Ebijuriziibwe omu Katabo k’Obuheereza Bwaitu n’Oku Turikutwaza
JENWARI 6-12
EBY’OMUHENDO EBIRI OMU KIGAMBO KYA RUHANGA | OKUTANDIKA 1-2
“Yehova Okuhanga Byona Ebiri omu Nsi”
(Okutandika 1:3, 4) Ruhanga yaagira ati: Habeho omushana. Omushana gwabaho. 4 Ruhanga yaareeba omushana guri murungi; yaataanisa omushana n’omwirima.
(Okutandika 1:6) Ruhanga yaagira ati: Habeho omwanya ahagati y’amaizi, gutaanise amaizi n’agandi.
(Okutandika 1:9) Ruhanga yaagira ati: Amaizi g’ahansi y’eiguru gaateeranire omu mwanya gumwe, eitaka rireebekye. Kyaba nikwo kyaba.
(Okutandika 1:11) Ruhanga yaagira ati: Ensi emere ebirikumera, ebirikwera enjuma, kandi n’ebiti ebirikwana ebijuma, ebirimu embibo, buri kimwe omu muringo gwakyo. Kyaba nikwo kyaba.
it-1-E 527-528
Okuhanga
Aha Izooba ry’Okubanza obu Ruhanga yaagira ngu, “Habeho omushana,” omushana gukaraba omu bicu n’obu obukomooko bwagwo bwabaire butarikwetegyerezibwa gye. Nikireebeka eki kikaguma nikibaho mporampora, nk’oku omuvunuuzi J. W. Watts yaagizire ati: “Mporampora omushana gukabaho.” (Kut 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Ruhanga akataanisa omushana n’omwirima, akeeta omushana Izooba kandi omwirima yaagweta Ekiro. Eki nikyoreka ngu ensi ekaba neeyetoororera aha izooba, kugira ngu ebicweka bya burugwa-izooba na burengyerwa-izooba, bibaase kugira omushana n’omwirima.—Kut 1:3, 4.
Aha Izooba rya Kabiri Ruhanga akataho omwanya “gwataanisa amaizi g’ahansi yagwo n’ag’aha iguru yaagwo.” N’ahabw’ekyo amaizi agamwe gakaguma ahansi, kwonka amaizi amaingi akagata ahaiguru, kandi haabaho omwanya. Omwanya ogwo Ruhanga akagweta Eiguru, ahabw’okugira ngu n’ahaiguru y’ensi, kwonka amaizi tigaragiire ahu enyonyoozi nari ebindi ebiri.—Kut 1:6-8; reeba OMWANYA.
Aha Izooba rya Kashatu ahabw’amaani ga Ruhanga agarikutangaaza amaizi gakaza omu mwanya gumwe kandi habaho eitaka ryomire, eitaka eryo Ruhanga akaryeta Ensi. Kandi aha izooba eri, Ruhanga akakoresa amaani ge, kuhanga ebinyantsi, ebimera, n’emiti y’ebijuma, beitu ebintu tibirabaireho birikuruga omu bindi. Ebi byona bishatu bikaba nibibaasa kuzaara buri kimwe “omu muringo gwakyo.”—Kut 1:9-13.
(Okutandika 1:14) Ruhanga yaagira ati: Habeho ebirikwaka omu mwanya omu iguru, bitaanise nyomushana na nyekiro; kandi bibe eby’okumanyisa obunaku n’ebiro n’emyaka.
(Okutandika 1:20) Ruhanga yaagira ati: Amaizi gaijure ebirikwegyendesa ebiine amagara, kandi n’ebirikuguruka bigurukye ahaiguru omu kaabunga.
(Okutandika 1:24) Ruhanga yaagira ati: Ensi ezaare ebiine amagara omu miringo yaabyo, amatungo n’ebirikugyendesa enda n’enyamaishwa z’omu nsi omu miringo yaabyo; kyaba nikwo kyaba.
(Okutandika 1:27) Ruhanga yaahanga omuntu orikumushusha; omu kushusha kwa Ruhanga yaaba nimwo yaamuhangira; yaahanga omushaija n’omukazi.
it-1-E 528 kacw. 5-8
Okuhanga
Nikyetegyerezibwa ngu omu Okutandika 1:16 ekigambo ky’Oruheburaayo ba·raʼʹ, ekirikumanyisa “okuhanga,” tikirikukoresibwa. Omu mwanya gwakyo, ekigambo ky’Oruheburaayo ʽa·sahʹ, ekirikumanyisa “okukora,” nikyo kirikukoresibwa. Obu izooba, okwezi, n’enyonyoozi biri omu ‘iguru’ nk’oku kirikworekwa omu Okutandika 1:1, bikaba byahangirwe kare Izooba rya Kana ritakabaireho. Aha izooba rya kana Ruhanga “akakora” eby’ahaiguru ebi baine akakwate n’ensi n’ebiri ahaiguru y’ensi. Obu haagira ngu, “Ruhanga akabita omu mwanya omu iguru okujwera ensi,” eki kikaba nikiija kworeka ngu nibiija kutandika kureebwa omu nsi nk’ebiri omu mwanya. Kandi, ebirikwaka ebyo bikaba biine kuba “eby’okumanyisa obunaku n’ebiro n’emyaka,” kubaasa kuhwera abantu omu miringo mingi.—Kut 1:14.
