«Yꞌo̱thu̱ nuꞌä xiꞌäꞌihu̱ rä Noya Äjuä»

1, 2. ¿Por hanja nuju̱ di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba di sentihu̱ ndunthi rä johya? (Santiago 1:​22-25).

RÄ ZI DADA JEOBA ꞌne rä Tꞌu̱, ne dä hyandi ge kada nꞌa de gekhu̱ gä mꞌu̱ihu̱ ko ndunthi rä johya. Nꞌa rä yꞌofo de yä Salmo bi ꞌñenä: «Senti ndunthi rä johya nuꞌu̱ pe̱fi yä konseho Äjuä, ꞌne nuꞌu̱ toꞌo honiꞌä ko ngatꞌho rä koraso» (Sal. 119:2). Mi mꞌu̱kua rä Hesu ha rä Xiꞌmhai ꞌnehe bi ꞌñenä: «Johya nuꞌu̱ o̱de rä noya Äjuä ꞌne di jamäsu» (Luc. 11:​28, TNM).

² Nuju̱ di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba, di pe̱ꞌtsihu̱ ndunthi yä raso pa gä sentihu̱ rä johya. Nꞌa de nuya yä däta raso, ngeꞌä di hetihu̱ njatꞌä rä Noya Äjuä ꞌne di o̱thu̱ ntsꞌe̱di po gä pe̱fihu̱ ha mä mꞌu̱ihu̱ näꞌä utkägihu̱ (hñeti Santiago 1:​22-25).

3. ¿Te mä benefisio di pe̱ꞌtsihu̱ ora di pe̱fihu̱ näꞌä di mända rä Noya Äjuä?

³ ¿Te mä benefisio di hänihu̱ ora di pe̱fihu̱ näꞌä utkägihu̱ rä Noya Äjuä? Ora di dahu̱ ngue̱nda ge di johyabihu̱ rä koraso rä Zi Dada Jeoba nuꞌmu̱ di pe̱fihu̱ näꞌä di mändagihu̱, geꞌä jakägihu̱ gä sentihu̱ ndunthi rä johya (Ecl. 12:13). ꞌNehe, di dahu̱ ngue̱nda ge ora di pe̱fihu̱ nuꞌu̱ yä konseho rꞌakägihu̱ rä Mäkä Tꞌofo, geꞌä faxkägihu̱ pa gä ntsitsꞌihu̱ mänꞌa xä ñho ko mä familiahu̱ ꞌne pa hindä jakägihu̱ xä ñhei gä o̱thu̱ mä amigohu̱ yä ku de rä mhuntsꞌi. Zäi ge nuꞌi mismo xkä handi nuya yä benefisio. Pe hingä ho̱nse̱ꞌä. ¿Xkä da ngue̱nda hängu yä u̱gi ꞌne yä xuñha di ñhandui nuꞌu̱ hingi pe̱päbi rä Zi Dada Jeoba? Pe nuju̱ di pe̱päbihu̱ yä mhända, geꞌä faxkägihu̱ pa gä mpontꞌuihu̱ ndunthi de nuꞌu̱ yä xuñhaꞌu̱. Xtä handihu̱ ge mäjuäni näꞌä bi mää rä rey David, nuꞌmu̱ bi no̱ni yä mhända rä Zi Dada Jeoba ꞌne bi ꞌñenä: «Toꞌo dä jamäsu ꞌne dä yꞌo̱de, ja nꞌa rä däta thähä» (Sal. 19:​7-11).

4. ¿Por hanja rꞌabu̱ jakägihu̱ xä ñhei gä pe̱fihu̱ näꞌä mändagihu̱ rä Noya Äjuä?

