Ekicweka 3
Oku Turikubaasa Kumanya ngu Ruhanga Abaho
1, 2. Ni bigambo ki ebirikubaasa kutuhwera kwetegyereza yaaba Ruhanga abaho?
OMURINGO gumwe ogu turikubaasa kumanyiramu ngu Ruhanga abaho n’okwijuka ebigambo ebi ebirikumanywa gye: Ekikozirwe kyona nihaba haine owaakikozire. Ekintu ekikozirwe kyaba kigumire eikora, nikwo n’owaakikozire arikuba ari omunyabwengye.
2 Nk’eky’okureeberaho, reeba ebiri omu ka yaanyu. Emeeza, entebe, ebitanda, enyungu, amasafuriya, amasohaani, ebisiika, entandaruha n’ebindi bintu byona haine owaabikozire. Kwonka, ebintu ebyo tibigumire munonga kukora. Ebintu nk’ebyo ebyorobi kukora ku haraabe haine owaabikozire, tikirikweyoreka butunu ngu ebigumire eikora byo haine owaabikozire oine obwengye bwingi?
Ebihangirwe Ebirikutangaaza
3, 4. Ebihangirwe byona nibituhwera bita kumanya ngu hariho Ruhanga?
3 Eshaaha terikubaho hataine ogikozire. Kandi shi obwo ebihangirwe byona ebirikwaka ebirikwehinguririza Eizooba, hatariho kunaga nangwa n’obu kaakuba akasekenda kamwe okumara ebyasha n’ebyasha by’emyaka? Kandi shi Ebizinga by’Enyonyoozi ebirikutangaaza, ebirimu obuhumbi n’obuhumbi bw’enyonyoozi? Oreemereireho aheeru nyekiro, okareeba ebyo Bizinga by’Enyonyoozi ahaiguru? Bikakutangaaza? Hati teekateeka aha butabarwa bw’obuhumbi bw’Ebizinga by’Enyonyoozi ebiri omu mwanya ahaiguru! Ekindi, ebihangirwe eby’omu mwanya nibyesigwa omu muringo ogu birikugyendamu kumara ebyasha n’ebyasha, nikyo birikugyeragyeranisibwa n’eshaaha ezitarikunaga dakiika.
4 Eshaaha etagumire kukora ku haraabe haine owaagikozire, nikimanyisa ngu buzima iguru n’ensi n’ebirimu byona ebirikutangaaza hariho owaabihangire. Egi niyo nshonga ahabw’enki Baibuli erikutushaba ‘kwimutsya amaisho gaitu ahaiguru kureeba,’ haza ekabuuza eti: “N’oha owaahangire biriya?” Eky’okugarukamu: “Niwe ogwo [Ruhanga] oshohoza amahe gaabyo omu mitwe, byona akabyeta omu maziina; ahabw’obukuru bw’amaani ge, kandi ahabw’okuba ow’amaani omu bushoboorozi, tihariho na kimwe ekibuzireho.” (Isaaya 40:26) N’ahabw’ekyo, ebintu byona ebiri omu nsi n’omu iguru biriho ahabw’ogwo orikubitegyeka kandi oine obwengye bwingi—niwe Ruhanga otareebwa.
Ensi Ehangirwe omu Muringo gw’Omutaano
5-7. Ni buhame ki oburiho oburikukwata aha nsi oburikworeka ngu hariho Owaagihangire?
5 Nk’oku abanyasayansi barikweyongyera kwega aha nsi, nikwo barikweyongyera kwetegyereza ngu ekatebeekanisibwa kutuurwamu abantu. Ensi eri omu mwanya ogu eshemereire kuba erimu kuruga aha izooba okutubaasisa kutunga ekyererezi n’obutagatsi ebiringaniire. Omurundi gumwe omu mwaka, ensi neeyehinguririza eizooba eyehengyekiire aha kigyero ekihikire, ekyo kituma haabaho obunaku butarikushushana omu myanya etari emwe n’emwe omu nsi. Ensi kandi neeyehinguririza aha buhamizo bwayo buri shaaha 24, habaasa kubaho obwire bw’omushana n’obw’ekiro. Ensi erimu emyoya etabwirwe gye, ekirikutubaasisa kwitsya kandi kikaturinda n’akabi kuruga aha maranzi g’eizooba. Ensi kandi erimu amaizi n’eitaka ebi turikwetenga kuhinga eby’okurya.