Aha Izooba rya Kataano akahanga ebiine amagara kwonka tarahangire muntu. Tihariho na kimwe eki Ruhanga yaahangire kugira ngu kibaase kurugamu ekindi kintu. Baibuli neegira ngu, “Ruhanga yaahanga emigoye mihango, n’ebirikwegyendesa byona ebiine amagara, ebi amaizi gaazaire omu miringo yaabyo, n’ebirikuguruka byona ebiine amapapa omu miringo yaabyo.” Ruhanga ahabw’okushemererwa kureeba ebi yaahangire, akabiha omugisha, yaagira ngu ‘mukanye,’ ekyabaire nikibaasika, ahakuba ebihangirwe ebi ebitarikushushana Ruhanga akabiha okubaasa kw’okuzaara buri kimwe “omu miringo gwakyo.”—Kut 1:20-23.
Aha Izooba rya Mukaaga ‘Ruhanga akahanga enyamaishwa z’omu nsi omu miringo yaazo, n’amatungo omu miringo yaago n’ebirikwekurura ahansi omu miringo yaabyo, byona bikaba biri birungi,’ nka byona ebi Ruhanga yaabaire yaahangire.—Kut 1:24, 25.
Ekiro kya mukaaga kiri haihi kuhendera, Ruhanga akahanga ekyabaire nikitaanira kimwe aha bihangirwe ebindi, kirikukirira kimwe enyamaishwa. Akaba ari omuntu, owaabaire ahangirwe omu kishushani kya Ruhanga. N’obu Okutandika 1:27 haraabe harikugamba omu bugufu aha bantu ngu, ‘akahanga omushaija n’omukazi,’ ebiri omu Okutandika 2:7-9 nibyoreka ngu Yehova Ruhanga akahanga omuntu kuruga omu mucuucu gw’ahansi, yaamuhuuha omu nyindo omwitsyo gw’amagara, omuntu yaaba ohuriire, ou yaahaire eby’okurya na paradiso kuba eka ye. Omu mbeera egi Yehova akakoresa ebyabaire biriho omu nsi kuhanga omuntu, bwanyima akahanga omukazi arikukoresa rumwe aha mbaju za Adamu. (Kut 2:18-25) Bwanyima y’okuhanga omukazi, omushaija akaba oijwire “omu muringo gwe.”—Kut 5:1, 2.
Okwongyera Kucondooza aha Bi Turikwega
(Okutandika 1:1) Omu kutandika Ruhanga akahanga eiguru n’ensi.
Oku Saayansi Erikukukwataho
Obwire obu eiguru n’ensi byamara
Abanyasaayansi nibateebereza ngu ensi emazireho emyaka erikwingana nk’obuhumbi 4, kandi nibongyera bagira ngu eby’omu iguru bimazireho emyaka erikwingana nk’obuhumbi 13 kuhika ahari 14. Baibuli terikugamba omwaka obu ebintu byahangwa. Kandi terikworeka ngu ensi emazireho enkumi nkye z’emyaka. Ahabw’okuba omushororongo gw’okubanza omu Baibuli nigugira guti: “Omu kutandika Ruhanga akahanga eiguru n’ensi.” (Okutandika 1:1) Ebigambo ebyo nibibaasisa abanyasaayansi kumanya obunaku obu ebintu ebirikureebwa bimazireho barikwihirira aha misingye ya saayansi.
(Okutandika 1:26) Ruhanga yaagira ati: Ka tuhangye omuntu omu muringo gwaitu, ashushane naitwe; bategyekye eby’omu nyanja, n’ebirikuguruka omu mwanya, n’amatungo, n’ensi yoona, na byona ebirikugyendesa enda ahansi.
it-2-E 52
Yesu Kristo
Ti Muhangi. Omwana akahwera omu kuhanga, kwonka ekyo, tikiraamuhindwire Omuhangi nka Ishe. Amaani g’okuhanga akagaiha ahari Ruhanga kurabira omu mwoyo gurikwera. (Kut 1:2; Zab 33:6) Kandi Yehova obu ari enshuro y’amagara, byona ebiine amagara, ebirikureebwa n’ebitarikureebwa, niwe yaabihaire amagara. (Zab 36:9) Omu mwanya gw’Omwana kuba omuhangi, niwe ou Yehova Omuhangi yaakoreise kuhanga. Yesu wenyine akagira ngu Ruhanga niwe yaahangire ebintu byona, nk’oku ebyahandiikirwe byona birikworeka.—Mat 19:4-6; reeba OKUHANGA.
