Parte 3
Panon Tayon Nakabatan a Wala So Dios?
1, 2. Anton prinsipyo so ontulong ed sikatayo pian nadetermina no kasin wala so Dios?
SAKEY a dalan pian nadertermina no kasin wala so Dios et say pangiyaplika ed sayan niletneg-a-maong a prinsipyo: No antoy ginawa et mankaukolan na managgawa. No kumplikado so bengatlan ginawa, nagkalalon makayari so managgawa.
2 Alimbawa, onnengneng ed liber na ayaman yo. Saray lamisaan, yurongan, lamisita, katre, kaldero, kawali, plato, tan arum nin kubiertos so amin et mankaukolan na managgawa, a singa met ed saray dingding, datal, tan gubida. Ingen, saraman a bengatla so simplin tuloy a gawaen. Lapud saray simplin bengatla et mankaukolan na managgawa, agta makatunongan a say kumplikadon bengabengatla et mankaukolan na matudion tuloy a managgawa?
Say Makapakelaw a Talba Tayo
3, 4. Panon a say talba so ontulong ed sikatayon makaamta a wala so Dios?
3 Say relo et mankaukolan na relohero. Anto met ed andi-geter a lalon kumplikadon solar system, a pati ed Banwa tan saray planeta to ya onliliber ed sikato ya onkulang lambengat na sakey a segundo ed ontanlan inkasusto diad nantutumbokan a siglo? Komusta so makapakelaw a galaksy (galaxy) a panbibilayan tayo, ya atawag a Milky Way, a pati masulok a 100 bilyon a bibitewen? Kasin asali yo la so tinmunda tan tinmangay ed Milky Way diad labi? Kasin asagyat kayo? Sirin isipen pa so makapakelaw a maawang a talban mankarga na agnibagan binilbilyon iran galaksy a singa say Milky Way tayo! Ontan met, saray mangatatawen ya ulop so ontanlan napanmatalkan ed saray kurang da ed nantutumbokan iran siglo a nipareng ira ed inkasusto na saray agamilen ed panangipanaon.
4 No say relo, a simplin tuloy et mangipatnag na kiwawala na sakey a relohero, seguradon say andi-geter a lalon kumplikado tan makapakelaw a talba so mangipatnag na kiwawala na desinyador tan managgawa. Sikato itan no akin a mangiimbita ed sikatayo so Biblia ya ‘itangay iray mata tayo ed tagey tan nengnengen,’ tan insan itepet to: “Siopa so amalsa ed sarayan bengatla?” Say ebat so: “Saman so Sakey [Dios] ya amilang ed ehersito ra, amin et tinawag tora ed ngaran. Lapu ed inkadaakan na dinamikon enerhya, tan lapu ed mabiskeg a pakayari to, anggapo so kulang anggan sakey ed sikara.” (Isaias 40:26) Kanian, utang na talba so kiwawala to ed sakey ya agnanengneng, manamanlong, a matudion pakayari—say Dios.
Say Dalin a Nikadkaduman Dinisenyo
5-7. Antoran katuaan nipaakar ed dalin so mangipanengneng a walaan na Desinyador?
5 No nagkalalon aralen na sientistas so nipaakar ed dalin, nagkalalon nabidbir dan atan et nikadkaduman dinisenyo pian panayaman na too. Atan so dugaruga ed kaarawi manlapud banwa pian naala so dugan sukat na liwawa tan petang. Maminsan ed kada taon ya onliber itan ed banwa, a tekep na dugan anggulon iriking, a manggawa na panpanaon ed dakel iran kabiangan na dalin. Ontelek met so dalin ed dilin ehe (axis) to ed kada 24 oras, a mangitatarok na regular iran panaon na liwawa tan bilunget. Atan so walaan na atmosperan tekep na dugarugan templa na saray gas pian sikatayo so makaingas tan nasalimbengan manlapud makaderal a radyesyon (radiation) manlapud liwang. Walaan met itan na makanan danum tan dalin a nakaukolan pian mamawala na tagano.
