Agkamin Balot Tinaynanan nen Jehova
UNONG ED SALAYSAY NEN NASHO DORI
Say Mbreshtan so melag a purok ed palandey diad mamaabalaten na Albania, ag-arawi manlapud Gresya. Siak so niyanak diman nen 1907. Sanen limay taon ko, ginapoan koy onatendi ed eskuelaan a Griego, ingen say paneeskuelak so tinmunda sanen nilusob na saray puersa na Italya so Albania legan na Guerra Mundial I. Kayari na bakal, intuloy koy paneeskuelak balet diad lenguahen Albania.
ANGGAMAN agtanton relihyoso iray ateng ko, uunoren daray tradisyon na Albanian Orthodox Church. Say agi nen lakik so sakey a pari diad Mbreshtan, kanian akapantrabaho ak ed simbaan tan aktual ya anengneng koy nagagawa ditan. Ompatnag a kaapaan iray ritual, tan ginonigon ak na pansimpisimpitan.
Diad pitunosan ed lokal a kostumbre, saray ateng ko so nanpili na marikit pian asawaen ko. Si Argjiro so nanlapud asisingger a purok na Grabova, tan sikami so kinasal nen 1928, sanen sikatoy 18.
Panaral na Katuaay Biblia
Ngalngali met ed satan a panaon et inreklamok ed sakey a kanayon a binmisitan nanlapud Estados Unidos so nipaakar ed Orthodox Church. “Diman ed Amerika, asingger ed ayaman ko,” so ebat to, “walay grupo na totoon andian na relihyon, balet ta aaralen day Biblia.” Say ideya na panagaral na Biblia ya andian na relihyon so anagyat ed siak. Kanian tinepetan ko no nipawitan to ak na pigaran literatura na Biblia.
Alingwanan ko lay nantongtongan mi anggad ngalngali sakey taon ed saginonor sanen naawat koy sakey a package a nanlapud Milwaukee, Wisconsin. Karga toy libron The Harp of God diad salitay Albania tan Say Panag-Bantayan diad Griego. Pinarlasan koy libro tan naimanok so pakapatnagan ed tuan iglesia. Satan so nanggulo ed siak. ‘Agkon balot labay so mibabali ed antokaman a relihyon,’ inkuan ko ed siak a dili. Kanian agko sinumpal a binasa so libro.
Nen 1929, siak so linmoob ed militar tan nibaki ed syudad na Tiranë, say kabisera na Albania. Akabat ko diman si Stathi Muçi, a manbabasa na Griegon Biblia. “Oonla ka ed simbaan?” so tepet ko. “Andi,” so ebat to. “Tinaynan ko so iglesia. Sakey ak ed saray International Bible Student.” Sananey nin sundalo tan siak so linma ed sakey a miting a kaibay Stathi ed Simba. Naaralan mi diman a say tuan iglesia et aliwan bilding odino sakey a relihyon, noagta tugyopen na alanaan ya ariripen nen Kristo. Atalosan ko la natan so ibabaga na The Harp of God.
Si Nasho Idrizi tan Spiro Vruho so pinmawil ed Albania nanlapud Estados Unidos diad kapegleyan na saray taon 1920 tan inkakayat daray katuaan ed Biblia a naaralan da diman. Siak so ginmapon inmatendi ed saray miting diad Tiranë, a kaiba iray pigaran Estudyante na Biblia. Agnambayag et nipabitar ed siak ya aromog ko lay organisasyon nen Jehova. Kanian nen Agosto 4, 1930, abautismoan ak ed kabangibang ya ilog.
Kayari to et pinmawil ak ed Mbreshtan pian ituloy koy anapan ko bilang sapatero. Balet lalon importanti et innabang ko’d arum so naaralan kon katuaan na Biblia. Ibagak ed sikara: “Si Jesu-Kristo so aliwan singa saray imahen ed simbaan. Sikato so mabilay!”
Panagpulong Anggaman ed Isusumpa
Sinamsam nen Ahmed Bey Zogu so pakayari nen 1925, ginawa toy inkasikaton Arin Zog I nen 1928, tan nanuley anggad 1939. Say ministro to ed saray kanepegan na totoo so angabobon parad Kristianon kimey mi. Anggaman kuan, walaan kami na saray problema. Saya so lapud si Musa Juka, say ministro na interior, so maapapit a kaalyado na papa ed Roma. Inganggan nen Juka a talora lambengat iran relihyon so bidbiren—say Muslim, Orthodox, tan Romano Katoliko. Nanggunaetan na pulisya a samsamen iray libro mi tan patundaen so panagpulong mi, balet ag-ira tinmalona.