6 Ku ogire ngu ebyo byona hamwe n’ebindi tibirikukorera hamwe, hakaabaire hatariho magara omu nsi. Ebyo byona bikabaho hataine obitaireho? Akatabo akarikwetwa Science News nikagira kati: “Kurugiirira aha muringo murungi ogu ebintu ebi bitebeekanisiibwemu, tibirikubaasa kuba byabaireho byonka hataine obitaireho.” Buzima tikirikubaasika. Bikahangwa Omunyabwengye owaabihangire n’ekigyendererwa.
7 Ku waakutaaha omu nju nungi haza okashanga erimu eby’okurya bingi, amashanyarazi, kandi erimu n’amaizi g’enshekye, okaagiteekateekaho ki? Ngu byona ebirimu bikeetamu? Ngaaha, buzima noogira ngu omuntu ow’obwengye niwe yaagyombekire kandi akatamu byona n’obwegyendesereza bwingi. N’ensi nayo ekakorwa n’obwegyendesereza kugira ngu abarikugituuramu batunge ebi barikwetenga, kandi neekirira kimwe ekintu kyona ekikozirwe omuntu kandi erimu ebintu bingi okukira enju yoona erabaireho.
8. Ni bintu ki ebindi ebiri omu nsi ebirikworeka ngu Ruhanga naatufaho?
8 N’ekindi, teekateeka aha bintu bingi ebirikureeta okushemererwa. Teekateeka aha miringo mingi ey’ebirabyo, ebiine erangi nungi kandi ebirikuhuumura gye ebi abantu barikukunda. Kandi hariho eby’okurya by’emiringo mingi ebirikutunurira. Hariho ebibira, enshozi, enyanja hamwe n’ebindi bintu ebirikutushemeza okubireeba. Ekindi, ku orikureeba eizooba nirirenga tikirikukushemeza? Kandi omu nyamaishwa, titurikushemezibwa okuzaana hamwe n’emitwarize mirungi ey’ebibwana, obwana bw’enjangu, n’obundi bwana bw’enyamaishwa ezindi? Buzima ensi erimu ebintu bingi ebirikushemeza omuntu kwonka ebitarikwetengwa okubaisaho amagara. Ebi byona nibyoreka ngu Ruhanga akahanga ensi na rukundo, kugira ngu tutabaho kwonka, kureka ngu tugire okushemererwa omu magara.
9. N’oha owaahangire ensi, kandi akagihanga aine kigyendererwa ki?
9 N’ahabw’ekyo, n’eky’obwengye kwikiriza ngu hariho Orikutuha ebintu ebi byona, nk’oku omwe aha baahandiikire Baibuli yaagambire ahari Yehova ati: “Niiwe waahangire eiguru n’ensi.” Na kigyendererwa ki? Naaha eky’okugarukamu arikugamba ahari Ruhanga nka ‘Owaahangire ensi, akagibumburika kandi akigihamya. Taragihangire etari mu buteeka, kureka akagihanga kutuurwamu.’—Isaaya 37:16; 45:18.
Akatafaari k’Amagara Akarikutangaaza
10, 11. Ahabw’enki akatafaari k’amagara nikatangaaza munonga?
10 Kandi shi ebintu ebiine amagara? Ebyo byo tihaine owaabihangire? Nk’eky’okureeberaho, teekateeka aha bintu bimwe ebirikutangaaza eby’akatafaari k’amagara. Omu kitabo kye ekirikwetwa Evolution: A Theory in Criss, omunyasayansi Michael Denton naagira ati: “N’obu bwakuba bwa bakitiiriya, obutafaari bw’amagara oburikukirayo obukye omu nsi, bugumire omu ku bukozirwe. N’obu zaabakitiiriya ezimwe ziri nkye munonga, . . . buri kamwe ahari zo kari nk’akakorero kakye akarimu ebyoma bingi munonga ebitebeekanisiibwe omu muringo gw’okutangaaza . . . bigumire munonga okukira kyona ekikozirwe omuntu kandi bigumire munonga tibiine ebirikubishusha na kakye omuri ebyo ebitaine magara.”
11 Aha bikwatiraine n’ebihandiiko ebirikuba biri omuri buri katafaari k’amagara, Michael Denton naagira ati: “DNA neekirira kimwe ekintu kyona ekirikumanywa omu kubiika ebihandiiko omu bwingi; neebiika gye munonga kugira ngu ebirikwetengyesa byona kushoboorora ekigumire nk’omuntu, biine oburemeezi oburi ahansi ya kimwe ky’akahumbi ka guraamu. . . . Ku orikureeba okubaasa okw’omuringo gw’ahaiguru okurikworekwa obutafaari bw’amagara, ebi abantu bakozire n’obu byakuba ebyo ebirikukirayo kuba eby’obwengye nibihinduka busha. Ekyo nikitucureeza.”