6 No anggapo iratan a bengatla, tan saray arum, a mankimey a nankakasakey, magmaliw ya imposibli so bilay. Kasin atan ya amin et sakey a kibanbana? Ikuan na Science News: “Ompatnag a saratan a partikular tan susto iran kipapasen so mairap a nibanbanan onlesa.” Andi, agnayarin ontan. Lalanoren da so makabaliksan a disenyo na sakey a maabig a Desinyador.
7 No sikayo so onla ed sakey a marakep ya abung tan aromog itan a magenap ya asimpenan na tagano, a walaan na ekselentin sisteman managpapetang tan managpabetel, tan walaan na maabig a paralanan na danum, anto so nadeside yo? Ya atan ya amin et niwala ed inkasikato? Andi, seguradon sampotan yo a sakey a matudion too so nandesinyo tan nanggawa ed atan tekep na inkaalwar. Say dalin so adisenyo met tan agawa tekep na inkaalwar ta pian mangitarya ed pankaukolan na saray manaayam to, tan atan so mas lalon kumplikado tan asuplayan-a-maong nen dinanman ya abung.
8. Anto ni so wala ed dalin a mangipanengneng ed maaron panatalima na Dios ed sikatayo?
8 Ontan met, kunsideraen so baleg a bilang na bengabengatla a mangarum na liket ed panagbilay. Onnengneng pa ed amayamay a nengneng na marakep a de-kolor iran rosas a tekep na ambalingit iran samyong da a panliliketan na totoo. Insan wala so amayamay iran nengneng na tagano ya ontanlan mananam ed pakataway tayo. Walaray katakelan, palpalandey, linok, tan arum iran palsa a marakep a nengnengen. Ontan met, komusta so marakep ya iseselek na agew a managyat ed gayaga tayo ed bilay? Tan ed panarian na ayep, agta sikatayo so naliketan ed makapalek iran kiwas tan maaron nengneng na saray oken, muning, tan arum iran kilaw ya ayep? Kanian itatarok na dalin so dakel a makapaliket iran surpresa ya aliwan absoluton nakaukolan a manustine ed bilay. Saraya so mangipanengneng a say dalin so maalwar ya adisenyo, a sinononot ed totoo, pian sikatayo so agniwala lambengat noagta panliketan so bilay.
9. Siopa so nanggawa ed dalin, tan akin a ginawa to itan?
9 Sirin, say makatunongan a konklusyon et say pamidbir ed say Manangiter ed sarayan amin a bengatla, unong a ginawa na managsulat na Biblia ya angikuan nipaakar ed si Jehova a Dios: “Sika a mismo so nanggawa na katawenan tan ed dalin.” Diad anton gagala? Inter to so ebat diad impaneskribe ed Dios bilang “say Mananibukel ed dalin tan say Managgawa ed sikato, Sikato so angiletneg ed sikato a malet, ya agto pinalsan andi-kakanaan, a tinibukel to pian panayaman.”—Isaias 37:16; 45:18.
Say Makapakelaw a Mabilay a Selula
10, 11. Akin a say mabilay a selula so ontanlan makapakelaw?
10 Anto met ed saray mabilay a bengatla? Agta kaukolan da so managgawa? Alimbawa, kunsideraen so pigaran makapakelaw iran nengneng na sakey a mabilay a selula. Diad libro ton Evolution: A Theory in Crisis, ikuan na molekular a biolohistan si Michael Denton: “Anggan say sankasimplian ed amin a mabilay iran sistema ed dalin natan, bakteryal iran selula, so kumplikadon tuloy iran bengatla. Anggaman say tingtingot a bakteryal iran selula so melag a tuloy, . . . balang sakey so walaan na parehon peteg a melmelag a panaggawaan a mankarga na nilibon nikabkabiig a nidisenyon piraso na mairap a talosan a molekular a makina . . . a kumplikadon tuloy nen dinanman a makinan ginawa na too tan sigpot ya andian na kapara ed andian na bilay iran bengatla ed mundo.”
