Eshuura 2
Ekitabo Ekirikushuuruura Okumanya Okurikukwaata Ahari Ruhanga
1, 2. Ahabw’enki nitwetenga obuhabuzi bw’Omuhangi waitu?
N’EKY’OBURYO kugira ngu Omuhangi waitu owa rukundo akaaheereize ekitabo eky’obuhabuzi n’obwebembezi ahabw’abantu. Iwe kandi torikukiikiriza ngu abantu nibetenga obuhabuzi n’obwebembezi?
2 Emyaka erikurenga omu 2,500 ehingwiire, omurangi kandi ow’ebyafaayo akahandiika ati: “Omuhanda gw’omuntu tiguba mu bushoboorozi bwe.” (Yeremia 10:23) Eri izooba, amakuru g’ebigambo ebyo nigahamibwa okukira oku kyabaire kiri. N’ahabw’ekyo, ow’ebyafaayo William H. McNeil nagira ati: “Obwiire obu omuntu arabainemu ari omu nsi egi, bubaire buri obw’okubonabona kwingi okutahweire kandi obw’omuhondano omu buteeka bw’abantu.”
3, 4. (a) Baibuli tushemereire kugishoma tuta? (b) Nituza kweyongyera tuta kushwijuma Baibuli ?
3 Baibuli neyigutsya okwetenga kwaitu okw’obuhabuzi obw’obwengye. N’eky’amazima, baingi nibatangaara ku barikutandika kushwijuma Baibuli. N’ekitabo kihango, kandi ebicweka byakyo ebimwe tibyanguhi kwetegyereza. Kwonka ku waakuheebwa ekihandiiko ekirikworeka eki oshemereire kukora obaase kuheebwa obuhunguzi bw’omuhendo, tiwaakutwire obwiire okukishoma n’obwegyendesereza? Ku waakushangire ebicweka byakyo ebimwe bitanguhi kwetegyereza, okayeyambiise omuntu oine okumanya kwingi aha bintu nk’ebyo. Ahabw’enki otarikushoma Baibuli omu muringo nk’ogwo? (Ebyakozirwe 17:11) Hariho eki orikubaasa kutunga ekirikukira obuhunguzi bw’ebintu bwonka. Nk’oku twayegire omu shuura ehweire, okumanya okurikukwaata ahari Ruhanga nikubaasa kukuhitsya omu magara agatahwaho.
4 Katushwijume ekitabo ekiri kushuuruura okumanya okurikukwaata ahari Ruhanga. Nitwija kubanza kworeeka omu bigufu ebiri omu Baibuli. Reero bwanyima tuhanuure enshonga ahabw’enki abantu baingi abetegyereize barikwikiriza ngu n’Ekitabo ekyahandiikisibwe omwoyo wa Ruhanga.
EBIRI OMU BAIBULI
5. (a) N’ebiki ebirikushangwa omu Byahandiikirwe eby’Oruheburaayo? (b) Ebyahandiikirwe eby’Orugriika birimu ki?
5 Baibuli erimu ebitabo 66 omu bicweka bibiri, buriijo ebirikweetwa Endagano eya Ira hamwe n’Endagano Ensya. Ebitabo ashatu-namwenda munomuno bikahandiikwa omu Ruheburaayo kandi 27 omu Rugriika. Ebyahandiikirwe eby’Oruheburaayo, ebirimu Okutandika okuhitsya ahari Malaki, harimu eby’okuhangwa hamwe n’emyaka 3,500 ey’okubanza ey’ebyafaayo by’omuntu. Okushwijuma ekicweka kya Baibuli eki, nitweega aha nkoragana ya Ruhanga n’Abaisraeli—okuruga aha kuzaarwa kwaabo nk’eihanga omu kyaasha kya 16 B.C.E., okuhikira kimwe omu kyaasha kya 5 B.C.E.a Ebyahandikirwe eby’Orugriika, ebirimu ebitabo Matayo okuhitsya aha Kushuuruurwa, nibyoreka enyegyesa n’ebikorwa bya Yesu Kristo n’abeegi be ab’ekyaasha eky’okubanza C.E.