⁴ Mäske ja ndunthi yä benefisio, ¿hänge rꞌabu̱ gatꞌho di jakägihu̱ xä ñhei gä pe̱fihu̱ näꞌä di mändagihu̱ rä Noya Äjuä? ¿Por hanja? Ngeꞌä gatꞌho di pe̱ꞌtsihu̱ ndunthi te gä pe̱fihu̱ ꞌne di handihu̱ ge mähyoni gä ꞌuekehu̱ rä tiempo pa gä hudihu̱ gä nxadihu̱ rä Mäkä Tꞌofo, ꞌne gä ntiendehu̱ te adi rä Zi Dada Jeoba gä pe̱fihu̱. Ma gä handihu̱ rꞌa yä konseho nuꞌu̱ ma dä maxkägihu̱ pa dä za gä hetihu̱ rä Mäkä Tꞌofo hyaxtho. ꞌNehe ma gä handihu̱ te ma dä maxkägihu̱ pa hingä ho̱nse̱ gä hetihu̱ rä Noya Äjuä, sino ke pa ꞌnehe gä e̱ntꞌihu̱ ha mä mfenihu̱ näꞌä utkägihu̱, ꞌne njabu̱ dä za gä pe̱fihu̱ ha mä mꞌu̱ihu̱ nuꞌu̱ yä tsꞌofo Äjuä.

ꞌUEKE RÄ TIEMPO PA GI HETI RÄ NOYA ÄJUÄ

5. ¿Te mä responsabilida pe̱ꞌtsi te di kumplihu̱?

⁵ Nuju̱ di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba ja ndunthi te gä pe̱fihu̱, ngeꞌä gatꞌho di pe̱ꞌtsihu̱ yä responsabilida nuꞌu̱ di mända rä Mäkä Tꞌofo gä kumplihu̱. Por ejemplo, pe̱ꞌtsi te gä mpe̱fihu̱ pa gä tinihu̱ te gä hehu̱, te gä tsihu̱ ꞌne pa gä mäntenehu̱ mä familiahu̱ (1 Tim. 5:8). Rꞌabu̱ di pe̱ꞌtsihu̱ rä responsabilida de gä su mä familiahu̱ nuꞌu̱ di hñeni o nuꞌu̱ ya yä zi däta jäꞌi o rꞌabu̱ nuju̱se̱ di hñenihu̱ ꞌne pe̱ꞌtsi te gä mahu̱ ha rä mediko. Pe hingä ho̱nse̱ꞌä, ꞌnehe di ja mꞌe̱di gä ꞌuekehu̱ rä tiempo pa gä kumplihu̱ ko näꞌä mä mäkä ꞌme̱fihu̱ di pe̱ꞌtsihu̱ ha rä mhuntsꞌi, ꞌne pa hingä he̱gihu̱ gä po̱ñhu̱ gä uñhu̱ ntꞌo̱de rä Noya Äjuä. Ko ndunthi näꞌä rä ꞌme̱fi di pe̱ꞌtsihu̱, rꞌabu̱ zäi ge gi ñꞌani: «¿Te dä za gä pe̱fi pa gä ꞌueke rä tiempo ꞌne gä hudi gä nxadi rä Mäkä Tꞌofo, gä ntso̱ꞌmi näꞌä utkägi ꞌne gä pe̱fi ha mä mꞌu̱i?».

6. ¿Te dä za gi pe̱fi pa hingi hye̱gi de gi nxadi rä Mäkä Tꞌofo hyaxtho? (Hyandi ꞌnehe rä kꞌoi).

⁶ Pa nuju̱ di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba «xa mähyoni» gä nxadihu̱ rä Mäkä Tꞌofo. Po geꞌä di debe gä ꞌuekehu̱ rä tiempo pa gehnä (Filip. 1:​10, TNM). Ha rä mfistꞌofo Salmo fu̱di mää ge nꞌa rä jäꞌi näꞌä di «nxadi rä ley» rä Zi Dada Jeoba ꞌne «hudi ntso̱ꞌmi» näꞌä heti, geꞌä pe̱ꞌtsi ndunthi rä johya (Sal. 1:​1, 2). Po geꞌä, xa mähyoni gä ꞌuekehu̱ rä tiempo pa gä hudihu̱ gä nxadihu̱ rä Mäkä Tꞌofo. Mäjuäni ge kada nꞌa de gekhu̱ ma gä huahnise̱hu̱ te mä ora ma gä hudihu̱ gä nxadihu̱ rä Noya Äjuä, pe mähyoni hingä he̱gihu̱ de gä pe̱fihu̱ njabu̱. Nꞌa rä zi ku rä thuhu Víctor enä: «Nuga xa di ho gä nxadi rä Mäkä Tꞌofo de gä xudi. Nuga hindi ho gä nangi xa nꞌihi. Pe xtä handi ge näꞌä oraꞌä, hinte mä ruido ja ꞌne geꞌä faxkägi pa mänꞌa di e̱ntꞌi ha mä mfeni näꞌä di heti». Xi nuꞌi, ¿xkä handi te mä ora mänꞌa xä ñho pa gi hñudi gi nxadi rä Mäkä Tꞌofo?

