De wortels van het atheïsme

WIJ leven op een planeet vol crisissen; een vluchtige blik op de krantekoppen bevestigt dat elke dag. De hopeloze toestand van onze wereld heeft velen ertoe gebracht het bestaan van God in twijfel te trekken. Sommigen, die zich atheïst noemen, ontkennen zijn bestaan zelfs. Geldt dat ook voor u?

Wel of niet in God geloven kan een diepgaande invloed hebben op uw kijk op de toekomst. Zonder God ligt het voortbestaan van het mensengeslacht helemaal in handen van de mens — een somber stemmende gedachte, gezien het vermogen van de mens om te vernietigen. Als u wel gelooft dat God bestaat, dan aanvaardt u waarschijnlijk dat het leven op deze planeet wel degelijk een doel heeft — een doel dat wellicht toch nog wordt verwezenlijkt.

Hoewel het bestaan van God door de geschiedenis heen nu en dan is ontkend, is het atheïsme pas in de laatste eeuwen zeer populair geworden. Weet u hoe dat komt?

De wortels ontdekken

Een hoog oprijzende boom biedt een indrukwekkende aanblik. Toch ziet het oog alleen de bladeren, de takken en de stam. De wortels — de levensbron van de boom — liggen diep in de grond verborgen.

Van het atheïsme kan men ongeveer hetzelfde zeggen. Als een reusachtige boom heeft het ontkennen van Gods bestaan rond de negentiende eeuw indrukwekkende afmetingen aangenomen. Zou het leven en het universum zonder een bovennatuurlijke Eerste Oorzaak kunnen bestaan? Is het aanbidden van zo’n Schepper tijdverspilling? De antwoorden van vooraanstaande filosofen uit die tijd waren luid en duidelijk. „Net zoals wij geen morele gedragsregels meer nodig hebben, hebben wij ook geen religie nodig”, verklaarde Friedrich Nietzsche. „Religie is de droom van de menselijke geest”, beweerde Ludwig Feuerbach. En Karl Marx, wiens geschriften in de decennia na hem grote invloed zouden uitoefenen, zei onomwonden: „Ik wil de geest verder bevrijden van de ketenen van religie.”

Heel veel mensen waren onder de indruk. Maar zij zagen enkel de bladeren, de takken en de stam van het atheïsme. De wortels waren lang voor het begin van de negentiende eeuw reeds aanwezig en zich aan het vertakken. Verrassend genoeg is de groei die het atheïsme de laatste eeuwen heeft doorgemaakt, bevorderd door de religies van de christenheid! Hoe dat zo? Door hun corruptie hebben deze religieuze instellingen heel wat ontgoocheling en onvrede veroorzaakt.

De zaden worden gezaaid

Gedurende de middeleeuwen had de Katholieke Kerk haar onderdanen stevig in haar greep. „De hiërarchie leek slecht toegerust om in de geestelijke behoeften van de mensen te voorzien”, wordt in The Encyclopedia Americana opgemerkt. „De hogere geestelijken, met name de bisschoppen, werden uit de adel gerekruteerd en bezagen hun ambt hoofdzakelijk als een bron van prestige en macht.”

Sommigen, zoals Johannes Calvijn en Maarten Luther, probeerden de kerk te hervormen. Hun methoden waren echter niet altijd even christelijk; de Reformatie werd door onverdraagzaamheid en bloedvergieten gekenmerkt. (Vergelijk Mattheüs 26:52.) Sommige aanvallen waren zo boosaardig dat Thomas Jefferson, de derde president van de Verenigde Staten, drie eeuwen later schreef: „Het zou eerder te verontschuldigen zijn dat men helemaal niet in een god gelooft dan dat men zich door de wrede attributen van Calvijn aan godslastering schuldig maakt.”a

Het is duidelijk dat de Reformatie de zuivere aanbidding niet heeft hersteld. Toch is de macht van de Katholieke Kerk erdoor verzwakt. Het Vaticaan had niet langer het monopolie van het geloof. Velen sloten zich bij pas opgerichte protestantse sekten aan. Anderen, die teleurgesteld waren in religie, maakten de menselijke geest tot het voorwerp van hun aanbidding. Er ontstond een vrijzinnige houding, die ruimte liet voor verschillende meningen omtrent God.