6. Ahabw’enki tushemereire kweega Baibuli yoona?
6 Abamwe nibagira ngu “Endagaano eya Ira” n’ey’Abayudaaya ngu kandi “Endagaano Ensya” n’ey’Abakristayo. Kwonka okurugirira omu 2 Timoseo 3:16, ‘ebyahandiikirwe byona, ebihandiikisiibwe omwoyo wa Ruhanga, biine omugasho.’ N’ahabw’ekyo, okushoma gye Ebyahandiikirwe nituragirwa kutwariramu Baibuli yoona. Buzimazima, ebicweka ebi bibiri ebya Baibuli nibijurizana birikugyendera hamwe kurungi kutunguura omutwe gwa Baibuli yoona.
7. Omutwe gwa Baibuli nigwo guuha?
7 Obundi okumara emyaka miingi, obaire nooza omu maramizo g’ediini kandi orikuhurira Baibuli erikushomwa. Ninga iwe wenka nobaasa kuba waashomireho bimwe aha bicweka eby’omu Baibuli. Okaba nokimanya ngu Baibuli eine omutwe gumwe ogu erikutunguura okuruga omu Kutandika okuhitsya omu Kushuuruurwa? Eego, omutwe ogwo oguri kukwatanisa ebitabo byoona nigugambwa omu Baibuli yoona. Omutwe ogwo niguuha? N’okuhamibwa kw’obushoboorozi bwa Ruhanga okutegyeka abantu kandi n’okuhikirizibwa kw’ekigyendererwa kye ekya rukundo narabira omu Bukama bwe. Bwanyima, nitwija kureeba omuringo ogu Ruhanga arihikiirizamu ekigyendererwa eki.
8. Baibuli netugambira ki aha miringo ya Ruhanga?
8 Oteireho okutworeeka ekigyendererwa kya Ruhanga, Baibuli neshuuruura emiringo ye ey’obuntu. Nk’eky’okureeberaho, kuruga omu Baibuli nitweega ngu Ruhanga aine oku arikuhurira kandi ebi turikutooranaho kukora nibimukwataho. (Zaaburi 78:40, 41; Enfumu 27:11; Ezekieli 33:11) Zaaburi 103:8-14 nizigira ngu Ruhanga “n’omunyambabazi kandi omusaasizi, tarahuka kuguubwa kubi, kureka agira okusaasira kwingi.” Natutwaza omu muringo gw’okusaasira, ‘naijuka ku turi omucucu’ kandi kutugaruka omwitaka aha kufa. (Okutandika 2:7; 3:19) Ka n’emiringo y’okutangaaza eyi arikworeka! Ogu tiwe Ruhanga ou orikwenda oramye?
9. Baibuli networeka eta kurungi emitindo ya Ruhanga, kandi nitubaasa kugasirwa tuta omu kumanya okwo?
9 Baibuli networeeka kurungi emitindo ya Ruhanga. Obumwe n’obumwe neyorekwa nka amateeka. Munomuno, neyorekwa nk’ebiragiro ebirikwegyesibwa kurabira omu by’okureeberaho ebyabaire biriho. Ruhanga akahandiikisa ebintu ebimwe ebyabaire biriho omu byafaayo bya Israeli eya ira bibaase okutugasira. Ebihandiiko ebyo eby’amazima nibyoreeka ekirikubaho abantu ku barikugyendera hamwe n’ekigyendererwa kya Ruhanga kandi n’eby’obusaasi ebirikurugamu ku barikukuratira emihanda yaabo ahabwabo. (1 Abagabe 5:4; 11:4-6; 2 Obusingye 15:8-15) Twashoma aha bintu nk’ebyo ebyabaire biriho, buzima nikiija kukwaata aha mitima yaitu. Ku turagyezeho okweshushaniriza nk’oku ebintu ebi byabaire biri, nitubaasa kweeta omubigyere by’abantu abo abarikugambwaho. Omu muringo ogwe, nitwiija kugasirwa eby’okureeberaho ebirungi kandi tubaase kwetantara emitego eyataire enkozi z’ebibi omu kabi. Hoona ekibuuzo eki ekikuru nikyetenga kugarukwamu: Nitubaasa kumanya tuta ngu ebi turikushoma omu Baibuli buzimazima bikahandiikisibwa omwoyo wa Ruhanga?
NOBAASA KWESIGA BAIBULI?