YꞌE̱NTꞌÄ HA RI MFENI NÄꞌÄ GI HETI

7, 8. ¿Te hindi debe gä pe̱fihu̱ ora di hetihu̱ rä Mäkä Tꞌofo? Hñutsꞌi nꞌa rä kꞌoi.

⁷ Mu̱ ya di pe̱ꞌtsihu̱ nꞌa rä ora pa gä nxadihu̱ rä Mäkä Tꞌofo, nubye̱ mähyoni gä handihu̱ ge hingä ho̱nse̱ ma gä hetihu̱, sino ke nubye̱ ma gä jamäsuhu̱ ge näꞌä di hetihu̱, di ntiendehu̱ ꞌne di e̱ntꞌihu̱ ha mä mfenihu̱. ¿Xkä da ngue̱nda ge näꞌä di o̱dehu̱ o di hetihu̱ hyaxtho, mꞌe̱fa ya hinte di benihu̱? ¡Hindi nehu̱ dä thogi njabu̱ ko näꞌä di hetihu̱ ha rä Mäkä Tꞌofo! Mu̱ nuꞌi ya xkä desidi hängu yä capítulo de rä Mäkä Tꞌofo ma gi heti hyaxtho, ¡xä ñhoꞌä ge gi o̱tꞌe ntsꞌe̱di po gi pe̱fi njabu̱! (1 Cor. 9:26). ¿Pe gi pädi? Nunä ho̱nse̱ gehnä rä mu̱di paso di debe gä unihu̱. ¿Por hanja di mäñhu̱ njabu̱? Ngeꞌä mu̱ di nehu̱ mänꞌa gä benefisiahu̱ de näꞌä di hetihu̱ ha rä Mäkä Tꞌofo, xa mähyoni gä pe̱fihu̱ mä nꞌa rä tꞌo̱tꞌe. Ma gä handihu̱ te mä tꞌo̱tꞌeꞌä.

⁸ Ma gä hutsꞌihu̱ nꞌa rä kꞌoi. Rä yꞌee xa mähyoni pa njabu̱ dä te yä planta, ¿hänge hää? Pe mu̱ xa dä ꞌuäi ndunthi ha nꞌadä rä pa, zäi ge ma dä nja ndunthi yä bo̱hai ꞌne asta ma dä näthe yä planta. Pe ora tagi rä zi xayꞌe, umbäbi rä tiempo rä hai dä zu̱tꞌi näꞌä deheꞌä ꞌne yä planta mänꞌa di te mähotho. Njabu̱ ꞌnehe ora di hetihu̱ rä Mäkä Tꞌofo; mu̱ de gä so̱ni di hetihu̱, hinte ma dä gohi ha mä mfenihu̱ ꞌne hinte mä benefisio ma gä hänihu̱ (Sant. 1:24).

9. ¿Te dä za gä pe̱fihu̱ mu̱ di dahu̱ ngue̱nda ge di hetihu̱ rä Mäkä Tꞌofo de gä so̱ni?