JENWARI 13-19
EBY’OMUHENDO EBIRI OMU KIGAMBO KYA RUHANGA | OKUTANDIKA 3-5
“Ebyarugire omu Kishuba ky’Okubanza”
(Okutandika 3:1-5) Kandi enjoka ekaba eri enyabwengye okukira emyamaishwa zoona ezi Mukama Ruhanga yaahangire. Yaabuuza omukazi eti: N’eky’amazima, Ruhanga akagira ngu mutarirya aha muti gwona ogw’omuri eki kibanja? 2 Omukazi yaagarukamu enjoka ati: Nitwikirizibwa kurya ebijuma by’emiti y’omu kibanja, 3 kureka ebijuma by’omuti oguri ahagati y’ekibanja; nibyo Ruhanga yaagizire ati: Mutaribirya, n’obu kwakuba okubikoraho, mutakaafa. 4 Enjoka yaagambira omukazi eti: Okufa kwo, buzima timurifa; 5 ahabw’okuba Ruhanga naamanya ngu eizooba eri muriguryaho, amaisho gaanyu garyaiguka, naimwe mube nka Ruhanga, mumanye oburungi n’obubi.
Ekigyendererwa kya Yehova Nikiija Kuhikiirira!
Sitaane Omuregi akakoresa enjoka yaabeihabeiha Haawa kugomera Ishe, Yehova. (Shoma Okutandika 3:1-5; Kush. 12:9) Sitaane akaba naayenda kureetera abaana ba Ruhanga kuteekateeka ngu bakaba batarikwikirizibwa ‘kurya ahari buri muti gwona ogw’omu kibanja.’ Akaba ari nk’orikugira ati: ‘Nimumanyisa tumurikubaasa kukora eki murikwenda?’ Ekindi, akagambira Haawa ati: “Okufa kwo, buzima timurifa.” Ekyo kikaba kiri ekishuba. Reero yaateeraho kushendashenda Haawa ngu kikaba kitarikumwetengyesa kuhurikiza Ruhanga. Sitaane akagira ati: “Ruhanga naamanya ngu eizooba eri muriguryaho, amaisho gaanyu garyaiguka.” Sitaane akaba ariyo naagira ngu Yehova akaba atarikwenda ngu barye aha kijuma ahabw’okugira ngu kikaba nikiija kubaha obwengye bw’omutaano. N’ekyarugiremu, akabaraganisa ekishuba ngu nimwija kuba “nka Ruhanga, mumanye oburungi n’obubi.”
(Okutandika 3:6) Omukazi ku yaarebire omuti guri murungi kurya, nigushemeza amaisho kandi nigwetengwa ahabw’okuha obwengye, yaacwa aha bijuma byagwo, yaarya, yaahaho na iba, nawe yaarya.
w00-E 11/15 25-26
Nitubaasa Kwegyera aha Mushaija n’Omukazi ab’Okubanza
Mbwenu shi ekibi eki Haawa yaakozire kikaba kigumire kwetantara? Ngaaha buzima! Yete omu bigyere bye. Eki enjoka yaagambire kikaba nikitaanira kimwe n’eki Ruhanga na Adamu baagambire. Noobaasa kwehurira ota omuntu ou otarikumanya yaagamba ebitahikire aha muntu ou orikukunda kandi ou orikwesiga? Haawa akaba ashemereire kutwaza omu muringo ogundi, arikworeka ngu tarikwenda, kandi akaba aine kwanga kuhurikiza. Mbwenu shi enjoka ekaba eine obushoboorozi ki kugira ngu ehakanise okuhikiirira kwa Ruhanga n’ebi iba yaamugambiire? Haawa akaba ashemereire kwebuuza ahari iba atakacwiremu kintu kyona kworeka ngu naamuha ekitiinisa nk’omutwe gw’eka. N’ahabw’ekyo naitwe tushemereire kubanza kusherura obuhabuzi twayeshanga omu mbeera erikutaana n’aha buhabuzi bwa Ruhanga. Kwonka, Haawa akeesiga ebigambo by’omubeihi, arikwenda kwecweramu ekihikire n’ekitahikire. Ku yaagumire naakiteekateekaho, nikwo yaayongyeire kukikunda. Ka yaakozire enshobe kuguma naateekateeka aha kyetengo kigwire, omu mwanya gw’okukyeihamu nari kukigaaniiraho n’omutwe gw’eka!—1 Abakorinso 11:3; Yakobo 1:14, 15.