Legan na saray taon 1930, mabetbet kon binisita so Berat, sakey a babaleg a syudad ed Albania a ditan et ididirehi nen Mihal Sveci so panagpulong mi. Inyuksoy miray panagliber a panagpulong ed interon bansa. Aminsan siak so nibaki ed say baley na Shkodër ed loob na duaran simba, tan akapangitilak ak na amayamay a literatura. Nen 1935 say grupo mi so angaryada na bus pian manpulong diad baley na Këlcyrë. Insan sakey a babaleg a panagliber so niyeskedyul parad saray baley na Përmet, Leskovik, Ersekë, Korcë, Pogradec, tan Elbasan. Asumpal mi so impanliber diman ed Tiranë a dugaruga parad panselebra ed Memoryal na impatey nen Kristo.
Say suplay na espiritual a tagano so tinmulong ed sikami pian mansiansian mabiskeg ed espiritual, kanian agmin balot aliknan tinaynanan. Manlapud 1930 ya anggad 1939, regular kon naawat so Panag-Bantayan ed Griego. Say kalat ko met et say panbasa na Biblia anggan sakey oras lambengat ed kada agew, a satan so agawaan ko ed ngalngali 60 taon sakbay na inkapuy na pakanengneng ko. Aganggano ni lambengat so inkiwala na interon Biblia ed lenguahe na Albania, kanian siak so maliket ta naaralan ko so Griego bilang sakey ya ugaw. Arum a Tastasi ed Albania diad saraman ya asasakbay ya agew so akaaral met a manbasa na Griego pian nayarin nabasa ra met so interon Biblia.
Nen 1938, abautismoan si Argjiro. Nen 1939 niyanak so pitora ed samploran ananak mi. Makapaermen, talora ed saray inmunan pitoran anak mi so inaatey sanen ugugaw nira.
Saray Kairapan Legan na Guerra Mundial II
Nen Abril 1939, sakbay a tuloy na igagapoy Guerra Mundial II, inataki na saray tropa na Italyanon Fasista so Albania. Agnambayag kayari to say kimey na Tastasi nen Jehova so sinebelan, balet say melag a grupo mi na ngalngali 50 a manangiproklama na Panarian so nantultuloy a nampupulong. Manga 15,000 ed saray libro mi tan saray bokleta so sinamsam tan dineral legan na Guerra Mundial II.
Si Jani Komino so walaan na baleg a simpenan a kuarto a parad literatura a nisuldong ed ayaman to. Sanen naamtaan na saray puersa na Italyano a saray libro so niyimprinta ed Estados Unidos, naaburido ira. “Sikayo iray managpropaganda! Say Estados Unidos so sumpa ed Italya!” so kuanda. Say maseseg a babalolakin agagin Thomai tan Vasili Cama so inerel, tan sanen naamtaan a saray libron ibubunog da et nanlapud si Komino, sikato met so inerel. Agnambayag et siak so impatawag na pulis parad interogasyon.
“Kabat mo irayan lalaki?” tepet da.
“On,” ebat ko.
“Kaibam iran mankikimey?”
“On,” kuanko. “Sikami so Tastasi nen Jehova. Aliwa kamin sumpa ed saray gobierno. Neutral kami.”
“Abayag ta lan manbubunog kayo na sayan literatura?”
Sanen siak so mapekder ya inmebat, pinusasan da ak, tan siak so impriso ra nen Hulyo 6, 1940. Apiulopan ko diman so limaran arum a nanlapud purok ko—si Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino, tan saray sanagin Cama. Kaleganan a walad prisoan naabet mi taloran arum a Tastasi—si Gori Naçi, Nikodhim Shyti, tan Leonidas Pope. Amin mi a siamira so impanleletletan ed loob na 1.8 por 3.7 metro akulongan!
Kayari pigaran agew, nankakasakey kamin inggulonggulong tan inyakar ed syudad na Përmet. Taloran bulan ed saginonor et inyalis kami ed prisoan diad Tiranë tan pinansiansia parad kaaruman a waloy bulan ya andian na imbestigasyon.