⁹ ¿Te dä za gi pe̱fi mu̱ gi da ngue̱nda ge gi heti rä Mäkä Tꞌofo de gä so̱ni? Trata gi hñeti rꞌamätsꞌu̱u̱ pa dä rꞌaꞌi rä tiempo gi ntso̱ꞌmi ꞌne gi yꞌe̱ntꞌi ha ri mfeni näꞌä gi heti. Mu̱ ya xkä ꞌueke hängu rä tiempo ma gi nxadi rä Mäkä Tꞌofo, nubye̱ dä hogi gi jamäsu nꞌa de nuya yä tsꞌofo: 1) Dä za gi ñhuꞌtsi mä nꞌa tu̱i rä tiempo pa dä za gi ntso̱ꞌmi ꞌne gi ntiende näꞌä gä heti, o 2) dä za gi käꞌmpäbi rä ndunthi nuꞌu̱ yä testo gi heti, pa njabu̱ dä rꞌaꞌi rä tiempo gi hñudi gi ntso̱ꞌmi ꞌne gi hyandi hanja ma dä maxꞌäꞌi näꞌä gä heti. Rä zi ku Víctor näꞌä dä no̱nihu̱ ha rä parrafo 6 enä: «Di trata hingä heti xa ndunthi yä testo ꞌne rꞌabu̱ ho̱nse̱ nꞌa rä capítulo di heti. Koꞌmu̱ di nxadi rä Mäkä Tꞌofo de gä xudi, di pe̱ꞌtsi gatꞌho rä pa pa gä ntso̱ꞌmi ꞌne gä beni näꞌä dä heti». Hindi mporta hängu rä ndunthi yä testo di hetihu̱, pe näꞌä di hetihu̱ hää xa mähyoni gä ntiendehu̱ ꞌne gä handihu̱ hanja ma dä maxkägihu̱ (Sal. 119:97; hyandi rä recuadro «Rꞌa yä ntꞌani nuꞌu̱ ma dä maxꞌäꞌi pa mänꞌa gi benefisia näꞌä gi heti»).

10. No̱ni ko nꞌa rä ejemplo te dä za gi pe̱fi ora gi heti rä Mäkä Tꞌofo (1 Tesalonicenses 5:​17, 18).

¹⁰ Hindi mporta te mä ora o hängu rä tiempo xkä ꞌueke pa gi nxadi rä Mäkä Tꞌofo. Pe hää xa mähyoni gi hyandi hanja ma gi pe̱fi ha ri mꞌu̱i näꞌä gi heti. Mentä gi heti rä Mäkä Tꞌofo, dä hogi gi ñꞌanise̱: «¿Hanja dä za gä pe̱fi nubye̱ o nuꞌu̱ yä pa xä ꞌñepu̱ nunä di heti ha rä Mäkä Tꞌofo?». Por ejemplo, ma gä hetihu̱ nꞌa rä testo habu̱ mää de rä sadi (hñeti 1 Tesalonicenses 5:​17, 18, TNM). Nubye̱ ntso̱ꞌmi ꞌne ñꞌanise̱: «Xi nuga, ¿di xatuäbi rä Zi Dada Jeoba ko ngatꞌho mä koraso? ¿Kada hämꞌu̱ di xatuäbi? ¿Te mä tꞌo̱tꞌe dä za gä no̱ni ha mä sadi pa gä umbäbi njamädi?». Tal vez dä za gi no̱ni mädi hñuu yä tꞌo̱tꞌe po nuꞌu̱ dä za gi umbäbi njamädi rä Zi Dada Jeoba. Mu̱ gi ꞌueke rä tiempo mäske ho̱nse̱ nꞌa zi tu̱i pa gi ntso̱ꞌmi de näꞌä gi heti, hingä ho̱nse̱ ma gi yꞌo̱de te mää rä Noya Äjuä, sino ke ꞌnehe ma gi udi ge ya gi fu̱di gi pe̱fi ha ri mꞌu̱i näꞌä gi heti. Mu̱ hyaxtho gi pe̱fi njabu̱ ko näꞌä gi heti ha rä Mäkä Tꞌofo, ko rä tiempo ma gi hyandi ge mänꞌa ma gi ñꞌamigoui rä Zi Dada Jeoba. ¿Pe xiꞌmu̱ gi senti ge ja ndunthi habu̱ di ja mꞌe̱di gi paati ri mꞌu̱i? Ma gä handihu̱ te dä hogi gi pe̱fi.

HYANDI NÄꞌÄ DÄ ZA GI PE̱FI

11. ¿Por hanja rꞌabu̱ dä za gi desanimä ora gi heti rä Mäkä Tꞌofo? Hñutsꞌi nꞌa rä kꞌoi.