Adamu Okuhurikiza Iraka ry’Omukazi We
Haawa akabeihabeiha Adamu kumwegaitaho omu kibi kye. Nitubaasa kushoboorora tuta oku Adamu yaikirizine n’omukazi we? (Okutandika 3:6, 17) Adamu akaba aine kucwamu ou araayorobere. Mbwenu shi akaba naija kworobera Omuhangi we, owaabaire amuhaire byona, otwariiremu n’omukundwa we, Haawa? Adamu akaba naija kusherura obuhabuzi bwa Ruhanga aha ki yaabaire aine kukora? Nari akaba naija kukuratira omukazi we? Adamu akaba naamanya gye ngu eki Haawa yaabaire naayenda kutunga arikurya aha muti ogu Ruhanga yaabaire abazibiire kikaba kiri ekishuba. Entumwa Paulo akahwerwa omwoyo gwa Ruhanga ogurikwera kuhandiika ati: “Adamu tiwe yaabeihabeihirwe, kureka omukazi niwe yaabeihabeihirwe, akahinduka omusiisi.” (1 Timoseo 2:14) N’ahabw’ekyo Adamu akacwamu kugomera Yehova. Adamu akatiina kwetaanisa aha mukazi we omu mwanya gw’okugira okwikiririza omu kubaasa kwa Ruhanga kutereeza embeera.
(Okutandika 3:15-19) Kandi ndyata obuzigu ahagati yaawe n’ogu mukazi, n’ahagati y’oruzaaro rwawe n’orwe; orwe ruryakuteera omutwe, naiwe oryaruteera ekitsintsiino. 16 Yaakubuukana omukazi, yaamugira ati: Ndyakanyisa munonga obusaasi bwawe omu kuzaara; omu busaasi nimwo orizaarira abaana; n’okwetenga kwawe kuryaguma kube ahari baro; nawe aryakutegyeka. 17 Kandi yaagira Adamu ati: Ahabw’okuhurira eiraka ry’omukazi waawe, okarya aha muti ogu naakuzibiire kuryaho, eitaka ryakyeenwa ahabwawe; oryaguma oriihemu eby’okurya obihendekyeire ebiro byona eby’amagara gaawe; 18 riryakumerera amahwa n’amatojo; oryaguma otungwe ebirikumera omu misiri; 19 ebi orirya, biryakutuutura aha maisho, okuhitsya obu origaruka omu itaka; ahakuba nimwo waihirwe; ahabw’okuba ori omucuucu, n’omu mucuucu nimwo origaruka.
w12-E 9/1 4 kacw. 2
Mbwenu shi Ruhanga Buzima Naafayo aha Bakazi?
Mbwenu shi abakazi baakakyeenwa Ruhanga?
Ngaaha. Kureka “ekijoka ekyo ekihango ekya ira, ekirikwetwa Omuregi,” nikyo Ruhanga ‘yaakyeenire.’ (Okushuuruurwa 12:9; Okutandika 3:14) Obu Ruhanga yaagira ngu Adamu akaba naija ‘kutegyeka’ omukazi we, akaba atarikworeka ngu yaaha omushaija orusa rw’okutwariza kubi omukazi we. (Okutandika 3:16) Beitu akaba naayoreka ebyabaire nibiija kuruga omu kibi eki omushaija n’omukazi w’okubanza bakozire.
w04-E 1/1 29 kacw. 2
Ebi Turikwega omu Kitabo kya Okutandika—I
3:17—Eitaka rikakyeenwa mu muringo ki, kandi kumara bwire ki? Eitaka okukyeenwa kikaba nikimanyisa ngu nikiija kuguma okurihinga. Baijukuru ba Adamu bakakwatwaho munonga ebyarugire omu kukyeenwa kw’eitaka, otwariiremu amahwa n’amatojo, kandi ishe wa Noa, Lameka akabigambaho ngu, “n’enaku ezi turikureeba omu mirimo n’okufa kubi nitukoresa emikono yaitu, ebirikuruga omu itaka eri Mukama yaakyeenire.” (Okutandika 5:29) Bwanyima y’omwegyemure, Yehova akaha Noa n’abatabani omugisha, arikubagambira ekigyendererwa Kye ngu baijuze ensi. (Okutandika 9:1) Omu bwire obwo Ruhanga akahaiho omukyeeno ogu yaabaire akyeenire eitaka.—Okutandika 13:10.
it-2-E 186
Ebisha by’Okuzaara
Obusaasi oburikureetwa okuzaara. Bwanyima y’omukazi w’okubanza Haawa kushiisha, Ruhanga akamugambira ebyabaire nibiija kubaho yaaba naazaara. Kuri yaayorobeire Ruhanga, akaba naija kuguma aine emigisha ya Ruhanga kandi akaba naija kushemererwa arikuzaara, ahakuba, “omugisha ogu Mukama aha, gutungisa abantu, kandi tagwongyeraho busaasi.” (Enf 10:22) Kwonka hati, ahabw’okugira ngu twena twine emibiri etahikiriire, nitugira obusaasi. Ruhanga akagira ngu, (obwire bwingi ebintu ebi arikureeka bikabaho nikigambwa ngu niwe arikuba abikozire): “Ndyakanyisa munonga obusaasi bwawe omu kuzaara; omu busaasi nimwo orizaarira abaana.”—Kut 3:16.