Kaunoran, inmapireng kami ed korte na militar. Si Brother Shyti tan siak so asentensyaan na 27 bulan, si Brother Komino so 24 bulan, tan say arum so nibulos kayari samploran bulan. Sikami so niyalis ed prisoan na Gjirokastër, a ditan si Brother Gole Flloko so tinmulong ed kibulos mi nen 1943. Kayari tonman saray pamilya mi so nanayam ed syudad na Përmet, a siak so manangasikaso ed say melag a kongregasyon diman.
Anggaman asebelan so kimey mi tan kapetapetangan na Guerra Mundial II ed kaliberliber iran bansa, intultuloy min gawaen so anggaay nayarian mi pian sumpaley nipabtang ed sikami a mangipulong ed mensahe na Panarian. (Mateo 24:14) Nen 1944 sakey a dagup na 15 Tastasi so wala ed prisoan. Ingen, legan na sarayan mairap a panaon, agmin balot aliknan tinaynanan nen Jehova.
Asubok ed Isyu na Neutralidad
Anggaman angangga so guerra nen 1945, nansiansia iray kairapan mi tan lalon inmuges ni ingen. Inyimpuersa so inkapilitan a panagboto legan na eleksiyon ed Disyembre 2, 1946. Siopaman a manalin ompaliis so impasen a kabusol na Estado. Saramay wala ed kongregasyon mi ed Përmet so ginmapon mantepet, “Antoy nepeg tayon gawaen?”
“No manmamatalek kayo ed si Jehova,” ebat ko, “agyo ak la kaukolan a tepetan no antoy gawaen yo. Kabat yo lan sipor a saray totoo nen Jehova so neutral. Sikaray agkabiangan na mundo.”—Juan 17:16.
Sinmabi so agew na eleksiyon, tan saray delegado na gobierno so linma ed kaabungan mi. Sikakalmado ran inkuan, “Oh, mankape itayo tan mantongtong. Amta yo no anto natan?”
“On, nagagawa so eleksiyon,” ebat ko.
“Apura yo, ta no andi naatrasado kayo,” inkuan na sakey ya opiser.
“Andi, agko plano so onla. Say botos mi so parad si Jehova,” ebat ko.
“Sirin, mila ka ta botosan so oposisyon.”
Impaliwawak a saray Tastasi nen Jehova so absoluton neutral. Sanen kabkabat la so talindeg mi, babaleg a desdes so niiter ed sikami. Sikami ginanggan ya itunda iray panmimiting mi, kanian siaamot kamin nantitipon.
Isesempet ed Purok Mi
Nen 1947 say pamilyak tan siak so pinmawil ed Mbreshtan. Tamtampol kayari tonman, diad ambetebetel a ngarem na Disyembre, siak so impatawag ed opisina na Sigurimi (secret police). “Amtam no akin a tinawag mi ka?” tepet na opiser.
“Padesir ko lapud ta nadngelan yo so akusasyon sumpad siak,” kuanko. “Balet ibabagay Biblia a say mundo so mamubusol ed sikami, kanian saray akusasyon so agmakapasurprisa ed siak.”—Juan 15:18, 19.
“Agmo itotongtong ed siak so nipaakar ed Biblia,” so malangas ya ebat to. “Duksaen ta ka.”
Tinmaynan so opiser tan saray totoo to, balet inkuan da ed siak ya onalagey ed paway diad betel. Ag-abayag tinawag to ak ed opisina to tan inganggan to ed siak ya ontundan manmiting ed ayaman mi. “Panon karakel so manaayam ed purok yo?” tepet to.
“Sanlasus tan duamplo,” kuanko.
“Antoy relihyon da?”
“Albanian Orthodox.”
“Sika ey?”
“Sakey ak ed Tastasi nen Jehova.”
“Sanlasus tan duamplo et saksakey so laen da tan sika sananey?” Insan inganggan to ak a manelsel na kandila ed simbaan. Sanen inkuan kon agko nagawaan, binasigan to ak na bislak. Man-ala-una la ed kabuasan sanen siak so nibulos a siansia.
Apakset so Suplay na Literatura
Kayari impangangga na Guerra Mundial II, ginmapon akawat kami lamet na Say Panag-Bantayan diad panamegley na koreo, balet agnambayag et saray magasin so agla nitutulor. Insan, sakey a labi alas-diyes, impatawag ak na secret police. “Sinmabi so sakey a magasin ed Griego,” kuan ed siak, “tan labay min ipaliwawam no antoy kabaliksan ton ’ya.”
