Jerome​—Kontrobersyal ya Angigapo’d Panagpatalos ed Biblia

NEN Abril 8, 1546, impaakseb na Konsilyo na Trent a say Latin Vulgate “so inaprobaan la na Iglesia [Katolika] . . . tan anggapoy sakey a nanggetma odino angigagalan suppiaten itan ed antokaman a rason.” Anggaman say Vulgate so akompleto ed masulok lan sanlibon taon ed apalabas, satan pati say angipatalos ed satan, si Jerome, so abayag lan sentro na kontrobersya. Siopa ta si Jerome? Akin a sikato tan say patalos ton Biblia et kontrobersyal? Panon ya inapektaan na kimey to so panagpatalos ed Biblia natan?

Inlesa na Sakey ya Iskolar

Say ngaran nen Jerome ed Latin et Eusebius Hieronymus. Sikatoy nianak nen manga 346 K.P. diad Stridon, dia probinsya ed Roma a Dalmatia, asingger ed ketegan na Italya tan Slovenia ed panaon tayo.a Saray atateng to so walaan da, tan naeksperiensia toray bentaha na kuarta sanen ugaw ni, tan akapanaral ed Roma diad silong na bantog a gramatiko a si Donatus. Apaneknekan si Jerome a maong ya estudyante ed gramatika, retorika, tan pilosopiya. Diad saman met et ginapoan to met ya inaral so Griego.

Kayarin tinaynan nen Jerome so Roma nen 366 K.P., sikatoy nanyatawyataw, ya anggad akasabi’d Aquileia, Italya, ya akaaralan toy asetisismo. Lapud asagyat ed sarayan panmoria nipaakar ed pirmin dilin-panangiburi, sikato kaibay sakey a grupo na kakaaro to so nambilay ya asetiko.

Nen 373 K.P., abuyak so grupo lapud ag-amtan sengegan. Lapud adismaya, nanyatawyataw si Jerome ya amabukig ed basil na Bitinia, Galacia, tan Cilicia tan diad kaunoran et akasabi’d Antiokia, Sirya.

Walay epekto na andukey ya impanbiahe. Lapud impakabanalan tan makapuy a bunigas, inatey lawari si Jerome lapud inagem. “Oh, no komon ta say Katawan a Jesu-Kristo et biglan awiten toak ed sika,” so inkuanto sanen susulaten toy sakey a kaaro. “Say makapuy a laman ko, maletey anggan agak mansasakit, so abanabanalan la.”

Likud ed beblay, inkabegtebegtew, tan kagogonigon, ag-abayag et nipaarap si Jerome ed sananey nin problema​—saman so diad espiritual a paraan. Nankugkugip a sikatoy “inggayugoy ed arap na panangukoman” na Dios. Sanen kinerew ed si Jerome ya ipakabat toy inkasikato, inyebat to: “Sakey ak a Kristiano.” Balet samay manangimaton so inmebat: “Matila ka, patumbok ka nen Cicero, aliwan si Kristo.”

Angga la’d saman et say panpirawat nen Jerome parad panagaral so manunan akasentro’d panagaral ed pagano iran literatura imbes a diad Salitay Dios. “Pinairap ak,” inkuanto, “na apuy na konsiensia.” Labay ton nipetek iray bengatla, nansamba si Jerome ed kugip to: “Katawan, no bilang ta nawalaan ak lamet na minumundon liblibro, odino bilang ta manbasa ak lamet na ontan, ipulisay ta Ka.”

Saginonor, insangsang nen Jerome ya ag-obligadon manumpal ed sinambaan to ed sakey a kugip. Anggaman kuan, sikatoy determinadon manumpal ed samba to​—anggan diad prinsipyo labat. Kanian, tinaynan nen Jerome so Antiokia tan inanap toy panbukbukor ed Chalcis diad desierto na Sirya. Manbibilay a singa ermitanyo, ginawa toy inkasikaton okupado ed panagaral na Biblia tan teolohikon literatura. Inkuan nen Jerome: “Binasak iray libro na Dios tekep a mas maseseg nen say datin impanbasak ed saray libroy totoo.” Naaralan to met so lokal a pansasalitan Siryac tan ginapoan ton inaral so Hebreo diad tulong na sakey a Judion akomberti ed Inkakristiano.

