Say Patalos na Biblia ya Anguman ed Mundo

Sanen inggapon insulat na propetay Dios a Moises so Biblia masulok a 3,500 a taon lay apalabas, saksakey a melag a nasyon so makabasa ed satan. (Deuteronomio 7:7) Ontan so kipapasen lapud say Kasulatan so wala labat ed orihinal a Hebreon pansasalita na satan a nasyon. Anggaman ontan, nauman itan diad panakar na panaon.

SAY inkayat na mensahe na Biblia tan say positibon impluensia to ed inlabas na saray siglo so malaklaknab a resulta na pilimeron inkipatalosan to​—say Septuagint. Akin a ginawa itan? Tan kasin matukoy a nibagan saya so Biblia ya anguman ed mundo?

Apuyanan a Patalos?

Kayari inkakautibo ra’d Babilonia legan na komapito tan komanem a siglo K.K.P., nansiansia so dakel a Judio ed paway na dalin na kadaanan ya Israel tan Juda. Parad saray Judion nianak kaleganay inkakautibo, say Hebreo so nagmaliw a segundaryon lenguahe. Kasabi komatlon siglo K.K.P., walay komunidad na Judio diad Alexandria, Ehipto​—say manunan sentroy kultura na Imperyoy Gresya. Atebek na saraman a Judio so kabliay pangipatalos na Sagradon Kasulatan dia ed Griego, a lenguahen abangonan da’d saman.

Anggad saman a panaon, say apuyanan a mensahe na Biblia so nirekord ed Hebreo, a walaay daiset a nisulat ed misiglaotan a tuloy ya Aramaiko. Kasin say pangipatalos ed Salita na Dios diad sananey a lenguahe so mamawas ed mabiskeg iran epekto na madibinon inkipuyan, a nayarin mangitonton ni ingen ed saray aliwan interpretasyon? Kasin saray Judio, ya angimatalekan na apuyanan a Salita, et abuloyan day inkasikaran mangirisgay kayesyes na satan a mensahe panamegley na panagpatalos?​—Salmo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.

Sarayan sensitibon isyu so nansengegay kapagaan. Ingen, say papagaan ya ompano agla natalosan na saray Judio so Salitay Dios so diad kaunoran et anaeg ed arum niran papagaan. Adesisyonan so pangisaganay Griegon patalos na say Torah​—say pilimeron limaran libro na Biblia, ya insulat nen Moises. Say aktual a prosesoy panagpatalos so aburagas lapud alamat. Unong ed say Letter of Aristeas, labay na Ehipsion manuley a si Ptolemy II (285-246 K.K.P.) ya ipatalos so sakey a kopya na Pentateuch (odino, Torah) diad Griego parad maarin librarya to. Tinuro toy 72 a Judion iskolar, a linma’d Ehipto a manlapud Israel tan angompleto ed patalos diad loob na 72 agew. Insan imbasa iyan patalos ed komunidad na Judio, ya angibagan satan et namparan marakep tan susto. Say kaaruman ya impamarakep ed sayan salaysay so angikuan a nibiig so kuarto na kada managpatalos, tan ingen saray patalos da et nampapara, a letra por letra. Lapu ed say tradisyon nipaakar ed ngalngali 72 a managpatalos, sayan Griegon patalos na Biblia so akabatan bilang say Septuagint, a nibase’d Latin a salita a mankabaliksay “Pitomplo.”

Mipakna iray maslak a modernon iskolar a say Letter of Aristeas et ag-apuyanan a sulat. Sisiaen da met a say nanggetma ed panagpatalos et aliwan si Ptolemy II, noagta saray lider na Judion komunidad diad Alexandria. Balet saray sulat nen Judion pilosopon Philo a walad Alexandria tan ed Judion manag-awaran a si Josephus ontan met ed say Talmud so mangipapatnag ed sakey ya inkalapagan a sisiaen ed limog na saray inmunan-siglon Judio a say Septuagint et apuyanan a singa inkipuyan na orihinal a Kasulatan. Andi-duaruwan nanresulta iratan a sisiaen manlapud sagpot a gawaen so Septuagint a naawat ed Judion komunidad diad sankamundoan.

Anggaman say pilimeron impatalos et lalanoren to lambengat so limaran libro nen Moises, say ngaran a Septuagint so diad saginonor et anukoy ed intiron Hebreon Kasulatan ya impatalos ed Griego. Nipatalos so nakekeraan iran libro diad inlabas na onsaginonor a sanlasus a taon odino onsulok ni. Imbes a resultay pinankakasakey a sagpot, say inkapawala ed intiron Septuagint et in-inot ya agawaan. Saray managpatalos et nandurumaan ed saray abilidad tan pikakabat da’d Hebreo. Literal a nipatalos so maslak iran libro, a no maminsan et alablabas ni, bangta say arum a patalos et aliwan literal. Walay pigaran libron apawala ed namparan andukey tan antikey a bersyon. Diad pansamposampot na komaduan siglo K.K.P., amin a libro na Hebreon Kasulatan so nabasa la ed Griego. Anggaman ed nanduruman resulta, say epekto na impangipatalos ed Hebreon Kasulatan dia ed Griego so apalumbasan ton tuloy so iilaloan na saray managpatalos.