11 Nipaakar ed genetic code ed balang selula, ikuanto: “Say kapasidad na DNA a mangisimpen na impormasyon et palumbasan ton tuloy so antokaman ya arum nin kabkabat a sistema; atan so ontanlan epektibo ya amin a nakakaukolan ya impormasyon pian pihon ipanengneng ya amin iray detalye na sakey ya organismo a kumplikado a singa say too so manbelat na onkulang a pigaran libon minilyon na sakey a gramo. . . . Ipareng ed sukat na inkatudio tan inkakumplikadon impanengneng na sistema na bilay et anggan say sankaabantian [iran produkto] tayo so ompatnag ya aliwliwa. Sikatayo so manliknan nipaabeba.”
12. Anto so imbaga na sientista nipaakar ed lapuan na selula?
12 Iyarum nen Denton: “Say inkakumplikado na sankasimplian a kabkabat a klase na selula so ontanlan baleg ya imposiblin aksobien ya atan a bengatla so biglan nibantak a bansag na bengatlan nikadkaduma, agnagawan tuloy, ya ebento.” Nakaukolan a walaan itan na desinyador tan managgawa.
Say Makapakelaw ya Utek Tayo
13, 14. Akin a say utek et lalon makapakelaw nen say sakey a mabilay a selula?
13 Kanian ikuan na sayan sientista: “No nipaakar ed inkakumplikado, say indibidual a selula so anggapo sano ipareng ed sistema a singa say utek na ayep. Say utek na too so mankarga na ngalngalin samplon libon milyon a nerve cells. Kada nerve cell et nipasen ed baetan na samplon libo tan sanlasus libon mankakawing iran linat a ditan et mikonekta ed arum iran nerve cell diad utek. No pankakasakeyen, say dagup a bilang na koneksyon ed utek na too so mandampot . . . na sanlibon minilyon.”
14 Intuloy nen Denton: “Anggano kakalasus lambengat ed saray koneksyon diad utek so espisipikon tuloy ya organisado, siansian saya so mangirepresenta na sakey a sisteman mankakarga na balbaleg a tuloy a bilang na espisipiko iran koneksyon nen say interon communications network ed Dalin.” Insan intepet to: “Kasin wala so antokaman a nengneng na nibanbanan panangikurang so makatibukel na ontan iran sistema?” Mapatnag, say ebat so nakaukolan ya andi. Nepeg a say utek so walaan na manataliman Desinyador tan Managgawa.
15. Antoray komento na saray arum nipaakar ed utek?
15 Say utek na too so manggawa ni ingen ed sankaabantian iran computers a singa daan. Inkuan na managsulat ed siensia a si Morton Hunt: “Saray aktibon memorya tayo so mamenben na pigaran bilyon iran danay a mas dakel ya impormasyon nen say sakey a baleg a komtemporaryon manangusisan computer.” Kanian, impanampot na siruhano na utek a si Dr. Robert J. White: “Anggapo so nagawaan ko noagta say pamidbir ed kiwawala na Superyor ya Intelehensya, a responsable ed desinyo tan panibukel na makapakelaw a relasyon na utek-ed-kanonotan—bengatlan agnayarian na toon natalosan. . . . kaukolan kon sisiaen amin iya a walaan na intelehentin gapowan, a ginawa itan na Sakey.” Nakaukolan ya atan et Sakey a manatalima.
Say Nikaduman Sistema na Dala
16-18. (a) Diad antoran dalan a nikadkaduma so sistema na dala? (b) Diad anton konklusyon so panampotan tayo?
16 Kunsideraen met, so nikaduman sistema na dala a mangipasabi na saray sustansya tan oksihena tan manalimbeng sumpad inpeksyon. Nipaakar ed red blood cells, a baleg a kabiangan na sayan sistema, ikuan na libron ABC’s of the Human Body: “Say sakey a tedter na dala so mankarga na masulok a 250 milyon nanbibiigan a blood cells . . . Say laman so mankarga angangko na 25 trilyon ed saratan, a magenap, no nitaytayak, a manakbong ed apatiran panaggalawan na tenis (tennis courts). . . . Saray pansalat so nagawa, ed peles a 3 milyon a balon selula ed kada segundo.”