Okwongyera Kucondooza aha Bi Turikwega
(Okutandika 4:23, 24) Lameka yaagira abakazi be ati: Ada na Ziila, mumpurire; naimwe baka Lameka, muhurire ebi ndikugamba; Nyitsire omushaija ahabw’okumputaaza, n’omutsigazi ahabw’okunteera. 24 Kaini ku araabe naahoorerwa emirundi mushanju, buzima Lameka naija kuhoorerwa emirundi makumi mushanju na mushanju.
it-2-E 192 kacw. 5
Lameka
Ebigambo ebi Lameka yaagambiire abakazi be (Kut 4:23, 24) nibyoreka obushaarizi obwabaire buriho omu bwire obwo. Ebigambo bya Lameka bikaba nibigira biti: “Mumpurire; naimwe baka Lameka, muhurire ebi ndikugamba; Nyitsire omushaija ahabw’okumputaaza, n’omutsigazi ahabw’okunteera. Kaini ku araabe naahoorerwa emirundi mushanju, buzima Lameka naija kuhoorerwa emirundi makumi mushanju na mushanju.” Hatariho kubangaanisa Lameka akaba naayehozaho, arikweshengyereza ngu eki yaakozire akaba atagyendereire kwita, nka Kaini. Lameka akagira ngu omu kwerwanaho, akaita omushaija owaamuteire kandi akamuhutaaza. N’ahabw’ekyo, ebigambo bye bikaba biri eby’okumurinda omuntu weena owaabaire naayenda kuhoora enzigu ahariwe ahabw’okwita omushaija.
(Okutandika 4:26) Na Seezi yaazaara omwojo, yaamweta Enosi; omu bunaku obwo abantu baatandika kutakira eiziina rya Mukama.
it-1-E 338 kacw. 2
Okurogota
“Okutakira eiziina rya” Ruhanga, Yehova okwatandireho obu bwire bwa Enosi omwegyemure gutakabaireho nikubaasa kuba kwabaire kutahikire, ahakuba ekyo kitakabaireho Abeeli ira akaba agamba na Ruhanga arikukoresa eiziina rye. (Kut 4:26; Heb 11:4) Nk’oku abacondooza abamwe barikugira, okutakira eiziina rya Ruhanga omu muringo ogwo kikaba nikimanyisa ngu bakaba nibarikoresa kubi, barikurikoresa aha bantu nari omu kuramya ebishushani, buzima eki kikaba kiri ekikorwa ky’okurogota.—Reeba ENOSI.
JENWARI 20-26
EBY’OMUHENDO EBIRI OMU KIGAMBO KYA RUHANGA | OKUTANDIKA 6-8
“Yaaba Nikwo Yaatwaza”
(Okutandika 6:9) Oru nirwe ruzaaro rwa Noa. Noa akaba ari ohikiriire, otaine kabara omu busingye bwe. Noa yaaguma naagyenda na Ruhanga.
(Okutandika 6:13) Ruhanga yaagambira Noa ati: Mmaririire kumaraho abaine omubiri boona; ahabw’okuba bareeteire ensi kwijura eiraro; reeba ndyabahwerekyereza hamwe n’ensi.
Gira Okwikiriza Kandi Oyorobere Yehova nka Noa, Danieli na Yobu
Noa akaba aine mbeera ezigumire. Omu bwire bwa ishenkuruza Noa orikwetwa Enoka, abantu bakaba baatandikire kuba babi. Bakaba nibagamba ahari Yehova “ebigambo ebigumire” nari ebirikuhemurana. (Yuda 14, 15) Abantu obwire obwo bakaba nibeeyongyera kuba enshaarizi. Omu biro bya Noa, ensi ekaba “eijwire eiraro” nari obushaarizi. Baamaraika ababi bakaija omu nsi, baagira emibiri nk’ey’abantu, kandi baashwera abakazi. Abaana abu baazaire bakaba bari ebihanda kandi bari enshaarizi. (Kut. 6:2-4, 11, 12) Kwonka buri omwe akaba naareeba ngu Noa n’ow’omutaano. Baibuli neegira ngu Noa akaba naasiimwa Yehova. Okutaana n’abantu abandi, Noa akaba naakora ebihikire. ‘Noa akaguma naagyenda na Ruhanga.’—Kut. 6:8, 9.