10. (a) Ahabw’enki abamwe nibateekateeka ngu Baibuli ehweire aha mureembe? (b) N’enki eki 2 Timoseo 3:16, 17 zirikutugambira ahari Baibuli?
10 Shana oyetegyereize ngu ebitabo ebirikuha obwengye ebirikukira obwingi bihweire aha mureembe omu myaka mikye munonga. Kandishi Baibuli? N’ekitabo ekya ira munonga kandi haihi emyaka 2,000 ehingwiireho okuruga obu ebigambo byakyo ebirikushembayo byahandiikwa. N’ahabw’ekyo, abamwe nibateekateeka ngu terikukwaata aha mureembe gwaitu ogu. Kwonka Baibuli ku eraabe yaahandiikisibwe omwoyo wa Ruhanga, obuhabuzi bwaayo nibuguma buri aha mutindo n’obu eraabe eri eya ira munonga. Ebyahandiikirwe byoona bishemereire kuguma “biine omugasho gw’okwegyesa omuntu, n’okumuhana, n’okumuhabura n’okumutendeka omu by’okuhikiirira, ngu omuntu wa Ruhanga abone kuba ohikire buzima, oine byona ebishemereire omurimo gwona omurungi.”—2 Timoseo 3:16, 17.
11-13. Ahabw’enki turikubaasa kugira ngu Baibuli n’ey’omugasho omu bunaku obu?
11 Okushwijuma Baibuli kurungi nikworeeka ngu emisingye yaayo nahati nekikora kurungi munonga n’eri izooba nk’oku yaabaire nekora obu yahandiikwa. Ku erikuhika aha birikukwaata aha mitwarize y’omuntu, Baibuli neyoreeka okwetegyereza kw’ahaiguru aha buri mureembe gw’abantu. Eki nitubaasa kukireeba kurungi omu Kubuurira kwa Yesu okw’aha Rushozi okuri kushangwa omu kitabo kya Matayo eshuura 5 okuhitsya 7. Okubuurira oku kukatangaaza omugyenzi Mohandus K. Ghandi owaabaire ari omwebembezi wa Buhindi kandi nikigambwa ngu akagambira omukungu wa Bungyereza omwe ati: “Ensi yaawe n’eyangye ku zirikwatanisa omu kukuratira okwegyesa kwa Kristo oku yataireho omu Kubuurira okw’aha Rushozi, nitwiija kuba tushoboroire oburemeezi, obutari bw’ensi zeitu zonka, kureka n’obw’ensi yoona.”
12 Tiky’okutangaarira kureeba abantu nibatangazibwa enyegyesa ya Yesu! Omu Kubuurira okw’aha Rushozi, akoreeka omuhanda ogurikuhitsya omu kushemererwa okwa buzima. Akashoborora omuringo gw’okucwamu emanja. Yesu akegyesa aha birikukwaata aha kushaba. Akoreeka okuteekateeka kurungi oku twaakubaire twiine aha bikwatiraine n’ebyetengo byaitu by’omubiri kandi yaaheereza na Iteeka Eririkukirayo Obukuru kubaasa kutuura kurungi n’abandi bantu. Omuringo gw’okuzooramu Ediini ez’ebishuba kandi n’oku waakubaasa kutungamu oburinzi omu biro by’omumaisho nabyo bikaba biri bimwe aha bintu bikuru ebyagambirweho omu kubuurira oku okw’aha rushozi.
13 Omu Kubuurira okw’aha Rushozi kandi n’omu bitabo byayo ebindi, Baibuli netugambira kurungi ebitwiine kukora kandi n’ebitushemereire kwetantara okubaasa kushemeza emituurire yaitu. Okuhabura kwayo n’okw’omugasho munonga ahakuba kukaretera omwegyi omwe kugamba ati: “N’obu ndaabe nabeire ndi omushomesa omuhi w’obwengye, nyine diguri y’okubanza n’eyakabiri kandi nshomire ebitabo biingi munonga ebirikukwaata aha bwonko n’emitwarize y’abantu, nkakizoora ngu obwengye bwa Baibuli aha bintu nka okuba n’obushwere obuhangaazi, okurinda abaana kutasisikara emicwe, kandi okutunga n’okurinda emikago nikukirira kimwe ebyo byoona ebi nayeegire omu koregi.” Okwongyera aha kugira ngu nekora kandi eri aha mureembe, Baibuli neyesigwa.