17 Nipaakar ed white blood cells, sananey a kabiangan na nikaduman sistema na dala, ibabaga ed sikatayo na sayan parehon palapagan: “Anggaman wala labat so saksakey a klase na red cell, say white blood cells so walaan na amayamay a nengneng, a balang tipo et makayarin mipuligesgesan ed saray pilalaban na laman diad sakey a duman dalan. Alimbawa, sakey a klase, so managderal na dead cells. Arum nin klase so mamawala na antibodies a sumpad saray mikrobyo, mangekal ed samal na sankailin substansya, odino literal a mangan tan mantunaw ed bakterya.”
18 Agaylan sakey a makapakelaw tan atagey a tuloy ya organisadon sistema! Maseguron antokaman a bengatlan nankakasakey a tuloy tan ontanlan asalimbengan so nepeg a walaan na matudion tuloy tan manataliman organisador—say Dios.
Arum Niran Pankelawan
19. Panon so kipareng na mata ed saray ginawa-na-toon instrumento?
19 Walaray dakel nin arum a pankelawan ed laman na too. Sakey et say mata, ya agaylan adesinyo ya anggapo so kameran makaalig ed atan. Inkuan nen astronomon Robert Jastrow: “Ompatnag a say mata et dinisenyo; ya anggapo so desinyador na saray teleskopyo a makapanggawa na magmaong.” Tan isalaysay na palapagan a Popular Photography: “Saray mata na too so makanengneng ed malalaknab a detalye nen say pelikula. Makanengneng ira ed taloran sukat (three dimension), diad baleg a tuloy a laknab na anggulo, ya anggapo so makadisurbo, diad mantultuloy a kurang . . . Say pangipareng na kamera ed mata na too so aliwan maabig ya analogo. Say mata na too so mipadpara ed sakey a makapakelaw a tuloy ya abanten supercomputer a walaan na artipisyal ya intelehensya, panangikurang-na-impormasyon iran abilidad, inkapeles, tan nanduruman panangikurang a labas ed dinanman a ginawa-na-toon agamilen, computer o kamera.”
20. Antoray arum nin makapakelaw iran nengneng na laman na too?
20 Isipen met so dalan ya amin a masoliwet iran organo na laman a mankokoopera ya andian na sinononot a sagpot tayo. Alimbawa, iyan tayo so nambabangil a klase na tagano tan iinumen ed saray eges tayo, ingen ikukurang ira na laman tan mamawala na enerhya. Salien pan iyan iratan a nambabangil a bengatla ed tanken gas na luluganan tan nengnengen no panon kaarawi so laen to! Insan wadtan so milagro ed panag-anak, say pamawala na sakey a makaroyroyon ugaw—pulopulos na atateng to—diad loob lambengat na siam bulan. Tan komusta so abilidad na ugaw a diad pigaran taon lambengat et manaral no panon so pansalita na sakey a kumplikadon lenguahe?
21. Diad pangunsidera ed saray makapakelaw ed laman, anto so ikuan na makatunongan a totoo?
21 On, say dakel a makapakelaw, masoliwet iran palsa ed laman na too so mamakelaw a tuloy ed sikatayo. Anggapo so enhinyero a makaduplika ed saraman a bengatla. Kasin saratan lambengat so kinkimey na bulag a kibanbana? Seguradon andi. Imbes, sano kunsideraen ya amin so makapakelaw iran nengneng na atooan a laman, saray makatunongan a totoo so mangikuan, a singa ed inkuan na salmista: “Idayew taka [Dios] lapud diad makapataktakot a dalan et siak so makapakelkelaw ya agawa. Pankelkelawan so gawagawam.”—Salmo 139:14.
Say Supremon Managpaalagey
22, 23. (a) Akin a nepeg tayon bidbiren so kiwawala na Manamalsa? (b) Anto so dugarugan ibabaga na Biblia nipaakar ed Dios?
22 Ikuan na Biblia: “Balang abung so impaalagey na sakey, siempre; balet say angipaalagey na amin a bengatlan niwala et say Dios.” (Hebreos 3:4, The Jerusalem Bible) Lapud dinanman ya abung, anggan panon kasimpli, so walaan na managpaalagey, sirin say nagkalalon kumplikadon talba, a pati ed dakel iran nambabangil a bilay ed dalin so nepeg met a walaan na sakey a managpaalagey. Tan lapud bidbiren tayo so kiwawala na totoon angimbento ed saray uusaren a singa saray eroplano, telebisyon, tan computer, agta nepeg a bidbiren tayo met so kiwawala na Sakey ya angiter ed katooan na utek pian gawaen iratan a bengatla?