12. Omunyasayansi omwe akagamba ki aha bukomooko bw’akatafaari k’amagara?
12 Denton naayongyera agira ati: ‘Akatafaari akarikukirayo obukye akarikumanywa nikatangaaza munonga, ekirikworeka gye ngu hariho owaakakozire.’
Obwonko Bwaitu Oburikutangaaza
13, 14. Ahabw’enki obwonko nibutangaaza munonga n’okukira akatafaari k’amagara?
13 Omunyasayansi ogu naagumizamu agira ati: “Kandi obwonko bw’omuntu bwo nibukirira kimwe akatafaari k’amagara waabigyeragyeranisa. Obwonko bw’omuntu burimu obutafaari obw’obusimu nk’obukaikuru omutwaro gumwe. Buri katafaari kamwe ak’obusimu kaine enteeraniro eziri ahagati y’omutwaro gumwe hamwe n’emitwaro ikumi ezi karikukwataniraho n’obutafaari obw’obusimu obundi oburi omu bwonko. Omubaro gw’enteeraniro z’obutafaari bw’obusimu eziri omu bwonko bw’omuntu zoona hamwe nizibaasa kuhika . . . obukaikuru rukumi emirundi akakaikuru.”
14 Denton naagumizamu ati: “Nangwa n’obu kimwe kya igana eky’enteeraniro z’omu bwonko zaakutebeekanisibwa, ekyo nakyo kikaabaire nikyoreka entebeekanisa erimu omubaro gw’ahaiguru ogw’enteeraniro ezirikukirira kimwe eziri omu ntebeekanisa ey’eby’empurizana byona ebiri omu Nsi.” Akabuuza ati: “Ebintu ebi bikaabaasa kuba byabaireho byonka hataine obitaireho?” Buzima, eky’okugarukamu ni ngaaha. Hashemereire kuba hariho Owaakozire obwonko orikufayo.
15. Abandi nibagamba ki aha bwonko?
15 Obwonko bw’omuntu nibukirira kimwe na zaakompyuta eziri aha mutindo. Orikuhandiika aha bya sayansi Morton Hunt akagira ati: “Obwonko bwaitu nibukirira kimwe kompyuta erikukirayo kubiikwaho ebintu bingi omu kwijuka n’okubiika ebiteekateeko emirundi obuhumbi n’obuhumbi.” N’ahabw’ekyo, omushaho orikushemeza obwonko Dr. Robert J. White akahendera ati: “Tinyine kindi eky’okugamba kureka okwikiriza ngu hariho Omunyabwengye Orikukirayo, owaatebeekaniise kandi akataho okukorera hamwe kw’obwonko n’ebiteekateeko omu muringo gurikutangaaza—ekintu ekirengire okwetegyereza kw’omuntu. . . . Nyine kwikiriza ngu ebi byona bikaba biine obutandikiro burikworeka obwengye, ekirikworeka ngu hariho Owaabikozire.” Kandi aine kuba yaabaire naafayo munonga.
Enkora y’Eshagama ey’Omutaano omu Mubiri
16-18. (a) Ni mu miringo ki ei enkora y’eshagama eri ey’omutaano? (b) Tushemereire kwikiriza ki?
16 Teekateeka aha muringo gw’omutaano ogu eshagama erikutwaramu ebiriisa n’omwoya ogu turikwitsya omu mubiri kandi ekarinda n’omubiri okutakwatwa ndwara. Ebirikukwata aha butafaari bw’eshagama oburikutukura, ekicweka kikuru munonga omu shagama, ekitabo ABC’s of the Human Body nikigira kiti: “Eitondo rimwe ery’eshagama ririmu obutafaari oburikukora eshagama oburikurenga obukaikuru 250 . . . Omubiri gurimu obuhumbi n’obuhumbi bw’obutafaari bw’eshagama, waabushashanura nibubaasa kushweka ebishaayi bina ebirikuzaanirwamu tenesi. . . . Obutafaari bw’eshagama obusya nk’obuhumbi 3 nibukorwa buri kasekonda.”
