Michael Faraday—Sientista tan Toon Walaay Pananisia

“Say Ama na Elektrisidad.” “Sankabalgan a managsalin sientista ed kapiganman.” Saraya so duaran deskripsyon ed si Michael Faraday, a nianak nen 1791 diad Inglatera, a say diskobre ton electromagnetism so nansumpal ed inkiwala na electric motors tan power generation.

MALAKNAB a nanlektyur si Faraday ed chemistry tan physics ed Royal Institution diad London. Saray lektyur to so adesinyo pian nipaamtan say siensia so ontulong ed kalangweran a natebek iray komplikadon ideya. Akaawat na saray dayew manlapud dakel ya unibersidad. Ingen pinaliisan toy publisidad. Sikatoy masimoon a relihyoson too, sankaliketan ed panbukbukor to ed taloran-kuarton apartment tan piulop ed pamilya to tan saray kapananisiaan to. Kabiangan si Faraday ed deniskribe to a bilang “sakey a melmelag tan minudmuran sekta na Kristianos, a kabat . . . bilang saray Sandemanian.” Siopa ira? Anto so sisiaen da? Tan panon a saya so angapekta ed si Faraday?

Saray Sandemanian

“Say inmunan koneksion ed baetan na pamilya nen Faraday tan simbaan na Sandemanian so pinantekep na laklaki nen Michael Faraday,” so inkuan nen Geoffrey Cantor, say autor na Michael Faraday: Sandemanian and Scientist. Sikara so akilimog ed papatumbok na managbiahen agmipapaknan ministro a saray kaiba to so angadapta ed sisisiaen na Sandemanian.

Si Robert Sandeman (1718-71) so sakey ya estudyante ed unibersidad diad Edinburgh, manaaral na matematika, Griego, tan arum a lenguahe sanen sakey ya agew sikatoy tinmalineng ed panpupulong na datin Presbyterianon ministro a si John Glass. Say nadngel to so anagyat ed sikaton ontunda ed unibersidad, ompawil ed Perth, tan akiulop ed si Glass tan saray kaiba to.

Nen dekada na 1720, nanduaruwaan nen John Glass so arum a bangat na say Church of Scotland. Say panaaral toy Salita na Dios so angitonton ed sikaton ibaga a say Biblikon nasyon na Israel so mangililitrato ed sakey ya espiritual a nasyon a saray mibabaley to so nanlapu ed dakel a nasyonalidad. Agton balot akaromog na pamatunong parad sakey a biig ya iglesia parad balang nasyon.

Agla komportable ed saray bangat na relihyon to diad Tealing ed paway na Dundee, Scotland, inmekal la si Glass ed Church of Scotland tan angorganisa na dili to iran miting. Nayarin sanlasus a totoo so akiulop ed sikato, tan nanlapud kagapo et alikna ra so pankaukolan a mansiansian mankakasakey ed ulop da. Deniside ran tumboken iray bilin nen Kristo, a nirekord ed Mateo kapitulo 18, bersikulo 15 ya anggad 17, pian nauksoy so antokaman ya agpantatalosan. Saginonor et nantitipon ira a sinimba a pian saramay walaay parehon pananisia so makapandaragup parad pikakasi tan pananimbawa.

Sanen dinmakel la so bilang na totoon onaatendin regular ed saray miting na nanduruman grupo, kinaukolan iray responsablin lalaki pian mangasikaso ed panagdayew da. Balet siopa so onkualipika? Di John Glass tan saray kaiba to so partikular ya angimano ed insulat nen apostol Pablo ed sayan pamaakaran. (1 Timoteo 3:1-7; Tito 1:5-9) Agda naimanon abitla so edukasyon ed unibersidad odino say pankaukolan a talosan so Hebreo tan Griego. Kanian kayari na sipipikasin impanaral ed saray Makasulatan a panangigiya, anuro ira na kualipikado a lalaki a magmaliw ya elders. Saramay matoor ed Church of Scotland so angiparaaan ed satan a “dawit-dawit a panangayew” pian saray anggapoy aral a lalakin “pinabaleg ed tinebey, dagum, odino lukoy” pian kunwarin talosan so Biblia tan mangipulong ed mensahe to. Nen, 1733, nanpaalagey ira di Glass tan kapananisiaan to na panagmitingan diad baley na Perth, ginetman desdesen na lokal a klero iray opisyales pian pataynanen ira ed baley. Sikaray sinmaew, tan say muyongan so binmulaslas.