23 Peteg a sikato so tatawagen na Biblia a “tuan Dios, si Jehova, . . . say Manamalsa na katawenan tan say Engranden Sakey a mangilalaknab ed sikara; say Sakey ya angilaknab ed dalin tan ed saray bunga to, say Sakey ya angiter na panlinawa ed totoo ed tapew to.” (Isaias 42:5) Walaan so Biblia na maabig a katunongan ed pangiyabawag: “Sika so manepeg, Jehova, salanti say Dios mi, a mangawat na gloria tan dayew tan pakayari, ta pinalsam so amin a bengabengatla, tan lapu ed linawam niwala ra tan sikara so apalsa.”—Apocalipsis 4:11.
24. Panon tayon amta a wala so sakey a Dios?
24 On, naamtaan tayo a wala so Dios diad panamegley na saray bengatlan ginawa to. “Ta saray agnanengneng a kalidad na [Dios] so mabitar a nanengneng manlapud inkapalsa na mundo a manpatuloy, natalosan ira diad panamegley na saray bengatlan ginawa na [Dios].”—Roma 1:20.
25, 26. Akin a say agsuston panangusar na sakey a bengatla et aliwan katunongan sumpad kiwala na managgawa to?
25 Say katuaan a say bengatlan ginawa et aliwa so inkausar to et agmankabaliksan ya anggapo so managgawa to. Say sakey ya eroplano et nausar ed saray gagalan mangiter na deen, a bilang luluganan. Balet atan so nausar met parad kadederal, a singa panagbomba. Say impakausar to ed manamatey a dalan et agmankabaliksan ya andian na managgawa.
26 Mipadpara, say katuaan a saray totoo so ontanlan mabetbet a nagmaliw a mauges et agmankabaliksan ya andian ira na Managgawa, ya anggapo so Dios. Kanian, dugaruga so naimano na Biblia: “Say inkakulangkulang yon totoo! Pablien ta so domadamili a singa say pitek? Nayarian ta na bengatlan ginawa ya ibaga ed saman so managgawa to: ‘Agto ak ginawa’? Tan nayarian ta na mismon bengatlan tinibukel ya ibaga nipaakar ed mananibukel to: ‘Sikato ta so angipanengneng na pakatalos’?”—Isaias 29:16.
27. Akin a nailaloan tayon ebatan na Dios iray tepet tayo nipaakar ed kairapan?
27 Angipanengneng so Manamalsa na kakabatan to diad panamegley na makapakelaw ya inkakumplikado na ginawa to. Impanengneng to a sikato so peteg a manatalima ed sikatayo diad impanggawa ed dalin a dugarugan napanbilayan, diad impanggawa ed saray laman tan kanonotan tayo ed ontan a makapakelaw a dalan, tan diad impanggawa ed ontanlan dakel a maabig a bengabengatla pian sikatayo so mangayaga. Maseguron ipanengneng to so parehon kakabatan tan panagtalima diad pangipakabat na saray ebat ed saray tepet a singa: Akin ya inabuloyan na Dios so kairapan? Anto so gawaen to nipaakar ed atan
[Litrato ed pahina 5]
Say dalin, tekep na mananalimbeng ya atmospera to, so sakey a nikadkaduman ayaman a dinisenyo na manataliman Dios parad sikatayo
[Litrato ed pahina 6]
Say dalin so ginawa a tekep na maaron panangasikaso ta pian napangayagaan tayo a sigpot so bilay
[Litrato ed pahina 7]
‘Say sakey ya utek so mankarga na dakdakel iran koneksyon nen say interon communications network ed Dalin.’—Molekular a biolohista
[Litrato ed pahina 8]
“Ompatnag a say mata so dinisenyo; anggapo so desinyador na saray teleskopyo a makagawa na magmaong.”—Astronomo