Say Ganggan na Papa

Kayari na ngalngali limay taon a monastikon kabibilay, pinmawil si Jerome ed Antiokia pian ituloy so panaaral to. Balet, diad insabi to et nalmoan ton naapag la so simbaan. Diad tua, legan a wadman ni ed desierto et kinmerew lay simbawa si Jerome ed Papa Damasu, a kuanto: “Say simbaan so naapag ed taloran grupo, tan balang sakey ed sarayan grupo so magunaet a pasuportaan ed siak.”

Sinmabi panaon, dinmapag si Jerome ed si Paulinus, sakey ed taloran lalaki a mankuan ya obispo na Antiokia. Inmabobon si Jerome a paordinaan ed si Paulinus diad duaran kondisyon. Unona, labay toy magmaliw a bulos ed pangegemtan toy monastiko iran ambisyon to. Tan komadua, impilit ton agnaobliga manlapud dinanman iran panagministro na pari ed partikular a simbaan.

Nen 381 K.P., inibaan nen Jerome si Paulinus ed Konsilyo na Constantinople tan kayari to et intuloy ton inibaan ed Roma. Tampol a naimano nen Papa Damasu so inkamatalem nen Jerome tan say abilidad to’d dakel a pansasalita. Diad loob na sakey taon et niyatagey si Jerome ed dederlengen a posisyon bilang pribadon sekretaryo nen Damasu.

Bilang sekretaryo, agnapaliisan nen Jerome so kontrobersya. No bilang ta wala, ompatnag a labalabay to. Alimbawa, intultuloy toy nambilay bilang sakey ya asetiko ed loob na maluhon panagbilay ed panaayaman na papa. Niarum ni, diad pangidadalangirang ed simplin estiloy-bilay to tan diad pamabalaw ed minumundon inka-alablabas na saray klero, dakel so akalaban nen Jerome.

Balet, anggaman walaray kontra ed sikato, si Jerome so sigpot a sinuportaan nen Papa Damasu. Walaan na maabig a rason so papa a pasesegen si Jerome ya itultuloy so panagsukimat to’d Biblia. Diad saman et dakerakel so uusaren a Latin a bersyon na Biblia. Dakel ed saraya so andi-alwar ya impatalos, a walaan na mapatpatnag iran lingo. Say sananey nin kapapagaan nen Damasu et say lenguahe so mangaapag ed Mamabukig tan Mamasagur iran nasasakopan na simbaan. Daiset ed Bukig so makaamta na Latin; mas daiset ed Sagur so makaamtay Griego.

Kanian panpipirawatan nen Papa Damasu so kiwala na sakey a rebisadon Latin a patalos na saray Ebanghelyo. Kaliktan nen Damasu so sakey a patalos a suston mangisindag ed orihinal a Griego, ingen ta mabitar tan malinew a Latin. Si Jerome so sakey ed pigaran iskolar a makapangitarya na ontan a patalos. Lapud marlas a manalitay Griego, Latin, tan Siryac tan lapud walaan na magenap a pikakabat ed Hebreo, sikatoy kualipikadon tuloy ed satan a trabaho. Kanian diad impangiganggan nen Damasu et inggapo nen Jerome so proyekto ya angusaran toy ontumbok a masulok a 20 taon na bilay to.

Pinmetang so Kontrobersya

Anggaman mapmaples si Jerome ed panagpatalos to’d saray Ebanghelyo, impatnag toy malinew tan paraan na iskolar. Diad impankokompara ed amin a Griegon manuskrito a wala ed saman, inapiger toray teksto ed Latin, namparan diad estilo tan ed segek to, ta pian mas nitunos itan ed Griegon teksto.