17 Aha birikukwata aha butafaari bw’eshagama oburikwera, ekitabo nikyo kimwe nikitugira kiti: “N’obu haraabe hariho omuringo gumwe ogw’akatafaari akarikutukura, obutafaari bw’eshagama oburikwera bwo n’obw’emiringo mingi, buri muringo nigubaasa kurwana entaro eziri omu mubiri omu muringo gw’omutaano. Nk’eky’okureeberaho, ekika ekimwe nikicwekyereza obutafaari oburikuba bufiire. Ebika ebindi nibikora ebintu ebirikurwanisa obukooko, biihamu obutwa oburi omu birikutaaha omu mubiri, birikuriira kimwe bakitiiriya.”
18 Ka n’entebeekanisa erikutangaaza kandi ey’ekika ky’ahaiguru! Buzima ekintu kyona ekitebeekanisiibwe gye kityo kandi eky’oburinzi nk’obwo kishemereire kuba kikozirwe omunyabwengye kandi omutebeekanisa orikufayo—niwe Ruhanga.
Ebindi Ebirikutangaaza
19. Eriisho nirikira rita ebyoma ebikozirwe omuntu?
19 Hariho ebindi bingi ebirikutangaaza ebiri omu mubiri gw’omuntu. Kimwe aharibyo n’eriisho, eryakozirwe omu muringo gw’okutangaaza kandi tihariho kyoma ekirikuteera ebishushani ekirikubaasa kukora nkaryo. Omuhangu omu by’omu mwanya orikwetwa Robert Jastrow akagira ati: “Eriisho nirireebeka ngu buzima rikakorwa; tihariho omukozi w’ebirahure by’amaisho owaakukozire ekirikukiraho oburungi.” Kandi ekitabo ekirikwetwa Popular Photography nikigira kiti: “Amaisho g’omuntu nigareeba ebintu omubwijwire okukira orutambi rwa kamera. Nigareeba embaju ishatu ez’ekintu, gareeba hahango munonga, hatariho kuhindura aha ndebeeka yaakyo kirikugyenda . . . Kamera n’eriisho ry’omuntu tibirikubaasa kushushana. Eriisho ry’omuntu nirikira kompyuta ey’ekika ky’ahaiguru munonga etairwemu obwengye, erikubaasa kutebeekanisa amakuru, hamwe n’emiringo y’okukoramu ebintu; nirikira ekintu kyona eki omuntu araakozireho, nka kompyuta nari kamera.”
20. Ni bintu ki ebindi ebirikutangaaza ebiri omu mubiri gw’omuntu?
20 Teekateeka n’aha muringo ogu ebicweka by’omubiri byona birikukorera hamwe tutakimanyire. Nk’eky’okureeberaho, nituta omu nda yaitu eby’okurya n’eby’okunywa by’emiringo mingi, kwonka omubiri nigubikoraho gubyihamu amaani. Teeraho ote ebintu by’emiringo nk’egyo omu tanka y’emotoka ey’amajuta oreebe yaaba neebaasa n’okugyendaho! Hariho eky’okutangaaza eky’okuzaara omwana orikukundwa—orikushusha abazaire be—omu meezi mwenda gonka. Kandi shi omwana w’emyaka mikye munonga okubaasa kwega okugamba orurimi orugumire?
21. Ku barikuteekateeka aha by’okutangaaza ebiri omu mubiri, abantu abarikwetegyereza nibagamba ki?
21 Buzima bingi ebihangiirwe omu mubiri gw’omuntu nibitutangaaza. Tihariho inginiya orikubaasa kukora ebintu ebyo. Mbwenu bikabaho byonka hataine obikozire? Buzima ngaaha. Ku barikuteekateeka aha by’okutangaaza ebiri omu mubiri gw’omuntu, abantu abarikwetegyereza nibagamba nk’eby’omuhandiiki wa zaaburi owaagizire ati: “Ninkuhimbisa [Ruhanga] ahabw’okumpanga omu muringo gw’eihano kandi ogurikutangaaza; ebi waakozire n’eby’okutangaaza.”—Zaaburi 139:14.
Omwombeki Orikukirayo
22, 23. (a) Ahabw’enki tushemereire kwikiriza ngu hariho Omuhangi? (b) Baibuli neegamba ki ahari Ruhanga?