EHIKIRE KANDI NEYESIGWA
14. N’enki ekirikworeeka ngu buzima Baibuli neyikirizana na sayansi?
14 N’obu Baibuli eraabe etari kitabo kya sayansi, omubya sayansi, ehikire buzima. Nk’eky’okureeberaho, omu bunaku obu abantu baingi baabaire nibaikiriza ngu ensi etereire, omurangi Isaaya akagigambaho kuba nka “embumburi” (omu Ruheburaayo chugh, ekirikuha amakuru g’ekintu ekiri nka “omupiira”). (Isaaya 40:22) Ekiteekateeko ekirikukwaata aha nsi kuba embumburi kikatwara emyaka mingi okubaasa okwikirizibwa bwanyima y’obunaku bwa Isaaya. Okwongyeraho, Yobu 26:7—eyaahandikirwe emyaka 3,000 ehingwiire—negamba ngu Ruhanga “ahanika ensi ahari busha.” Omushomi omwe owa Baibuli nagira ati: “Oku Yobu yamanyire amazima ngu ensi eri omu mwanya kwonka, ekyahamiibwe n’okushoma eby’enyonyoozi, n’ekibuuzo ekitari kugarukwamu juba abo abatari kwikiriza ngu ebyahandiikirwe bikahandikisibwa omwoyo wa Ruhanga.”
15. Omuringo ’gu Baibuli ehandikirwemu nigugumya guta obwesigye bwaitu?
15 Omuringo ogu Baibuli ehandikirwemu nigugumya obwesigye bwaitu omu kitabo eki ekya ira. Obutashushana na migane, ebyabaireho ebirikugambwaho omu Baibuli buzima nibikwatanisibwa n’abantu kandi n’obunaku obu baabaire bariho. (1 Abagabe 14:25; Isaaya 36:1; Luka 3:1, 2) Kandi haza n’obu ab’ebyafaayo aba ira burijo baabaire bahangutsya obuhanguzi bw’abagabe babo kandi batayorekye okuhangurwa n’enshobi zaabo, abahandiiki ba Baibuli bakaba bari abesigwa kandi ab’amazima—hoona n’aha birikukwaata ahaby’okushiisha byabo eby’amaani.—Okubara 20:7-13; 2 Samueli 12:7-14; 24:10.
EKITABO KY’OBURANGI
16. Obujurizi obw’amaani oburikworeka ngu Baibuli ekahandiikisibwa omwoyo wa Ruhanga nibuuha?
16 Oburangi obwahikiriziibwe nibutuha obuhame obw’ahamuheru ngu Baibuli ekahandikisibwa omwoyo wa Ruhanga. Baibuli erimu oburangi bwingi obuherize kuhikirizibwa omubwiijwire. Omu kwetegyereza gye, abantu nyabuntu tibaakubaire barikujunanwa ahabw’eki. Obwo shi n’oha ori enyima y’oburangi obu? Baibuli yo yonka netugambira ngu “tihariho kigambo kya baanabi ekyabaire kireetwa okukunda kw’omuntu, kureka abantu bakaba bagamba ebyaruga ahari Ruhanga, nibakoresibwa omwoyo orikwera,” narishi amaani ga Ruhanga agarikukora. (2 Petero1:21) Teekateeka ahaby’okureeberaho ebimwe.
17. Ni bintu ki ebyarangirwe ahakugwa kwa Babulooni, kandi bikahikirizibwa bita?
17 Okugwa kwa Babulooni. Isaaya na Yeremia bombi bakaraanga aha kugwa kwa Babulooni omu mikono y’Abameedi n’Abaperesi. Ekitakareebwaga, oburaangi bwa Isaaya oburikukwaata aha kintu eki bukahandiikwa emyaka nka 200 Babulooni etakasingwirwe! Eby’oburangi ebi ebirikukurataho buzima bikaba biriho omu byafaayo: okwomya Omugyera Furaati amaizi gagwo garikuhindurwa kuza omu nyanja etimbirwe abantu (Isaaya 44:27; Yeremia 50:38); obunagaijuzi omu kurinda enyigi za Babulooni eza aha mugyera (Isaaya 45:1); kandi n’okusingurwa omutegyeki orikweetwa Kuuro.—Isaaya 44:28.