(Okutandika 6:14-16) N’ahabw’ekyo oyekorere emeeri omu muti ogurikwetwa goferi, ocwemu ebishengye, ogisiigye koroto omunda n’enyima. 15 Kandi oku nikwo oraagikore; oburaingwa bwayo bube mikono magana ashatu, obuhango bwayo mikono makumi ataano, n’obwemi bwayo mikono makumi ashatu. 16 Ku oriheza ahaiguru, ocwemu edirisa okuruga ahaiguru mukono gumwe; omuryango gwayo ogucwe omu rubanju; kandi ogitemu kanyinaibiri na kanyinaishatu.
w13-E 4/1 14 kacw. 1
‘Akagyenda na Ruhanga’
Omurimo gukamara emyaka mingi, obundi nka 40 nari 50. Bakaba baine kutema emiti, bakagitemamu empimbi, bakabija embaaho kandi bakazikwatanisa. Emeeri ekaba eine kanyinaishatu, erimu ebishengye bingi, n’orwigi. Ekaba eine amadirisa omu mbaju, kandi ahaiguru yaayo hakakorwa omu muringo ogurikubaasisa amaizi kurabamu.—Okutandika 6:14-16.
(Okutandika 6:22) Noa yaakora atyo, nka byona ebi Ruhanga yaamuragiire oku biri; kandi yaaba nikwo yaatwaza.
w11-E 9/15 18 kacw. 13
Yairuka Okwiruka kw’Empaka n’Okugumisiriza
Niki ekyahwereire abaheereza ba Yehova aba kugumisiriza n’okusingura empaka? Yetegyereze eki Paulo yaahandikire ahari Noa. (Shoma Abaheburaayo 11:7.) “Omwegyemure gw’amaizi, [ogwabaire nigwija] kushweka ensi okucwekyereza byona ebiine omubiri” n’ekintu eki Noa yaabaire atakareebahoga. (Kut. 6:17) N’ekintu ekyabaire kitakabahoga. Kwonka nabwo, Noa tarakireebire nk’ekitarikubaasika. Ahabw’enki? Ahabw’okugira ngu akaba aine okwikiriza ngu kyona eki Yehova arikugamba, naija kukihikiiriza. Noa tarareebeire eki Yehova yaamushabire kukora nk’ekigumire munonga. Kureka, ‘nikwo yaatwarize.’ (Kut. 6:22) Waateekateeka ahari byona ebi Noa yaabaire aine kukora—okwombeka emeeri, okurundaana enyamaishwa, okurundaana eby’okurya by’eka ye n’eby’enyamaishwa, okubuurira obutumwa bw’okurabura, n’okureeberera eka ye omu by’omwoyo—kikaba kitoorobi ‘kutwaza’ atyo. Kwonka, okwikiriza n’okugumisiriza kwe bikamureetera kugira embeera nungi n’emigisha we n’eka ye.
Okwongyera Kucondooza aha Bi Turikwega
(Okutandika 7:2) Aha nyamaishwa ezitarikuzira otwareho mushanju mushanju, ekishaija n’ekikazi; aha zirikuzira ibiri ibiri, enshaija n’enkazi;
w04-E 1/1 29 kacw. 7
Ebi Turikwega omu Kitabo kya Okutandika—I
7:2—Bakaba nibaihirira ahari ki kutaanisa enyamaishwa ezishemeire n’ezitashemeire? Bakaba baihirira aha zi baabaire baine kukoresa kuhayo nk’ebitambo omu kuramya beitu zitari ezi baabaire baine kurya nari bataine kurya. Omwegyemure gutakabaireho abantu bakaba batarikwikirizibwa kurya enyama. Ekigambo “ebishemeire” hamwe “n’ebitashemeire” aha by’okurya bikatandika kukoresibwa omu Biragiro bya Musa byonka, kandi ebigambo ebyo bikahwaho obu Ebiragiro byahwaho. (Ebyakozirwe 10:9-16; Abaefeso 2:15) Nikireebeka Noa akaba naamanya ebyabaire bishemereire kuheebwayo nk’ebitambo omu kuramya Yehova. Ahonaaho ku yaarugire omu meeri, akombekyera Yehova ‘eitambiro, yaatoorana enyamaishwa n’ebirikuguruka ebya buri ruganda orutarikuzira, yaabitambira aha itambiro kuba ebitambo byokize.’—Okutandika 8:20.
(Okutandika 7:11) Omu mwaka gwa Noa ogwa magana mukaaga omu kwezi kwa kabiri aha kiro kya ikumi na mushanju, eryo izooba enshuro zoona ez’okuzimu zikaiguka, n’amadirisa g’omu iguru gaigurwa.
w04-E 1/1 30 kacw. 1
Ebi Turikwega omu Kitabo kya Okutandika—I
7:11—Amaizi agaareetsire omwegyemure gakaruga nkahi? Aha izooba rya kabiri, obu haabaho “omwanya”, hakaba hariho amaizi ‘ahansi yagwo’ n’amaizi ‘ahaiguru yagwo’. (Okutandika 1:6, 7) Amaizi ‘ag’ahansi yagwo’ nago agaabaire gari omu nsi. Amaizi ‘ag’ahaiguru yagwo’ rukaba ruri oruho rwingi ahaiguru y’ensi, rurikurugamu amaizi maingi. Amaizi aga gakaijura omu nsi omu bwire bya Noa.