Si Jafet so Walad Saray Tolda nen Sem?

Diad panisingbat ed Septuagint, inaon na Talmud so Genesis 9:27: “Si Jafet, . . . manayam komon ed saray alolong ya abel nen Sem.” (Megillah 9b, Talmud na Babilonia) Piguratibon ipapabitar na Talmud a diad panamegley na karakpay Griegon lenguahe na Septuagint, si Jafet (say ama nen Javan, a nanlapuan na saray Griego) so nanayam ed saray tolda nen Sem (say inmunan ateng na nasyoy Israel). Balet, nibaga met a lapud impluensiay Septuagint, nanayam si Sem ed saray tolda nen Jafet. Panon ya ontan?

Kayari na saray impangonkesta nen Alejandron Baleg, diad unor a kabiangay komapat a siglo K.K.P., pirmin nansagpotan so pangikayat na Griegon lenguahe tan kultura diad intiron akonkestan daldalin. Sayan reglamento et atawag a Helenisasyon. Alikas na saray Judio a nidunget ira ed naynay a panangataki lapud kultura. No ontalonggaring so Griegon kultura tan pilosopiya, say mismon relihyon na saray Judio so onletey. Anto so makaamper ed kikayat na sayan panangataki?

Nipaakar ed sakey a posiblin motibo na saray Judio diad impangipatalos na Septuagint, inkomento na Judion managpatalos na Biblia a si Max Margolis: “No ipasen tayon saray Judio so angiplano ed satan, wala ni arum a motibon nalalanor, salanti, pian nipaamta so Judion Ganggan ed saray Gentil tan kombinsien so mundo a saray Judio so walaay kulturan mamalumbas ed kakabatan na Hellas [Gresya].” Say impangitarya ed Hebreon Kasulatan ed saray mansasalitay Griego so nayari sirin a namparan pormay panagdepensa tan panangataki.

Makasengeg ed say reglamento nen Alejandro a Helenisasyon, say Griego so nagmaliw ya internasyonal a lenguahe na mundo. Anggaman sanen say asakopan to et asalin la na saray Romano, nansiansia so kaslakan (odino, Koine) a Griego bilang lenguahe ed negosyo tan pitatalosan ed limog na nasyones. Balanglan resulta iya na inggagalan sagpot odino natural ya inkatibukel, say Septuagint a bersyon na Hebreon Kasulatan so tampol ya akaloob ed ayaman tan kapusoan na dakel ya aliwan-Judio a diad gapo et agmikabat ed Dios tan ed Ganggan na saray Judio. Makapakelaw iray resulta.

Saray Proselita tan Matakot ed Dios

Kasabi na inmunan siglo K.P., insulat nen Philo a say “karakpan tan dignidad na ganggan nen Moises so ginalgalang na aliwa labat ed limog na saray Judio, noagta ontan met ed amin nin nasyones.” Nipaakar ed saray Judio a manaayam ed paway na Palestina nen inmunan siglo, inkuan nen Judion manag-awaran a Joseph Klausner: “Mairap a panisiaan ya amin na sarayan minilyon a Judio so dinmayon nantitipon manlapud Palestina. Agmet niburi na sakey a sayan indaak a tuloy so mangilalaktip met ed lalaki tan bibiin proselita diad baleg a bilang.”

Balet, sarayan makapasagyat a punto so agmangisasalaysay ed amin a detalye. Ibabaga nen autor a Shaye J. D. Cohen, propesor na Judion awaran: “Dakel a gentil, namparan lalaki tan bibii, so akomberti ed Judaismo legan na mansamposampot iran siglo K.K.P. tan say pilimeron duaran siglo K.P. Balet, say mas dakdakel et saramay gentil ya angawat ed pigaran aspekto na Judaismo balet ta ag-akomberti ed satan.” Parehon tinukoy di Klausner tan Cohen irayan ag-akomberti bilang matakot ed Dios, sakey a balikas a mabetbet a naiimano ed Griegon literatura diad satan a panaon.

Anto tay pandumaay proselita tan say matakot ed Dios? Saray proselita et sigpot iran akomberti, nibagan Judio ed amin a pantalos lapud inawat day Dios na Israel (ya ipupulisay day arum a dirios), nampagalsim, tan akiulop ira ed nasyon na Israel. Misunian, oniay inkuan nen Cohen nipaakar ed saray matakot ed Dios: “Anggaman susumpalen na sarayan gentil so dakel ya agagamil na Judio tan diad nanduruman dalan et angidayew ed Dios na saray Judio, agda impasen so inkasikara bilang Judio tan ag-ira nabidbiran na arum bilang saray Judio.” Dedeskribien ira nen Klausner bilang “akaalagey ed pegley,” lapud inawat day Judaismo tan “sinumpal day kabiangan na saray kustombre to, balet ta . . . agnagmaliw a sigpot a Judio.”