18. Oburangi bwa Baibuli oburikukwaata aha kwimuka n’okugwa ‘kw’omugabe wa Bugriika’ bukahikirizibwa buta?
18 Okwimuka n’okugwa ‘kw’omugabe wa Bugriika.’ Omukworeekwa, Danieli akareeba empaya y’embuzi neeshengura empaya y’entama, yahenda amahembe gaayo abiri. Bwanyima, eihembe rihango ery’embuzi ryahendeka kandi omu mwanya gwaryo, hameramu amahembe ana. (Danieli 8:1-8) Danieli akashobororerwa ati: “Eby’empaya y’entaama ey’amahembe abiri ei waareeba, nibo bagabe babiri aba Bumeedi na Buperesi kandi egyo mpaya y’embuzi niwe mugabe wa Bugriika n’eryo eihembe rihango ery’ahagati y’amaisho gaayo niwe mugabe wabwo ow’okubanza. Kandi nk’oku ryacweka, omu mwanya gwaryo hakameramu agandi mahembe ana, nikwo haribaho obugabe buna oburikuruga omuri eryo eihanga, kwonka buryaba butaine maani nk’ag’ogwo mugabe w’okubanza.” (Danieli 8:20-22) Buzima nk’oku oburangi bwagambire, bwanyima y’emyaka magana abiri, “omugabe wa Bugriika,” Alegizanda Ruranganwa akacwekyereza obugabe obw’amahembe abiri obwa Bumeedi na Buperesi. Alegizanda Ruranganwa akafa omu gwa 323 B.C.E., kandi abajwekyerwa be bana baza omu bigyere bye. Baitu, obugabe obwo obwagiireho tiburabaasize kwinganisa n’obwa Alegizanda amaani.
19. Ni burangi ki obwahikiririziibwe omuri Yesu Kristo?
19 Amagara ga Yesu Kristo. Ebyahandiikirwe eby’Oruheburaayo birimu oburangi bwingi obwahikiririziibwe omu kuzaarwa, obuheereza, okufa, n’okuzooka kwa Yesu. Nk’eky’okureberaho, nihakiburayo emyaka 700, Miika akaranga ngu Mesia narishi Kristo akaba naija kuzarirwa omuri Betelehemu. (Miika 5:2; Luka 2:4-7) Isaaya owaabaire ariho omu bunaku bwa Miika akaranga ngu Mesia aryaterwa kandi acwerwe amacwante. (Isaaya 50:6; Matayo 26:67) Hakirikuburayo emyaka magana atano, Zekaria akaranga ngu Mesia baryamurebya ahabwa shekeli z’efeeza 30. (Zekaria 11:12; Matayo 26:15) Hakirikuburayo emyaka erikurenga omuri rukumi, Daudi akaranga ebyabaireho omu kufa kwa Yesu nka Mesia. (Zaabuli 22:7, 8, 18; Matayo 27:35,39-43) Kandi nihakiburayo emyaka magana atano, Danieli akashuuruura obu Mesia yaakureebekire hamwe n’oburaingwa bw’obuheereza bwe n’obunaku bw’okufa kwe. (Danieli 9:24-27) Ebi n’eby’okureeberaho aha burangi obwahikiririziibwe omuri Yesu Kristo. Noija okushangamu omugasho okushoma bingiho ebiri kumukwataho bwanyima.
20. Okuhikirizibwa kw’oburangi bwa Baibuli kukaatureteire bwesigye ki?
20 Oburangi obundi bwingi obwa Baibuli bwaherize kuhikirizibwa. Baitu nobaasa kwebuza: ‘Eki nikinkwataho kita?’ Mbwenu, omuntu ku yaakuba yaakugambiire amazima kumara emyaka miingi, okaabaire n’okubanganisa yakugambira ekintu ekisya? Ngaaha! Ruhanga agambire amazima omu Baibuli yoona. Eki tikishemereire kuhamya obwesigye bwaitu omu bi Baibuli erikuraganisa nk’oburangi oburikukwaata aha kibanja kya Ruhanga ekirikwija? Eego buzima, nitubaasa kuba n’obwesigye nk’obwa Paulo omwe aha beegi ba Yesu ab’ekyaasha eky’okubanza owahandiikire ngu ‘Ruhanga tabaasa kubeiha.’ (Tito 1:2) Kwongyera ahari ekyo, ku turikushoma kandi twakoresa obuhabuzi bw’ebyahandiikirwe, nituba nitukoresa obwengye obu abantu batari kubaasa kutunga ahabwabo, ahabw’okuba Baibuli n’ekitabo ekiri kushuuruura okumanya okurikwebembera okuhitsya omu magara agatahwaho.