JENWARI 27–FEBWARI 2
EBY’OMUHENDO EBIRI OMU KIGAMBO KYA RUHANGA | OKUTANDIKA 9-11
“Ensi Yoona Ekaba Eine Orurimi Rumwe”
(Okutandika 11:1-4) Ensi yoona ekaba eine orurimi rumwe n’engambo emwe. 2 Ku baafurukiire oburugwa-izooba, baareeba oruhita omu nsi ya Shinaari; baarutuuramu. 3 Baagambirana bati: Mwije tubumbe amatafaari, tugootsye gye. N’ahabw’ekyo baagira amatafaari omu mwanya gw’amabaare, na koroto omu mwanya gw’obudongo. 4 Baagira bati: Mwije tweyombekyere orurembo n’omunaara, guhikye ahaiguru, tubone kurangaanwa, turekye kutaataanira hoona omu nsi yoona.
it-1-E 239
Babulooni Orukuru
Emitwarize ya Babulooni Orukuru. Orurembo Babulooni orwabaire ruri omu ruhita rwa Shinaari rukabaho omu bwire nibwo bumwe obu baabaire nibateeraho kwombeka Omunaara gwa Babeeli. (Kut 11:2-9) Ekigyendererwa ky’abantu kwombeka omunaara n’orurembo kikaaba kitari eky’okuhimbisa eiziina rya Ruhanga, beitu abombeki bakaba nibenda “kurangaanwa.” Eminaara egyo egumire eyaabaire eri omuri Babulooni eya ira n’omuri Mesopotamia ekaba neija kworeka oku omunaara ogwa ira ogwabandize oku gwabaire nigushusha. Yehova okurahuka kucwamu kucwekyereza okwombeka hekalu kikaba nikyoreka butunu ngu akaba naabyangira kimwe ahakuba bikaba nibikomooka aha diini y’ebishuba. N’obu eiziina ry’Oruheburaayo eryahairwe orurembo, Babeeli, ririkumanyisa “Okubuzabuzibwa,” eiziina erya Sumeria (Ka-dingir-ra) n’eiziina rya Akkadia (Bab-ilu) byona nibimanyisa “Irembo rya Ruhanga.” N’ahabw’ekyo abatsigaire omu rurembo bakahindura eiziina ry’orurembo kwetantara ebyabaire nibirukwataho, kwonka nabwo eiziina risya rikaba riine akakwate n’ediini.
it-2-E 202 kacw. 2
Orurimi
Ebiri omu Okutandika nibishoboorora obumwe obwabaire buriho omu bantu bwanyima y’omwegyemure obu abamwe baabaire nibahakanisa ekigyendererwa kya Ruhanga eki yaabaire agambire Noa n’abatabani. (Kut 9:1) Omu mwanya gw’okujanjaara ‘kwijura ensi,’ bakaba nibenda ngu abantu bagume omu mwanya gumwe, barikutuura hamwe omu mwanya ogwizire gukamanywa nkʼoruhita rwa Shinaari omuri Mesopotamia. Hatariho kubangaanisa bakaba nibaija kutaho omwanya gw’okuramizamu, bombekye na hekalu.—Kut 11:2-4.
(Okutandika 11:6-8) Mukama yaagira ati: Reeba, abantu aba n’eihanga rimwe, kandi baine orurimi rumwe; ku baraabe baatandika kukora ebi, omu bi barikuteekateeka kukora, tihariho kiribarema. 7 Ka tushuume tuhindahindure orurimi rwabo, barekye kuhurirana. 8 Atyo Mukama yaabataataanisa, baarugayo, baabuga ensi yoona; baarekyera aho kwombeka orurembo.
it-2-E 202 kacw. 3
Orurimi
Ruhanga ow’Obushoboorozi Bwona akaremesa omurimo gwabo arikwihaho obumwe bwabo arikubuzabuza orurimi rwabo. Eki kikabaremesa kukwatanisa aha murimo gwabo kyabareetera kutaataana omu bicweka by’ensi byona. Okubuzabuza orurimi kikaba nikiija kuzibira nari kutuubya aha byabaire nibaija kukorwa bwanyima omu muringo gutahikire, omuringo ogu Ruhanga yaabaire atarikusiima, ahakuba kikaba nikiija kuremesa abantu kukwatanisa kukoresa obwengye bwabo n’amaani gaabo omu kukora emirimo mingi kandi kibagumire kutunga okumanya kuruga omu ndimi zitari zimwe, okumanya okwabaire kutarikuruga ahari Ruhanga, kureka oku barikutunga ahabw’okukora ebintu bitari bimwe n’okucondooza. (Gyeragyeranisa Mub 7:29; Bir 32:5.) N’ahabw’ekyo, n’obu okubuzabuza orurimi kuraabe kwareetsireho okwebaganisamu omu bantu, kukabagasira kutarahuka kugira ebigyendererwa bigwire kandi birikusaasa. (Kut 11:5-9; gyeragyeranisa Isa 8:9, 10.) Nooba oine kwetegyereza entunguuka eriho omu bwire bwaitu, erugire omu bwengye bw’abantu n’okubukoresa kubi kubaasa kumanya eki Ruhanga yaagambireho ira ekyabaire nikiija kubaho kuri noogira ngu bakagumizamu nibombeka Babeeli.