Say patalos nen Jerome ed apatiran Ebanghelyo so inkalapagan ya inawat a tuloy, a singa ed Latin a rebisyon to’d Salmos, a nibase’d Griegon Septuagint a teksto. Anggaman kuan, siansian sikatoy krikritikoen. “Walaray mauges a tuloy a pinalsa,” insulat nen Jerome, “a sigagalan angataki ed siak tekep na pamapakasalanan lapud nanggunaetan kon pinetek iray teksto ed ebanghelyo, a sumpad autoridad na saray sibilisadon totoo nensaman tan ed opinyon na intiron mundo.” Say ontan iran panangondena so pinmalalo kayari impatey nen Papa Damasu nen 384 K.P. Lapud agtanto napiulopan nen Jerome so balon papa, denisidi ton taynan so Roma. Amabukig lamet si Jerome.

Say Inlesa na Sakey a Hebreon Iskolar

Nen 386 K.P., nanpirmi si Jerome ed Betlehem, tan nansiansiaan to’d nakekeraan a bilay to. Sikatoy inibaan na melag a grupo na matoor a papatumbok, pati si Paula, sakey a mayaman tan aristokrata a nanlapud Roma. Inagamil nen Paula so asetikon kabibilay bilang resulta na impanpulong nen Jerome. Lapud pinansyal a tulong to, niletneg so monasteryo diad panangidirehi nen Jerome. Diman et ginemtan toy kimey to bilang iskolar tan akompleto toy sankabalgan a trabaho legay bilay to.

Angiter na pankanawnawa ed si Jerome so impanayam to’d Palestina pian napaaligwas so pakatalos to’d Hebreo. Sikatoy angupa na pigaran Judion tutor ya ontulong ed sikato pian natalosay pigara ed mas mairap iran aspekto na lenguahe. Balet, anggan walay tutor et nairapan nin siansia. Nipaakar ed sakey a managbangat, si Baraninas na Tiberias, inkuan nen Jerome: “Agaylan irap tan baleg a gastos so impakaalak ed si Baraninas pian bangatan toak ed labi.” Akin a sikaray nanaral ed labi? Lapud tatakotan nen Baraninas ompan naamtaan na Judion komunidad so pililimog to’d sakey a “Kristiano”!

Diad panaon nen Jerome, mabetbet a niludlurey na saray Judio iray Gentil a makapansalitay Hebreo lapud agda nibalikas a duga iray mairap ya ibalikas. Anggaman ontan, diad impanpeleng nen Jerome et naaralan toy suston panangibalikas. Insulat met nen Jerome so dakerakel a Hebreon salita ed Latin. Sayan kundang so aglabat tinmulong ed sikaton nanonotan iray salita noagta angipreserba met ed saray panangibalikas ed Hebreo diad saman a panaon.

Sankabalgan a Kontrobersya ed si Jerome

Agnapiho no kaunongan ed Biblia so ginetma nen Papa Damasu a paipatalos ed si Jerome. Balet ta agnapanduaruwaan so panmoria nen Jerome ed satan a pamaakaran. Saksakey so walad kanonotan nen Jerome tan determinado. Say pirmin pilalek to et say pakapawala na bengatlan “mausar ed Simbaan, makana ya ipatawir ed amin a kailalakan.” Diad ontan et sikatoy determinadon mangitarya na sakey a rebisadon Latin a patalos na intiron Biblia.

Parad Hebreon Kasulatan, ginetma nen Jerome ya ibase so kimey to ed Septuagint. Sayan Griegon bersyon na Hebreon Kasulatan, ya orihinal a nipatalos nen komatlon siglo K.K.P., so impasen na dakel bilang direktamintin pinuyanan na Dios. Diad ontan et malaknab so inkibunog na Septuagint ed limog na mansasalitay Griego a Kristianos ed saman a panaon.

Balet, legan ya itutultuloy nen Jerome so kimey to, naimano toray agpantutunosan ed baetan na saray Griegon manuskrito, a mipadpara ed saramay nabet to la ed Latin. Adismaya si Jerome. Kaunoran, denisidi to a pian napawala so napanmatalkan a patalos, kaukolan ya agla ontupleg ed saray Griegon manuskrito, pati say pirmin rerespetoen a Septuagint, tan ondirekta la ed orihinal a Hebreon teksto.