‘YETENGYE’ OKUMANYA OKURIKUKWAATA AHARI RUHANGA
21. Oshemereire kukora ki ku waakushanga ngu ebintu ebimwe ebi orukweega omu Baibuli nibikutangaaza?
21 Omu kushoma Baibuli, nobaasa kweega aha bintu ebyentaniso ahari ebyo ebi wayegyesibwe enyima. Nobaasa n’okushanga ngu emwe aha migyenzo y’ediini eyi obaire nokunda munonga terikushemeza Ruhanga. Noija kweega ngu Ruhanga aine emitindo erikukwaata aha kihikiire n’ekibi ey’ahaiguru munonga okukira ahari egyo ey’ensi egi erikwikiriiza. Omu kubanza, eki nikibaasa kureebeka nk’ekyarengyesereza. Kwonka gumisiriza! Shwijuma Ebyahandiikirwe ozoore okumanya okurikukwaata ahari Ruhanga. Yeteekateekye kwikiriza ngu okumanya kwa Baibuli nikubaasa kukwetengyesa kukora empindahinduka omu biteekateeko kandi n’omubikorwa byaawe.
22. Ahabw’enki noyeega Baibuli, kandi nobaasa ota kuhweera abandi okukyetegyereza?
22 Banywani baawe n’abanya-buzaare nibabaasa kuhakanisa okushoma kwaawe okwa Baibuli, kwonka Yesu akagira ngu: “Buri munt[u] orimpamya omu maisho g’abantu, naanye ndyamuhamya omu maisho ga Tata ori omu iguru; kwonka weena oriinyehakana omu maisho g’abantu, naanye ndyamwehakana omu maisho ga Tata ori omu iguru.” (Matayo 10:32, 33) Abamwe nibaza kwerarikirira ngu nooza kutaaha omu kadiinidiini narishi nooza kugwa iraro. Baitu kwonka omu mazima, nogyezaho kutunga okumanya okuhikire okurikukwaata ahari Ruhanga kandi n’amazima ge. (1Timoseo 2:3, 4) Okubaasa kuhweera abandi okwetegyereza eki, gira oburyo, otakateera empaka nabo waaba nogamba aha bi orikweega. (Abafilipi 4:5) Ijuka ngu baingi ‘nibahindurwa hateine kigambo’ kyoona eki bagambiirwe baaheza kureeba obujurizi ngu okumanya kwa Baibuli nikugasha abantu buzima.—1 Petero 3:1, 2.
23. Nobaasa kutunguura ota ‘okwetenga’ kwaawe okw’okumanya okurikukwaata ahari Ruhanga?
23 Baibuli netwehanangiriza: “Nk’abaana abeereere, mwetengye amate ag’[o]mwoyo agatafungwire.” (1 Petero2:2) Omwereere mahamira ahari nyina okumuha eby’okurya kandi nafayo kureeba ngu yabiheebwa. Omuringo nigwo gumwe, naitwe twegami aha kumanya okurikuruga owa Ruhanga. ‘Gira okwetenga’ ekigambo kye orikweyongyera kweega. Buzima kihindure ekigyendererwa kyaawe orikweyongyera okushoma Baibuli buri-izooba. (Zaaburi 1:1-3) Eki nikija kukuretera emigisha, ahabw’okuba Zaaburi 19:11 nirugira ruti aha biragiro bya Ruhanga: “N’omu kubyorobera harimu ebihembo bingi.”
[Obugambo obw’Ahansi]
a B.C.E. nikimanyisa “Embara Yaitu etakatandikire,” kandi kiine amakuru okukira B.C. (“Kristo atakabaireho”). C.E nikimanyisa “Omu Mbara Egi” ekirikukira kweetwa A.D., ahabwa anno Domini, amakuru “omu mwaka gwa Mukama waitu.”
