Jezu adalewa kuti: ‘Dzinza lin’dzamukirana na dzinza linzace, ndipo umambo bun’dzamukirana na umambo bunzace. Kun’dzawoneka bziteke-teke bzikulu, ndipo m’mbuto zakusiyana-siyana, mun’dzawoneka bzisi na njala.’ (Luka 21:10, 11) Kodi bzinthu bzomwe Jezu adalewabzi, bzikucitika pa dziko la pantsi pa nthawe ibodzi-bodzi? Mbatiwoneni.

2. BZITEKE-TEKE

Bukhu linango (Britannica Academic) limbalewa kuti pa gole liri-lentse pambacitika bziteke-teke pafupi-fupi 100 “bzomwe bzimbadzonga” kwene-kwene. Ndipo bungwe lakucemeredwa kuti Serviço Geológico la ku Estados Unidos, limbalewa kuti “mwakubverana na kafukufuku omwe (udayambira mu 1900), bzikuwoneka kuti pa gole liri-lentse pambacitika bziteke-teke bzikulu-bzikulu bwakukwanira 16.” Wanthu winango ambalewa kuti ntsiku zino pambawoneka ninga pakucitika bziteke-teke bzizinji, n’thangwe rakuti pana njira zakuzindikirira bziteke-tekebzo. Koma cadidi n’cakuti mbogo ya wanthu omwe akubonera na omwe akufa thangwe ra bziteke-teke yakula kwene-kwene.

3. NJALA

Pa dziko lentse la pantsi, pambacitika njala thangwe ra nkhondo, bvuto la kobiri, wanthu kucita bzinthu mwacinyengo na kutazira kuphatisa bwino basa njira za malimidwe. Kafukufuku omwe udacitidwa mu 2018 na Bungwe Lakunyang’anira Bzakudya (Programa Mundial de Alimentos) udalewa kuti: “Pa dziko lentse la pantsi, wanthu wakukwana mamidyau 821 ambabonera na njala ndipo pa wanthuwa, mamidyau 124 yambabonera kwene-kwene thangwe ra njala yakuti bwerani mudzawone.” Ndipo gole liri-lentse, wana wakukwana mamidyau 3.1 ambafa thangwe ra kusaya cakudya cakupasa thanzi. Mu gole la 2011, kati na kati ya wanawa, idafa thangwe ra kusaika kwa bzakudyabzo pa dziko lentse la pantsi.

4. MATENDA YAKUSIYANA-SIYANA

Bungwe Lakunyang’anira za Umoyo (Organização Mundial da Saúde) lidalewa kuti: “Magole 20 yakumalizira, yakhala magole ya matenda yakuti bwerani mudzawone.” Matenda yakale-kale, ninga kolera, cisi, febre, yabwerera pomwe, ndipo yathimizirika pomwe matenda yanango, ninga cifuwa, SARS [síndrome respiratória aguda severa], a Mers [síndrome respiratória do Oriente Médio], ebola na zica. Ndipo matenda ya COVID-19 yacitika tsapanopali. Napo kuti apfunzi wa siyensiya na dotolo adapfunza kwene-kwene bza matenda, koma iwo alibe kukwanisa kugumana mankhwala yomwe yangacize matenda yentsene.