Sayan desisyon so sengegay pirmin isusumpa. Pinangaranan na pigara si Jerome bilang managpalsipikay teksto, agmanamagalang ed Dios, manangikaindan ed saray tradisyon na simbaan bilang pabor ed saray Judio. Anggan si Augustine​—say manunaan a teologo na simbaan ed saman a panaon​—so inmey-ey ed si Jerome ya usaren toy Septuagint a teksto, a kuanto: “No say patalos mo et onggapo lan mas inkalapagan a babasaen ed dakel a simbaan, natatakot ak a diad panagbasa ed Kasulatan, maseguron onlesa iray agpantatalosan ed baetan na Latin iran Simbaan tan Griego iran Simbaan.”

On, say tatakotan nen Augustine et ompan naapag so simbaan no saray simbaan ed Mamasagur et mangusar ed Latin a teksto nen Jerome​—a nibase ed Hebreo iran teksto​—bangta say Griegon simbaan ed Bukig so siansian manguusar ed say Septuagint a bersyon.b Niarum ni, angibesngaw si Augustine na panduaruwa nipaakar ed panangipireg ed Septuagint pian paboray patalos a si Jerome labat so makapangidepensa.

Antoy reaksion nen Jerome ed amin na sarayan onsusumpa? Ag-anguman ed walna to, imbaliwala nen Jerome iray kritiko ed sikato. Intuloy toy angipatalos a direktaminti manlapud Hebreo, tan kasabi taon 405 K.P., akompleto toy Latin a Biblia to. Pigaran taon ed saginonor et nginaranan so patalos to a Vulgate, ya ontutukoy ed kaslakan ya aawaten a bersyon (say Latin vulgatus a kabaliksan toy “kaslakan, samay popular”).

Manbayag Iran Agawaan

Say patalos nen Jerome ed Hebreon Kasulatan so aliwan basta rebisyon na sananey a teksto. Parad onsabi iran kailalakan, inuman toy kurso na panagaral tan panagpatalos ed Biblia. “Say Vulgate,” inkuan nen managawaran a Will Durant, “so nansiansia bilang sankabalgan tan sankaimpluensiaan a literaturan agawaan nen komapat a siglo.”

Anggaman makapasakit so panagsalita nen Jerome tan walaan na masangsang a personalidad, impaarap to lamet a bukor so panagsukimat ed Biblia a papawil ed pinuyanan a Hebreon teksto. Tekep na makdem a mata, inaral tan impankomparaan toy kadaanan a Hebreo tan Griegon Biblia iran manuskrito ya anggapo la’d sikatayo natan. Pinalumbasan na kimey to met so Judion Masoretes. Kanian, say Vulgate so makanan reperensya parad pangikompara’d arum a patalos na saray teksto ed Biblia.

Ag-ibabaliwalay pirmin awawey odino relihyoso iran panmoria to, saray manangaro ed Salitay Dios so makaapresia ed magunaet a sagpot na sayan kontrobersyal ya angiyuna’d panagpatalos ed Biblia. Tan talagan sinumpal nen Jerome so kalat to​—sikatoy akapawala na bengatlan “makana ya ipatawir ed amin a kailalakan.”

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 28]

Estatua nen Jerome diad Betlehem

[Credit Line]

Garo Nalbandian

[Picture Credit Lines ed pahina 26]

Tagey a kawigi, Hebreon manuskrito: Diad Impangiyabuloy na say Santuaryo na say Libro, Israel Museum, Jerusalem; D. Samuel tan Jeanne H. Gottesman Sentro parad Bibliko Iran Manuskrito; Leksab a kawigi, Siryac a manuskrito: Kinopya lamet diad impangiyabuloy na Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin; Tagey a pegley, Griegon manuskrito: Diad impangiyabuloy na Israel Antiquities Authority