GYEZESA OKUMANYA KWAAWE
Ni mumiringo ki eyi Baibuli eri ey’entaaniso okuruga aha bitabo ebindi?
Ahabw’enki orikubaasa kwesiga Baibuli?
N’enki ekirikutuhamiza ngu Baibuli n’Ekigambo kya Ruhanga ekyahandiikisiibwe omwoyo we?
[Akabokisi aha rupapura 14]
Manya Kukoresa Gye Baibuli Yaawe
Okumanya kukoresa gye Baibuli tiburemeezi. Koresa endagiriro erikworeeka ebirimu oyeege oku birikukuratana n’okushuuruura ebitabo ebiri omu Baibuli.
Ebitabo bya Baibuli byiine eshuura n’enyiriri okurahuka okubijurizamu. Eshuura zikongyerwamu omu kyaasha kya 13, kandi Omufaransa omuhandiiki w’ebitabo ow’omu kyaasha kya 16, nareebeka niwe yaabaganisemu Ebyahandikirwe eby’Orugriika nk’oku turi kubireeba obwahati. Baibuli eyabaandize kubamu eshuura n’enyiriri, ekaba eri ey’Ekifaransa, eyahandiikirwe omuri 1553.
Ebyahandikirwe ku birikujurizibwa omu kitabo eki, enamba erikubanza neyoreeka eshuura, erikukurataho neyoreeka orunyiriri. Eky’okureeberaho, ku kirikugamba “Enfumu 2:5,” nikimanyisa ekitabo ky’Enfumu, eshuura 2, orunyiriri 5. Washuuruura ebyahandikirwe ebirikujurizibwa, omu mwanya mukye noija kuba otakyakishangamu oburemeezi bwoona omu kushuuruura ebicweka bya Baibuli.
Omuringo ogurikukira oburungi ogw’okumanyamu Baibuli n’okugishoma buri-izooba. Omu kubanza, eki nikibaasa kureebeka nka ekitanguhi. Kwonka ku wakushoma ahagati y’eshuura ishatu na itaano buri-izooba, kurugirira aha bureingwa bwaazo, noija kumara kushoma Baibuli yoona omu mwaka gumwe. Ahabw’enki otarikutandika eri-izooba?
[Akabokisi aha rupapura 19]
Baibuli—ekitabo Ky’omutaano
• Baibuli ‘ekahandiikisibwa omwoyo wa Ruhanga.’ (2 Timoseo 3:16) N’obu abantu baribo bagihandiikire, Ruhanga niwe yaabaragirire eby’okuhandiika, kugira ngu buzima Baibuli ebe “ekigambo kya Ruhanga.”—1 Abatesalonika 2:13.
• Baibuli ekahandiikwa omu bwiire bw’emyaka 1600, yaahandiikwa abantu 40 abatari kushushana omu bunaku bw’emyaka yaabo. Kwonka nabwe, ebyahandiikirwe eby’omukitabo kyoona nibyikirizana okuruga aha kutandika okuhitsya aha muheru.
• Baibuli ehangwiire okuhakanisibwa kwingi munonga okukira ekitabo ekindi kyoona. Omu byanda ebirikwetwa eby’ahagati, abantu baingi bakokibwa bahanikirwe aha miti ahabw’okushangwa baine Ebyahandiikirwe.
• Baibuli nikyo kitabo ekirikukirayo okugurwa omu nsi yoona. Baibuli yoona nari omu bicweka, evunuirwe omu ndiimi ezirikurenga omu 2,000. Obukaikuru n’obukaikuru bwa Baibuli zihandiikirwe kandi haihi tihariho mwanya omu nsi yoona ahu otarikubaasa kugishanga.
• Ekicweka kya Baibuli ekyabaandize n’eky’omu kyaasha kya 16 B.C.E. Eki kikabaho Rig-veda eky’Abahindu kitakabaireho (nka 1300 B.C.E.), ninga “Ebihandiiko eby’Ebiibo Bishatu” eby’Ababbuddha (ekyaasha kya katano B.C.E.), nari Korohaani ey’Abasiramu (ekyaasha kya mushanju C.E.), na Nihongi eky’Abashinto (ekyaasha kya 720 C.E.).
[Ekishushani ekiri aha rupapura 20]