22 Baibuli neegira eti: “Enju yoona eyombekwa omuntu nanka, kwonka Ruhanga niwe yaakozire ebintu byona.” (Abaheburaayo 3:4, The Jerusalem Bible) Obu enju yoona, n’obu yaakuba eyanguhi eta, haine orikuba yaagyombekire, n’ebiriho byona ebigumire eikora, otwariiremu n’ebintu by’emiringo yoona eby’omu nsi ebiine amagara, nabyo hashemereire kuba hariho owaabikozire. Kandi obu turikwikiriza ngu haine abantu abaakozire ebintu nk’endegye, zaatiivi na zaakompyuta, titushemereire kwikiriza ngu hariho Owaahaire abantu obwonko bw’okukora ebintu nk’ebyo?
23 Baibuli neekiikiriza, kandi egira ngu ni ‘Ruhanga ow’amazima, Yehova, Owaahangire iguru, akaribamba, Owaashashanwire ensi, akagibuzya ebigirugamu. Abantu baamwo Akabaha omwitsyo.’ (Isaaya 42:5) Baibuli neeba ehikire ku erikugira eti: “[Yehova] Ruhanga waitu, oshemereire kuhimbisibwa n’okuheebwa ekitiinisa n’obushoboorozi, ahabw’okuba niiwe waahangire byona; ahabw’okukunda kwawe bikahangwa kandi byabaho.”—Okushuuruurwa 4:11.
24. Nitubaasa kumanya tuta ngu Ruhanga abaho?
24 Buzima, nitubaasa kumanya ngu Ruhanga ariho kurugiirira aha bintu ebi yaahangire. ‘Okuruga aha kuhangwa kw’ensi, ebya Ruhanga ebitareebwa, eby’obushoboorozi bwe obutahwaho, n’obwaruhanga bwe, nibireebekyera kimwe, nibimanyirwa aha bi yaahangire.’—Abarooma 1:20.
25, 26. Ahabw’enki okukoresa kubi ekintu kitarikumanyisa ngu tihaine owaakikozire?
25 Eky’okugira ngu ekintu ekikozirwe nikikoresibwa kubi tikirikumanyisa ngu tikiine waakikozire. Endegye neebaasa kukoresibwa gye, nk’ey’okutwara abantu. Kwonka neebaasa kukoresibwa kurekyera zaabomu okucwekyereza abantu. Okukoresibwa kwayo omu miringo y’akabi aha magara tikirikumanyisa ngu tihaine owaagikozire.
26 Nikyo kimwe, eky’okugira ngu abantu emirundi mingi bahindukire babi tikirikumanyisa ngu tihariho Owaabahangire, nari ngu Ruhanga tabaho. N’ahabw’ekyo, Baibuli ehikire ku erikugira eti: “Ka nimumanya kucurika ebintu! Omubumbi ashemereire kwinganisibwa n’eibumba? Kikaareetera ekibumbirwe kugamba aha mubumbi kiti: Tiwe yaambumbire; nari shi ekyahangirwe kugamba ahari Ogwo owaakihangire kiti: Tarikwetegyereza?”—Isaaya 29:16.
27. Ahabw’enki nitubaasa kugira amatsiko ngu Ruhanga naagarukamu ebibuuzo byaitu ebirikukwata aha kubonabona?
27 Omuhangi ayorekire obwengye bwe kurabira omu birikutangaaza ebi yaahangire. Akooreka ngu buzima naatufaho arikuhanga ensi eri ey’okutuurwamu, arikukora emibiri yaitu n’ebiteekateeko omu muringo murungi munonga kandi arikukora ebintu bingi birungi kugira ngu bibaase kutushemeza. Buzima akaba naija kworeka obwengye n’okufayo nk’okwo arikutuha eby’okugarukamu by’ebibuuzo nk’ebi: Ahabw’enki Ruhanga arekireho okubonabona? Okubonabona naija kukukorera ki?
[Ekishushani ekiri aha rupapura 5]
Ensi, hamwe n’ebiri omu mwanya ebirikugirinda, n’amaka ag’omutaano agaatebeekanisiibwe Ruhanga orikufayo
[Ekishushani ekiri aha rupapura 6]
Ensi ekahangwa omu muringo murungi kugira ngu tubaase kugishemerererwamu omu bwijwire
[Ekishushani ekiri aha rupapura 7]
‘Obwonko burimu enteeraniro nyingi munonga okukira ezo zoona eziri omu ntebeekanisa y’empurizana yoona eri omu Nsi.’—Omunyasayansi
[Ekishushani ekiri aha rupapura 8]
“Eriisho nirireebeka kuba ryatebeekanisiibwe; tihariho mukozi w’ebirahure by’amaisho owaakukozire ekirikukiraho oburungi.”—Omuhangu omu by’omu mwanya