“Agko amtan maong so Griego,” kuanko. “Mas kabat na samay kaabay ko. Natulongan to kayo anganko.”
“Andi, labay min ipaliwawam iya,” inkuan na sakey ya opiser legan a ginuyor toy pigaran kopyan Griego a Say Panag-Bantayan.
“Oh, gawak iraya!” kelyaw ko. “Siempre, nipaliwawak iya. Amta yo, sarayan magasin so sinmabin nanlapu ed Brooklyn, New York. Ditan so kuwalaan na saray hedkuarter na Tastasi nen Jehova. Sakey ak ed saray Tastasi nen Jehova. Balet ta alingo ira amo ed say address. Sarayan magasin so nepeg komon ya ipatulor ed siak, aliwan sikayo.”
Agda iter ed siak iratan a magasin, tan manlapu ed satan a panaon anggad 1991, masulok a maong a 40 taon ed saginonor, agkami akawat na dinanman a literatura na Biblia diad Albania. Legan na saratan a taon, nantultuloy kamin nanpulong, ya uusarey Biblia mi lambengat. Ngalngali 20 a Tastasi so wala ed kulongan nen 1949; arum so asentensyaan na limaran taon.
Dinmaak so Ir-irap
Diad saray taon 1950, ginanggan iray totoo a mangawit na saray dokumento pian ipanengneng dan sikaray nansuporta ed militar. Balet impulisay na Tastasi nen Jehova so mangawit na saratan a dokumento. Lapud saya, si Brother Komino tan siak so apriso lamet ed duaran bulan.
Legan na saratan a panaon ya inabuloyan na Estado so kiwawala na pigaran relihyon, awalaan kami na kawayangan. Anggaman ontan, nen 1967 amin a relihyon so sinebelan, a nanggawan opisyal a pirmin atiestikon bansa so Albania. Nantultuloy a nanggunaetan na Tastasi nen Jehova so manmiting, balet nagmaliw a mairap a tuloy. Nandait so arum ed sikami na nikaduman bulsa diad dalem na jacket mi pian niyamot mi so sakey a melag a Biblia. Insan kami ompaway ed lawak pian basaen itan.
Narel iray Tastasi diad Tiranë, tan talora so asentensyaan na limaran taon diad niyarawi iran panamairapan a kampo. Bilang resulta, nanirap iray pamilya ra. Sikamin nanlapud ankelag, nisulinek iran purok so agpinataynan lapud agkami inkonsidera a seryoson pansesgaan. Balet say neutralidad mi so angitonton ed kaekal na kangaranan mi ed listaan na panangan. Kanian, alay irap so bilay. Ontan met, duara nin ananak mi so inaatey. Ingen agmi aliknan tinaynanan nen Jehova.
Kasmak so itatakot ed Albania. Kada sakey so binantayan, tan say secret police so mansulat na saray report ed siopaman a manalin mangibalikas na opinyon a miduma manlapud satan a manuuley a partido. Kanian sikami so pirmin malikas nipaakar panggaway nisulat iran report ed babaleg iran grupo na duara odino talora. Siansian agkami tinmundan nanpulong.
Diad sakey a sagpot a mamalesay inkawetwet ed limog na agagi, angikayat na dengeldengel so secret police a say sakey a prominentin Tasi ed Tiranë so inkuan ya espiya. Agawan abalang na arum so kompiyansa ra tan anisturbo na daiset ed pankakasakey mi. Lapud andian na kaplesan a literatura na Biblia tan andian na pitatalosan ed nanengneng ya organisasyon nen Jehova, pigara so sinmuko ed takot.
Kaaruman, angikayat iray autoridad na dengeldengel a si Spiro Vruho, sakey a pirmin respetadon Kristianon matatken diad Albania, so nanbitkel. “Nengneng yo,” kuanda, “anggan si Vruho et sinmuko.” Nagmaliw balet a mapatnag ed saginonor a si Brother Vruho so diad tua et pinatey.
Nen 1975, Si Argjiro tan siak so nanayam a kaibay anak min laki diad Tiranë ed pigaran bulan. Legan na eleksiyon, saray autoridad ed syudad so anesdes ed sikami diad panamagyaw: “No agkayo manboto, ekalen mi ed trabaho so anak yo.”