Inasawa nen Robert Sandeman so panguloan ya anak a bii nen Glass, diad edad a 26, sikatoy nagmaliw ya elder ed kongregasyon na Glassites diad Perth. Ambelat a maong so responsibilidad to bilang elder kanian deniside ton ideboto so amin a panaon ed panag-pastol a kimey. Saginonor, kayari impatey na asawa to, si Robert so “sililiket ya inmabobon a manlingkor ed Katawan inerman a sikatoy kaukolan,” so inkuan na sakey a biograpikon impaneskribe.

Say Ikakayat na Sandemanianismo

Siseseseg a pinalaknab nen Sandeman so ministeryo to manlapud Scotland ya anggad Inglatera, a ditan binmulaslas so balo iran grupo na kapananisiaan to. Diad satan a panaon, kasmak so sangsangan ed limog na saray Calvinistan Ingles. Pigara ed sikara so anisia a sikaray nigetma la ed kilalaban. Diad biek a dapag, si Sandeman so dinmapag ed saraman so anuportan say pananisia so nakaukolan parad kilalaban. Diad panuporta ed sayan panmoria, impalapag to so sakey a libro a satan so niimprintan amipat a danay tan satan met so nipaway ed duaran Amerikanon edisyon. Unong ed si Geoffrey Cantor, say publikasyon na sayan tomo et “say sankaimportantian ya ebento ya amalaknab ed [Sandemanian] manlapud melmelag a gapoan to ed Scotland.”

Nen 1764, si Sandeman, so inibaan na arum ya elders na Glassite, a nanbaroy ed Amerika, sakey ya ibibisitan angilagyat na lalon sangsangan tan isusumpa. Anggaman kuan, nanresulta ed inkiletneg na sakey a grupo na miparan-kaisipan Kristianos ed Danbury, Connecticut.a Ditan, nen 1771, inatey si Sandeman.

Saray Relihyoson Sisiaen nen Faraday

Naawat na kalangweran a Michael iray bangat na Sandemanian manlapud atateng to. Naaralan to a saray Sandemanian so nansiansia iran biig manlapud saraman so agmangaagamil na ibabangat na Biblia. Alimbawa, tinulok da so legal a kakaukolanen nipaakar ed panangasawa diad pakawalaan na lisensya ed Anglikanon simbaan, balet anggapoy seremonya ed simbaan.

Kabkabat iray Sandemanian ed panagpauley ed gobierno, balet neutral ed pulitika. Anggaman respetado iran membro ed komunidad, mataltalag dan awaten so mapublikon posisyon. Balet diad pigaran inkagawan inawat da so sibilyan a posisyon, pinaliisan da so partido ed pulitika. Say impamasiansia ed sayan talindeg so angitarok na pakabalawan da. (Ikompara so Juan 17:14.) Sinuportaan na saray Sandemanian a say mangatatawen a Panarian na Dios so ayadyarin areglo parad gobierno. Minoria ray pulitika bilang “sakey ya ordinaryo, marutak a paraan a mangekal na moralidad,” so inkuan nen Cantor.

Anggaman biig manlapud arum, agda inawat so maka-Farisekon awawey. Indeklara ra: “Deniside min absoluton kapilitan a paliisan so Awawey tan Agamil na kadaanan iran Fariseo, paliisan so pakagaway dakel a Kasalanan odino Obligasyon a mas ni nen say ginawa na Kasulatan; tan diad panangibaliwala ed madibinon Ganggan diad panamegley na saray Tradisyon na too odino Pikewet a panagrason na too.”