¹¹ Ora gi heti rä Mäkä Tꞌofo, rꞌabu̱ dä za gi desanimä ꞌne gi ꞌñenä: «Di da ngue̱nda ge jabu̱ ndunthi habu̱ di jakägi mꞌe̱di gä mpe̱fi». Pe imäjinä ge nꞌa rä pa, gä heti ha rä Mäkä Tꞌofo rꞌa yä testo habu̱ mää ge hinxä ñho gi huahnitho toꞌo gi trata xä ñho ꞌne toꞌo hinä (Sant. 2:​1-8). Koꞌmu̱ ya gä da ngue̱nda ge di ja mꞌe̱di gi trata xä ñho gatꞌho, nubye̱ ya gä desidi gi ja rꞌa yä mpadi. Pe rä hyaxꞌä, ora gä heti mänꞌaki rä Mäkä Tꞌofo, nubye̱ gä handi ge xa mähyoni gä dominähu̱ mä jänehu̱ (Sant. 3:​1-12). Nubye̱ gi da ngue̱nda ge rꞌa yä mꞌiki xkä mää rꞌa yä noya nsi rä tꞌekꞌei o nuꞌu̱ u̱nte, ꞌne nubye̱ gi ꞌmu̱i desidido gi yꞌo̱tꞌe ntsꞌe̱di po gi mää yä hogä noya nuꞌu̱ dä nupäbi yä mfeni märꞌaa. Rä mäniꞌä, nubye̱ gä heti rꞌa yä testo habu̱ mää ge hinxä ñho gä ntsitsꞌihu̱ ko nunä xiꞌmhai (Sant. 4:​4-12). Nubye̱ gi da ngue̱nda ge xa mähyoni gi jamäsu nuꞌu̱ yä pelikula gi handi ꞌne näꞌä rä música gi o̱de. Mi thogi mä nꞌa rä pa, nubye̱ gi ꞌmu̱i desanimädo ngeꞌä gi handi ge xi ndunthi habu̱ di jaꞌi mꞌe̱di gi mpe̱fi.

12. ¿Por hanja hindi debe gi desanimä mu̱ gi senti ge ja ndunthi habu̱ di ja mꞌe̱di gi mpe̱fi? (Hyandi ꞌnehe rä nota).

¹² Ogi desanimä mu̱ gi senti ge ja ndunthi habu̱ di ja mꞌe̱di gi mpe̱fi. Mu̱ gi senti njabu̱, signifika ge nuꞌi gi ju̱ rä Mäkä Tꞌofo pa gi nxadi ꞌne gi handi hanja gi ntsitsꞌi mänꞌa xä ñho ko rä Zi Dada Jeoba. ꞌNehe, udi ge nuꞌi grä onrado kongeꞌise̱ ꞌne ge gi pädi gi rekonose habu̱ gi faya.a Beni ge mentä di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba, gatꞌho di jakägihu̱ mꞌe̱di gä paatä mä mꞌu̱ihu̱ njatꞌä (Col. 3:10). ¿Pe te ma dä maxkägihu̱ pa gä sigihu̱ gä pe̱fihu̱ näꞌä utkägihu̱ rä Noya Äjuä?

13. ¿Te dä za dä maxꞌäꞌi pa hingi desanimä ora gi handi ge ja ndunthi habu̱ di ja mꞌe̱di gi mpe̱fi? (Hyandi ꞌnehe yä kꞌoi).

¹³ Pa hingi desanimä mähyoni gi beni ge hingä ma dä za gi ja gatꞌho yä mpadi al mismo tiempo (Prov. 11:2). Nuꞌmu̱, ¿te dä za gi pe̱fi? Dä hogi gi hyoki nꞌa rä lista ꞌne gi yꞌofo te di ja mꞌe̱di gi paati ha ri mꞌu̱i ꞌne fu̱di gi huahni ho̱nse̱ nꞌaa o yoho, ꞌne gatꞌho nuꞌu̱ märꞌaa tsoogi pa mꞌe̱fa. ¿Habu̱ dä za gi fu̱di?

