor de „kerstening” van de moedergodin-cultus dan Efeze?

Het was dan ook in Efeze dat in 431 G.T. het zogenoemde derde oecumenische concilie Maria tot „Theotokos” uitriep, een Grieks woord dat „God-barende” of „moeder van God” betekent. De New Catholic Encyclopedia zegt: „Het gebruik van deze titel door de Kerk was ongetwijfeld beslissend voor de groei van de mariologie en de devotie voor Maria in later eeuwen.”

De ruïnes van de „kerk van de Maagd Maria”, waar dit concilie bijeenkwam, zijn tegenwoordig nog te bezichtigen op de plaats waar het oude Efeze lag. Men kan er ook een kapel bezoeken die, volgens een overlevering, de woning was waarin Maria leefde en stierf. Paus Paulus VI bezocht deze Mariaheiligdommen in Efeze in 1967.

Ja, Efeze speelde een centrale rol bij de transformatie van de heidense moedergodin-cultus, zoals die waarmee Paulus in de eerste eeuw te maken kreeg, in de vurige devotie voor Maria als „Moeder Gods”. Het is hoofdzakelijk door middel van de devotie voor Maria dat de moedergodin-cultus in de landen van de christenheid is blijven bestaan.

De moedergodin-cultus bestaat nog steeds

De Encyclopædia of Religion and Ethics citeert de bijbelgeleerde W. M. Ramsay, die betoogt dat in „de 5de eeuw de te Efeze aan de Maagd Maria bewezen eer [een hernieuwde] vorm was van de oude heidense Anatolische aanbidding van de maagdmoeder”. The New International Dictionary of New Testament Theology zegt: „De katholieke denkbeelden van de ’moeder van God’ en van de ’koningin des hemels’, hoewel van later datum dan het N[ieuwe] T[estament], wijzen op veel oudere religieus-historische wortels in het Oosten. . . . In de latere Mariaverering zijn veel sporen van de heidense cultus van de goddelijke moeder terug te vinden.”

Deze sporen zijn te talrijk en te specifiek om toevallig te zijn. De gelijkenis tussen de beelden van de Maagd Maria met kind en beelden van heidense godinnen, zoals Isis, moet wel opvallen. De honderden beelden en iconen van de Zwarte Madonna in katholieke kerken over de hele wereld doen onmiskenbaar denken aan het beeld van Artemis. Théo — Nouvelle encyclopédie catholique zegt over deze Zwarte Madonna’s: „Ze schijnen een middel te zijn geweest om op Maria over te dragen wat er van de volksdevotie voor Diana [Artemis] . . . of Cybele was overgebleven.” De processies ter ere van de Maagd Maria met Maria-Hemelvaart hebben eveneens hun prototype in de processies ter ere van Cybele en Artemis.

Zelfs de aan Maria gegeven titels herinneren ons aan heidense moedergodinnen. Isjtar werd begroet als de „Heilige Maagd”, „mijn Vrouwe” en „de barmhartige moeder die naar gebed luistert”. Isis en Astarte werden „Koningin des hemels” genoemd. Cybele kreeg de titel „Moeder van alle gezegenden”. Al deze titels worden, met kleine variaties, voor Maria gebruikt.

Het Tweede Vaticaans Concilie moedigde de cultus van de „Gezegende Maagd” aan. Paus Johannes Paulus II staat bekend om zijn vurige devotie voor Maria. Tijdens zijn uitgebreide reizen laat hij geen gelegenheid voorbijgaan om Mariaheiligdommen, waaronder dat van de Zwarte Madonna van Czestochowa in Polen, te bezoeken. Hij vertrouwde de hele wereld aan de zorg van Maria toe. Het wekt dan ook geen verbazing dat The New Encyclopædia Britannica onder het lemma „moedergodin” schrijft: „De uitdrukking is ook toegepast op zulke uiteenlopende figuren als de zogenoemde Venusbeeldjes uit het stenen tijdperk en de Maagd Maria.”

Maar de moedergodin-cultus is niet alleen in de rooms-katholieke verering van Maria tot op onze tijd blijven bestaan. Merkwaardig genoeg hebben de aanhangers van de feministische beweging veel lectuur over de aanbidding van moedergodinnen gepubliceerd. Zij zijn van mening dat vrouwen in deze agressieve mannenmaatschappij zwaar onderdrukt worden en dat op vrouwen gerichte aanbidding het verlangen van de mensheid naar een minder agressieve wereld weerspiegelt. Zij geloven blijkbaar ook dat de wereld thans een betere en vrediger plaats zou zijn als ze meer op vrouwen gericht was.

De aanbidding van een moedergodin bracht de wereld uit de oudheid echter geen vrede en ze zal ook nu geen vrede brengen. Bovendien zijn steeds meer mensen in deze tijd, in feite miljoenen die met Jehovah’s Getuigen verbonden zijn, ervan overtuigd dat deze aarde niet door Maria gered zal worden, hoezeer zij haar ook respecteren en liefhebben als de getrouwe, eerste-eeuwse vrouw die het wonderbare voorrecht had Jezus te baren en groot te brengen. Evenmin geloven Jehovah’s Getuigen dat de Vrouwenbevrijdingsbeweging, al zijn sommige van haar eisen wellicht gerechtvaardigd, een vredige wereld tot stand kan brengen. Daarvoor kijken zij op naar de God die Paulus aan de Atheners en aan de Efeziërs verkondigde, „de God die de wereld heeft gemaakt en alles wat daarin is” (Handelingen 17:24; 19:11, 17, 20). Deze Almachtige God, wiens naam Jehovah is, heeft een schitterende nieuwe wereld beloofd waarin „rechtvaardigheid [zal] wonen”, en wij kunnen ons vol vertrouwen op zijn belofte verlaten. — 2 Petrus 3:13.

Wat de bijbelse zienswijze inzake de positie van de vrouw ten opzichte van God en de man betreft, dit onderwerp zal verderop in dit tijdschrift worden besproken.

[Illustratie op blz. 5]

ASTORETH — Kanaäns godin van seks en oorlog

[Verantwoording]

Musée du Louvre, Parijs

[Illustratie op blz. 6]

ARTEMIS — Vruchtbaarheidsgodin van Efeze

[Verantwoording]

Musei dei Conservatori, Rome

[Illustratie op blz. 7]

De „MOEDER GODS” van de christenheid

[Verantwoording]

Kathedraal van Chartres, Frankrijk