Nayarin say arum so nagmaliw ya interesado ed Dios lapud saray impakapitongtong ed saray Judion manmimisionaryo odino diad pakakaimaton no panon iran miduma ed kondukta, kustombre, tan ugali. Ingen, say Septuagint so manunan uusaren ya anulong ed sarayan matakot ed Dios pian makapikabat ed si Jehova a Dios. Anggaman agnapiho so eksakton bilang na saray inmunan-siglon matakot ed Dios, anggapoy suppiat a say Septuagint so angikayat na pikakabat nipaakar ed Dios diad intiron Imperyo na Roma. Diad panamegley na Septuagint, nipaalagey met so importantin pundasyon.

Akatulong so Septuagint a Mangiparaan na Dalan

Say Septuagint so manunan sengegan diad panangikayat ed mensahe na Inkakristiano. Dakel a Judion mansasalitay Griego so kaiba ed saramay presenti diad impangiletneg na Kristianon kongregasyon nen Pentecostes 33 K.P. Saray proselita so kaiba met ed saramay nagmaliw a babangatan nen Kristo diad asasakbay a panaon. (Gawa 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Lapud say apuyanan a sulsulat na apostoles nen Jesus tan arum nin asasakbay a babangatan so ginetman parad dakel a dumerengel a posibli, nirekord iratan ed Griego.a Sirin, dakel so inaon ed Hebreon Kasulatan ya ompapatnag ed Kristianon Griegon Kasulatan so nibase ed Septuagint.

Nilikud ed saray natural a Judio tan proselita et walaray arum a mabulos a mangawat na mensahe na Panarian. Say Gentil a Cornelio so “masimpit tan maitatakot ed Dios, pati amin a kabaley to, tan nanggawa na dakel a payabol ed baley, et andi-ebas a nanpipikasi ed Dios.” Nen 36 K.P., si Cornelio, say pamilya to, tan arum nin nantitipon ed abung to so pilpilimeron Gentiles ya abautismoan bilang papatumbok nen Kristo. (Gawa 10:1, 2, 24, 44-48; ikompara so Lucas 7:2-10.) Sanen nambiahe si apostol Pablo ed intiron Asia Minor tan Gresya, pinulongan toy dakel a Gentiles a matakot la ed Dios ontan met ed “saray Griego a nandayew ed Dios.” (Gawa 13:16, 26; 17:4) Akin a mabulos ya inawat nen Cornelio tan saramay arum nin Gentil so maong a balita? Akatulong la so Septuagint ed panangiparaan ed dalan. Pinalbengan na sakey ya iskolar a say Septuagint “et libro ya ontanlan kaimportanti a no anggapo itan et agnapanisiaan so namparan Kakristianoan tan say mamasagur a kultura.”

Nababalang na Septuagint so “Inkapuyan” To

Say pirmin impangusar ed Septuagint so nan-alinswagan na saray Judio diad saginonor. Alimbawa, diad pisisingbatan ed saray Kristiano, inkuan na saray Judio a say Septuagint et aliwan suston patalos. Kasabi na komaduan siglo K.P., sigpot lan impulisay na saray Judio so patalos ya aminsan et nandinayewan da bilang apuyanan. Impulisay na saray rabbi so alamat na 72 a managpatalos, a mangibabagan: “Agawan aminsan a say limaran mamatatken so angipatalos ed Torah diad Griego parad si Arin Ptolemy, tan satan ya agew so makapakebbiew parad Israel a singa say agew a ginawa so balitok a kalakian a baka, lapud agsuston nipatalos so Torah.” Pian naseguroy mas estrikton pitunosan ed saray rabinikon panmoria, inautorisaan na saray rabbi so balon pangipatalos ed Griego. Nipatalos itan nen komaduan siglo K.P. panamegley na Judion proselita a manngaray Aquila, sakey a babangatan nen rabbi Akiba.

Tinmundan usaren na saray Judio so Septuagint, balet nagmaliw itan a pinagkabasiyan a “Daan a Sipan” na ombabaleg ya Iglesia Katolika anggad asalatan itan na Latin Vulgate nen Jerome. Anggaman agbalot nasalatan na sakey a patalos so orihinal, say Septuagint so walaay importantin betang diad panangikayat na pikakabat nipaakar ed si Jehova a Dios tan say Panarian to diad panamegley nen Jesu-Kristo. On, say Septuagint so patalos na Biblia ya anguman ed mundo.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 31]

Say “Septuagint” so atalosan na dakel a totoon pinulongan nen Pablo

[Picture Credit Line ed pahina 29]

Diad panangiyabuloy na Israel Antiquities Authority