“Say anak mi so 25 taon la ed trabaho to,” kuanko. “Walaan kayo na detalyado iran rekord nipaakar ed sikato tan say pamilya to. Agko nanboto ed masulok a 40 taon. Sayan impormasyon so normal ed saray rekord na trabahador. No andi, sirin saray rekord yo so aliwan mauksoy. No satan et wala ed saray rekord yo, sirin abayag kilan agmatoor ed say partido diad pangiyaabuloy ed sikaton mantrabaho ed dakel a taon.” Diad impakadngel ed saya, inkuan na saray autoridad a sano ompawil kami ed Mbreshtan, agda ipilit itan ya isyu.
Dramatiko Iran Pananguman
Nen 1983 inmalis kami manlapud Mbreshtan diman ed syudad na Laç. Agnambayag kayari na saman, nen 1985, inatey so diktador. Sikato so nanuley nanlapud saramay impilit iran eleksiyon nen 1946. Saginonor, say estatua to, a nandomina ed manunan pasen ed Tiranë, tan ed samay si Stalin so gineba.
Legan na saray dekada na say pananebel ed aktibidad mi, amayamay a Tastasi so trinaton siruruksa, tan arum so pinapatey. Sakey a too so angikuan ed arum a Tastasi ed kalsada: “Legan na panaon na saray Komunista, amin mi so angipulisay ed Dios. Saray Tastasi nen Jehova lambengat so nansiansian matoor ed sikato anggaman ed saray subok tan kairapan.”
Legan a niiter so malaglaem a kawayangan, nireport so siameran aktibidad na Kristianon ministeryo nen Hunyo 1991. Nen Hunyo 1992, sakey bulan kayari inekal so pananebel, 56 so akibiang ed panagpulong a kimey. Asasakbay ed satan a taon sikami so magayagan tuloy ya awalaan na inmatendin 325 ed Memoryal na impatey nen Kristo. Nanlapu la ed saman say bilang na manpupulong so dinmakel ya anggad masulok a 600, tan walaan na dagup a 3,491 ya inmatendi ed Memoryal nen Abril 14, 1995! Diad agano niran taon et niwala so agnadeskribin gayaga parad siak a nanengneng so amayamay a tobonbalon niyaarum ed saray kongregasyon mi.
Nansiansian matoor si Argjiro ed si Jehova tan nanmatoor ed siak ed amin na sarayan taon. Legan a wala ak ed prisoan odino manbiabiahe ed panagpulong a kimey, sikatoy siaanos a nanasikaso parad saray pankaukolan na pamilya mi ya andian na reklamo. Sakey ed saray anak mi tan say asawa to so abautismoan nen 1993. Satan so amaliket ed sikami.
Parad Panarian na Dios Lambengat
Naliliketan ak a makanengneng ed organisasyon nen Jehova diad Albania ya ontanlan nankakasakey tan manggagayaga ed espiritual ya iyaaligwas. Liknaen kon singa ak si masiken lan Simeon diad Jerusalem a sikato sakbay ya inatey so apagamoran na mablin pribilihyon pakanengneng ed say abayag lan insipan a Mesias. (Lucas 2:30, 31) Natan sano natetepetan ak no dinan a porma na gobierno so lablabayen ko, ikuanko: “Agko pilien so Komunismo nisay kapitalismo. Balanglan saray totoo odino say Estado so akankien na dalin so ag-importanti. Saray gobierno so manggagawa na saray kalsada, mangitatarok na kuryenti ed ararawin purok, tan mangitatarya na sukat na uksoy. Anggaman ontan, say gobierno nen Jehova, say mangatatawen a Panarian to, so alenleneg a solusyon ed saray mairap a problema a kipapaarapan na Albania ontan met ed amin ni’d mundo.”
No anto so gagawaen na ariripen na Dios ed sankadalinan diad panagpulong nipaakar ed Panarian na Dios et aliwan kimey na siopaman a too. Saya so kimey na Dios. Sikatayo so ariripen to. Anggaman awalaan kami na dakel ya ir-irap diad Albania tan abayag kamin naandian na pitatalosan ed nanengneng ya organisasyon nen Jehova, agto kamin balot tinaynanan. Say espiritu To so naynay a wadia. Igigiya To so kada kundang ed say dalan. Anengneng ko iya ed interon bilay ko.