Inadapta ra so Makasulatan ya agamil ed panagdispelosip ed siopaman a membro ra a nagmaliw a buanges, sakey a managkikil, milalawanan, odino manangagamil na arum a seryoson kasalanan. No say managkasalanan so talagan manbabawi, panggunaetan dan sikatoy nipawil. Balet no andi, tumboken da so Makasulatan ya uksoyan a “paekal yo so mauges a too.”​—1 Corinto 5:5, 11, 13.

Tinulok na saray Sandemanian so Biblikon ganggan ya onarawi manlapud dala. (Gawa 15:29) Insangsang nen John Glass a say totoo na Dios so obligadon ontulok ed panameget ed dala a no panon ya ingganggan na Dios ed inmunan totoo ya ompaliis manlapud pangan na bunga na kiew na pakaamtaan na maong tan mauges. (Genesis 2:16, 17) Say itutunganga ed ganggan nipaakar ed dala so mipara ed pangipulisay ed dugan kausar ed dala nen Kristo, salanti say panakbong ed kasalanan. Sinampotan nen Glass: “Sayan panangisebel ed panangan na dala so lawas, tan siansian saya so sankabalgan tan sankatagyan ya importansya.”

Say panagkatunongan na saray Sandemanian unong ed Kasulatan so tinmulong ed sikaran paliisan so dakel a patit. Alimbawa, nipaakar ed panliliket, tinmupleg ira ed saray instruksion tan panangigiya nen Kristo. “Agkami manggawa na saray Ganggan ya agginawa nen Kristo,” inkuan da, “nisay iwagsil mi so dinanman a niiter ed sikami. Sirin, no agmi naromog ya insebel so Panligliwaan, diad publiko odino pribada; ikonsidera min dinanman a Panliketan so kaabigan, no satan so agmikonektaan ed saray Sirkumstansyan talagan makasalanan.”

Anggaman dakel so momoriaen na saray Sandemanian a dugarugan nibase ed Kasulatan, agda atebek so kaimportantian na mismon aktibidad a mangipabidbir ed saray tuan Kristiano, salanti, say nepeg a pangipulong na balang sakey ed maong a balita na Panarian ed arum. (Mateo 24:14) Ingen, saray miting da so lukas parad amin, tan nanbanikelan dan naikdan so amin iramay onkerew ed sikara na rason parad ilalo ra.​—1 Pedro 3:15.

Panon a sayan padron na sisisiaen so angapekta ed sientistan si Michael Faraday?

Si Faraday a Sandemanian

Pinagalangan, dinerleng, tangtangayen lapud saray adiskobre to, si Michael Faraday so nambilay labat a simple. Sano ompatey so bantog a too tan saraman so kabkabat ed publiko so iilaloan a mitulor, si Faraday so balitadon andid’man, ag-abuloyan na konsiensia to ya onatendi tan napilanor ed relihyoson seremonya na Church of England.

Bilang sakey a sientista si Faraday so pinmeket a malet ed say bengatlan apaneknekan ton tua. Kanian pinaliisan to so milimog ed akaaral a lalaki ya angidalangirang ed dili ran padesir tan ondapag ed saray isyu. Singa aminsan ya inkuanto ed dumerengel, ‘say sakey a manunan katuaan so agbalot kinmulang ed sikatayo, say manunan katuaan na siensia so lawas walaan na tuan mananuporta ed ebidensya.’ Inlitrato to so siensia bilang mandepende ‘ed maalwar a pangobserba ed saray katuaan.’ Inkuan to ed sakey a presentasyon iray manunan puersa na palsa, pinaseseg nen Faraday so dumerengel to pian moriaen “Iman so amalsa ed saratan.” Insan inaon toy Kristianon apostol Pablo: “Saray agnanengneng a bengatla ed Sikato manlapud inkapalsa na mundo so malinlinew a nanengneng, natalosan diad panamegley na saray bengatla ya agawa, anggan say magnayon a pakayari tan inkadibino To.”​—Roma 1:20, King James Version.