14. Mu̱ ya gi pe̱ꞌtsi näꞌä ri lista de nuꞌu̱ yä mpadi mähyoni gi ja ha ri mꞌu̱i, ¿habu̱ dä za gi fu̱di?

¹⁴ Dä za gi fu̱di gi ja nꞌa de nuꞌu̱ yä mpadi hingä ma xa dä jaꞌi xä ñhei o ꞌnehe dä za gi huahni nꞌa de nuꞌu̱ yä tꞌo̱tꞌe gi handi xa mähyoni di ja mꞌe̱di gi paati nguntꞌä. Mu̱ ya gä desidi habu̱ ma gi fu̱di, nubye̱ hyoni näꞌä rä imformäsio rꞌakägihu̱ rä hnini rä Zi Dada Jeoba. Dä za gi usa nuya yä mfatsꞌi yä thuhu Índice de las publicaciones Watch Tower o rä Guía de estudio para los testigos de Jehová. Xatuäbi rä Zi Dada Jeoba ꞌne yꞌapäbi rä mfatsꞌi pa dä rꞌaꞌi «tanto rä ganä ngu rä tsꞌe̱di pa gi pe̱fihu̱ näꞌä di ho» (Filip. 2:​13, TNM). ꞌNepu̱, pe̱fi ha ri mꞌu̱i nuꞌu̱ yä tsꞌofo gä tini. Ora ma gi hyandi ge yꞌo ri mpadi ri mꞌu̱i ja ngu di mända rä Zi Dada Jeoba, geꞌä ma dä nupꞌäꞌi ri mfeni pa nubye̱ gi huahni mä nꞌa rä mpadi näꞌä gi ne gi logra ha ri mꞌu̱i. Ora gi fu̱di gi ja rꞌa yä mpadi ha ri mꞌu̱i, rꞌabu̱ nsinke gi da ngue̱nda ma gi ja ꞌnehe nuꞌu̱ märꞌa yä mpadi hutsꞌi ha ri lista.

HYOPÄBIHU̱ RÄ NOYA ÄJUÄ «DÄ MPE̱FI HA RI KORASOHU̱»

15. Nuju̱ di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba, ¿te di pe̱fihu̱ ko nuꞌu̱ yä tsꞌofo di hetihu̱ ha rä Mäkä Tꞌofo? (1 Tesalonicenses 2:13).

¹⁵ Rꞌa yä jäꞌi di ñꞌetsꞌi ge xä hñeti rä Mäkä Tꞌofo ndunthi yä mꞌiki. Pe, ¿xa mäjuäni kamfri ge rä Mäkä Tꞌofo geꞌä rä Noya Äjuä ꞌne hopäbi dä matsꞌi dä paati yä mꞌu̱i? Ndunthi yä mꞌiki hinä. Pe nuju̱ di pe̱päbihu̱ rä Zi Dada Jeoba, di de̱mbäbihu̱ rä ejemplo nuꞌu̱ yä mu̱di kristianu ꞌne di ꞌmu̱ihu̱ kombensido ge rä Mäkä Tꞌofo, geꞌä «rä Noya Äjuä». Po geꞌä di jamäsuhu̱ nuꞌu̱ yä tsꞌofo rꞌakägihu̱ ꞌne di pe̱fihu̱ ha mä mꞌu̱ihu̱ (hñeti 1 Tesalonicenses 2:​13, TNM).

16. ¿Te ma dä maxꞌäꞌi pa gi pe̱fi näꞌä gi heti ha rä Mäkä Tꞌofo?

¹⁶ Xi nuꞌi, ¿di jaꞌi xä ñhei gi hñeti rä Mäkä Tꞌofo ꞌne gi pe̱fi näꞌä di mändaꞌi? ¿Gi senti ge otho rä tiempo pa gi hñudi gi nxadi rä Noya Äjuä? ¿Gi nzäi gi heti de gä so̱ni ꞌne hinte kohi ha ri mfeni? O, ¿gi desanimä ora gi handi ge ja ndunthi habu̱ di ja mꞌe̱di gi mpe̱fi ꞌne asta di rꞌaꞌi rä mfada? Hindi mporta te mä tꞌo̱tꞌe hu̱kꞌäꞌi pa gi hñudi gi nxadi rä Mäkä Tꞌofo, ogi pumfri ge rä Zi Dada Jeoba ꞌmu̱i dispuesto dä rꞌaꞌi rä mfatsꞌi. Asepta näꞌä rä mfatsꞌi rꞌaꞌi ꞌne ogi komformä ko ho̱nse̱ gi yꞌo̱de o gi pädi te udi rä Noya Äjuä, sino ke yꞌe̱ntꞌi ha ri mfeni ꞌne pe̱fi näꞌä di mändaꞌi. Gi nuhmä ma gi hyandi ge entremäs gi nxadi rä Mäkä Tꞌofo ꞌne gi pe̱fi nuꞌu̱ yä tsꞌofo uni, mänꞌa ma gi ꞌmu̱i ko ndunthi rä johya (Sant. 1:25).