(Okutandika 11:9) Nikyo rwayeteirwe Babeeli; ahakuba niho Mukama yaahindahindwire orurimi rw’ensi yoona; kandi okuruga obwo Mukama yaabataataanisa baabuga ensi yoona.
it-2-E 472
Amahanga
Ahabw’okuremwa kuhurizana, buri rurimi rukagira oruganda rwarwo, emitwarize yaarwo, emicwe, n’ediini—n’omuringo ogu barikukoramu ebintu. (Lev 18:3) Ahabw’okwetaanisa ahari Ruhanga, abantu batari bamwe bakareetaho enyegyesa zitarikwetegyerezibwa.—Bir 12:30; 2Bag 17:29, 33.
Okwongyera Kucondooza aha Bi Turikwega
(Okutandika 9:20-22) Noa yaatandika kuhinga; yaabyara omusiri gw’emizaabibu; 21 yaanywa viinyo yaayo, yaasinda, yaabyama omu ihema rye ajwaire busha. 22 Haamu ishe wa Kanaani ku yaareebire ishe ajwaire busha, yaashohora, yaagambira bakuru be aheeru.
(Okutandika 9:24, 25) Noa ku yaasinduukire, yaamanya eki omutabani omuto akozire; 25 yaagira ati: Kanaani akyeenwe; aryaba omuhuuku w’abahuuku ahari beene ishe.
it-1-E 1023 kacw. 4
Haamu
Nikibaasika ngu Kanaani akaba aine akakwate n’enshonga egi butunu kandi ishe Haamu akanga kumuhabura. Nari Noa, arikuhwerwa Ruhanga kugamba obunabi, akareeba ngu emitwarize mibi ya Haamu, obundi erikureebekyera aha mutabani Kanaani, ekaba neija kuhungurwa baijukuru ba Kanaani. Omukyeeno gukahikirizibwa omu kicweka obu Abaisraeli baasingura Abakanaani. Abo abataracwekyerezibwe (nk’eky’okureeberaho, Abagibeoni [Yos 9]) bakaba abahuuku ba Israeli. Bwanyima y’emyaka mingi, omukyeeno gukahikirizibwa obu baijukuru ba Kanaani mutabani wa Haamu batandika kutegyekwa obutegyeki kirimaani Medo-Persia, Greece, na Rooma.
(Okutandika 10:9, 10) Akaba ari omuhiigi rugambwa omu maisho ga Mukama; nk’oku bagira ngu, N’omuhiigi rugambwa omu maisho ga Mukama nka Nimuroodi. 10 Ensi ei yaabaandiizemu kuba omugabe ni Shinaari, eyaabaire erimu Babeeli, Ereki, Akadi, na Kalune.
it-2-E 503
Nimuroodi
Obu obugabe bwa Nimuroodi bwatandika bukaba nibutwariramu endembo nka Babeeli, Ereki, Akadi, na Kalune ezaabaire ziri omu Shinaari. (Kut 10:10) N’ahabw’ekyo, okwombeka kw’orurembo Babeeli n’omunaara gwarwo nibibaasa kuba byabaire biri omu bushoboorozi bwe. Eki nikibaasa kuba nikihikaana n’emigyenzo y’Ekiyudaaya. Josephus akahandiika ati: “Mpora obutegyeki bwa Nimuroodi bukahinduka yaahinduka omutegyeki ngamba nyenka, arikwikiriza ngu omuringo gw’okwiha abantu aha kutiina n’okubareetera kwesiga obutegyeki bwe. Akatiinatiinisa n’okuhoora enzigu ahari Ruhanga yaaba naayenda kugaruka kucwekyereza ensi, niyo nshonga ahabw’enki yaayombekire omunaara muraingwa kubaasa kuhoora enzigu ahabwa baishenkuru abaacwekyerezibwe. Abantu bakashemererwa kukuratira obuhabuzi bwa Nimuroodi ahakuba bakaba nibareeba okworobera Ruhanga nk’obuhuuku, n’ahabw’ekyo bakateeraho kwombeka omunaara kandi bakarahuka kugwombeka gwahika hare omu bwire bukye.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).