Say angikabiig ed si Faraday manlapud dakel iran arum a sientista et say panpilalek ton makaaral manlapud apuyanan a Libro na Dios tan ontan met manlapud say libro na palsa. “Diad panamegley ed Sandemanianismo to et adiskobre to so paraan na panbilay diad itulok ed moral a ganggan na Dios tan ed sipan a magnayon a bilay,” so inkuan nen Cantor. “Diad panamegley na siensia to et sikatoy inmapit ed pisikal iran ganggan a pinili na Dios a manguley ed uniberso.” Sinisia nen Faraday a “say absoluton autoridad na Biblia so agnibaliwala na siensia, imbes say siensia, no naagamil ed tuan Kristianon paraan, isinag toy sananey a libro na Dios.”

Sipapaabeban impulisay nen Faraday so dakel iran pagalang a labay ya ipagamor na arum ed sikato. Nantultuloy ton imbalikas ya agto labay so pagmaliw a kabalyero. Kinaliktan toy mansiansian ‘basta Mister Faraday.’ Indeboto to so malaglaem a panaon ed saray aktibidad to bilang elder, pati say impanbiahe ton regular manlapud kabisera ya anggad purok na Norfolk pian asikasoen so melag a grupo na kapananisian a manaayam diman.

Si Michael Faraday so inatey nen Agosto 25, 1867, tan sikatoy niponpon diad sementeryo na Highgate ed amianen na London. Inkuan ed sikatayo nen biograpon John Thomas a si Faraday et “intilak to ed ontumbok a kailalakan so sakey a babaleg a bilang na puron sientipikon adampot nen say dinanman ya arum a sientista, tan say praktikal iran nansumpal na saray adiskobre to a lalon angimpluensya ed segek na sibilisadon bilay.” Insulat na abalo nen Faraday, si Sarah: “Niturok lambengat so Balon Sipan a pinagkagiya tan totontonen to; ta inkonsidera to itan bilang Salita na Dios . . . miparan tumboken na Kristianos ed kaplesan ya agew a singa diad inkisulat to”​—madalatdat a testimonya ed bantog a sientista a nambilay a masimoon ed pananisia to.

[Paimano ed leksab]

[Kahon ed pahina 29]

Nipasen bilang lektyurer ed Royal Institution na Britanya, pinabantog nen Michael Faraday so siensia diad paraan a natalosan na anggan saray ugugaw. Say simbawa to ed kapara ton lektyurer so walaan na praktikal iran suhestion a marakep ya ikonsideran maong na modernon-agew a Kristianos a manbabangat ed publiko.

◻ “Say panagsalita so agnepeg a masiglat tan apurado, tan diad ontan et agnatalosan, noagta matantan tan mapalna.”

◻ Panbanikelan na managpaliwawa a sagyatey interes na dumerengel to “dia ed kagapo na lektyur tan diad sakey a mantutumbokan ya agnaimanon iyaalis ed sananey a tema, ya agnaiimano na dumerengel, a pansiansiaen a mabilay anggad kekerewen itan na tema.”

◻ “Nipaabeban lalo so dignidad na inkatoo na sakey a lektyurer sano ipasagar toy paliwawa to pian managyat na tipak tan makalay komendasyon.”

◻ Diad pangusar na sakey ya outline: “Lawas kon naimanon kapilitan . . . so panibukel na sakey a datak [tema] diad papel tan panoen iray parti diad pannonot lamet ed saraya, balanglan diad pankokonektaan odino arum nin paraan. . . . Walaan ak na mauksoy iran serye na ankabaleg tan ankelag iran paulo, tan manlapud saraya nankimeyan ko iray temak.”

[Picture Credit Line ed pahina 26]

Namparan litrato: Diad impangiyabuloy na Royal Institution