Eki Waaba Nookimanya?

Ebyahandiikirwe Ira aha Ibaare Nibihikaana Bita n’Ebiri omu Baibuli?

EKISHATE ky’eibaare ekiriho ekihandiiko, ekyahandiikirwe aha gati ya 700-600 Y.A., kikashangwa omu ibiikiro rya Baibuli erya ira omuri Yerusaalemu. Eibaare eryo rikazoorwa omu nyanga y’okuziikamu haihi na Heburooni omuri Israeli. Eibaare eryo rikaba rihandiikirweho ebigambo ebi: “Hagafi mutabani wa Hagavi akyeenwe Yahweh Sabaoti.” Ebigambo ebyo nibihikaana bita n’ebiri omu Baibuli? Nibyoreka ngu eiziina rya Ruhanga Yehova, erihandiikirwe omu nyuguta ina ez’Oruheburaayo YHWH, rikaba nirimanywa gye kandi ririkukoresibwa obu Baibuli yaabaire neehandiikwa. Nangwa, ebihandiiko ebindi kuruga omu nyanga z’okuziikamu nibyoreka ngu abaabaire nibakoresa enyanga ezo nk’emyanya y’enteerane nari kwesherekamu bakaba nibakira kuhandiika eiziina rya Ruhanga, n’amaziina g’abantu agarimu enyatura y’eiziina rya Ruhanga aha bisiika.

Dr. Rachel Nabulsi owa Yunivasite ya Georgia, arikugamba aha bihandiiko ebyo akagira ati: “Okukoresa munonga eiziina YHWH ni kikuru. . . . Ebihandiiko n’ebiri aha mabaare nibyoreka obukuru bw’eiziina YHWH ahari Israeli na Yuda.” Eki nikihikaana n’ebiri omu Baibuli ahu eiziina rya Ruhanga riri omu nyuguta ez’Oruheburaayo YHWH emirundi mingi. Kaingi amaziina g’abantu garimu eiziina rya Ruhanga.

Ebigambo “Yahweh Sabaoti,” ebihandiikirwe aha kishate ky’eibaare, nibimanyisa ngu “Yehova ow’amahe.” Eki nikibaasa kworeka ngu obu Baibuli yaabaire neehandiikwa, eiziina rya Ruhanga n’ebigambo “Yehova ow’amahe” bikaba nibikira kukoresibwa. Kandi eki kiine akakwate n’ebigambo “Yehova ow’amahe,” ebiri omu Baibuli ezimwe emirundi 283 omu Byahandiikirwe eby’Oruheburaayo, okukira munonga omu kitabo kya Isaaya, Yeremia, na Zekaria.