Het scepticisme groeit

Rond de achttiende eeuw werd rationeel denken wijd en zijd geprezen als de panacee voor wereldproblemen. De Duitse filosoof Immanuel Kant beweerde dat de vooruitgang van de mens werd belemmerd door het feit dat hij voor leiding van politiek en religie afhankelijk was. „Durf te weten!”, spoorde hij aan. „Heb de moed uw eigen verstand te gebruiken!”

Die houding was kenmerkend voor de Verlichting, ook wel het tijdperk van de rede genoemd. Deze periode, die de hele achttiende eeuw besloeg, werd gekenmerkt door een bezeten speuren naar kennis. „Het scepticisme kwam in de plaats van blind geloof”, wordt in het boek Milestones of History gezegd. „Alle oude orthodoxe ideeën en gebruiken werden in twijfel getrokken.”

Eén ’oud orthodox idee’ dat kritisch werd bekeken, was religie. „Mensen veranderden hun kijk op religie”, wordt in het boek The Universal History of the World gezegd. „Zij waren niet langer tevreden met de belofte van beloningen in de hemel; zij eisten een beter leven op aarde. Zij begonnen hun geloof in het bovennatuurlijke te verliezen.” Ja, de meeste verlichtingsfilosofen zagen neer op religie. Zij verweten in het bijzonder de op macht beluste leiders van de Katholieke Kerk dat zij de mensen in onwetendheid hadden gehouden.

Ontevreden over religie, werden veel van deze filosofen deïsten; zij geloofden in God maar beweerden dat hij geen belangstelling voor de mens had.b Enkelen werden uitgesproken atheïsten, zoals de filosoof Paul Henri Thiry Holbach, die beweerde dat religie een „bron van verdeeldheid, dwaasheid en misdaden” was. Naarmate de jaren verstreken, werden nog velen meer de christenheid moe en gingen Holbachs gevoelens delen.

Wat ironisch dat de christenheid de groei van het atheïsme heeft bevorderd! „De kerken vormden de voedingsbodem van het atheïsme”, schrijft Michael J. Buckley, hoogleraar in de theologie. „Het westerse geweten werd zeer geschokt en met afschuw vervuld door de confessionele religies. De kerken en sekten hadden Europa verwoest, bloedbaden aangericht, opgeroepen tot religieuze opstand of revolutie en geprobeerd heersers te excommuniceren of af te zetten.”

Het atheïsme bereikt zijn hoogtepunt

Rond de negentiende eeuw werd het bestaan van God wijd en zijd openlijk ontkend. Filosofen en wetenschappers hadden er geen moeite mee hun zienswijzen luid te verkondigen. „Onze vijand is God”, verklaarde een uitgesproken atheïst. „Het haten van God is het begin van wijsheid. Wil de mensheid werkelijke vooruitgang boeken, dan moet dat op basis van het atheïsme gebeuren.”

Maar in de twintigste eeuw vond er een subtiele verandering plaats. Het loochenen van God werd minder aanvallend; een ander soort atheïsme begon zich te verbreiden, waardoor zelfs degenen die belijden in God te geloven, worden beïnvloed.

[Voetnoten]

[Illustratie op blz. 3]

Karl Marx

[Illustratie op blz. 3]

Ludwig Feuerbach

[Illustratie op blz. 3]

Friedrich Nietzsche

[Illustratieverantwoording op blz. 2]

OMSLAG: Aarde: Met toestemming van de British Library; Nietzsche: Copyright British Museum (zie ook blz. 3); Calvijn: Musée Historique de la Réformation, Genève (foto F. Martin); Marx: foto U.S. National Archives (zie ook blz. 3); Planeten, instrumenten, kruisvaarders, locomotief: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; Feuerbach: The Bettmann Archive (zie ook blz. 3)