Panagdayew ed Baal—Pipupuligesgesay Kapusoan na Israelitas
Ngalngali la sanlibon taon, a walay pipupuligesgesan parad kapusoan na nasyon na Israel. Say takot lapud anito tan saray ritual nipaakar ed sekso so mikokontraan ed pananisia tan katooran. Sayan bilay tan patey a panlalaban so rason a sumpay panagdayew ed Baal ed panagdayew ed si Jehova.
KASIN sitotoor ya onsaral so nasyon ya Israel ed tuan Dios, ya angibulos ed sikara manlapud Ehipto? (Exodo 20:2, 3) Odino ondapag ira ed si Baal, say labalabay a dios na Canaan, ya angisipan a pagmaliwen ton mabuna so dalin?
Sayan espiritual a pipupuligesgesan, ya akibakalan ed nilibon taon la’d apalabas, so importanti ed sikatayo. Akin? “Sarayan bengatla,” insulat nen apostol Pablo, “nisulat ira a bilin [“pasakbay,” NW] ed sikatayo, ya asabian da so kasumpalan na sayan panaon.” (1 Corinto 10:11) Say manunan pasakbay ed sayan maawaran a balingaan so mas makabaliksan no natalosan tayo no siopan talagay Baal tan no antoy sasaglawien na panagdayew ed Baal.
Siopa si Baal?
Naamtaan na Israelitas si Baal diad insabi ra ed Canaan, manga taon 1473 K.K.P. Naaralan dan amayamay a dirios so dadayewen na saray Canaaneo ya anggapoy pidumaan da ed dirios ed Ehipto, anggaman dumay kangaranan da tan midumaay ugali ra. Balet, ipapabitar na Biblia si Baal bilang say manunan dios na saray Canaaneo, tan pepekderan na saray nalmoan na arkeologo so inkatalonggaring to. (Uko-ukom 2:11) Anggaman si Baal so agsupremon dios ed dirios da, sikatoy sankaimportantian a dios parad saray Canaaneo. Panisiaan dan sarag toy mangiter na uran, dagem, tan saray lurem tan sikato labat so makapangiliktar ed totoo—ontan met ed ayayep tan tanem da—manlapud inkalepes pati ipapatey ni ingen. No anggapoy pananalimbeng nen Baal, seguradon makapangitarok na saray kalamidad ed sikara si Mot, say manangibales a dios na saray Canaaneo.
Tubat-tubat so panagdayew ed Baal tekep na ritual ed sekso. Anggan saray relihyoson bengatlan nisiglaot ed si Baal, a singa saray sagradon seklang tan sagradon lusek, so walaay seksual a kabaliksan. Mapatpatnag, saray sagradon lusek—angkabaleg a bato odino tinapyas iran bato a pinorma ed simbolo na kayarian na laki—so angirepresenta ed si Baal, say kabiangan na laki ed seksual a pirerelasyonan. Diad biek a dapag, saray sagradon lusek, a gawa’d kiew so mangirerepresenta ed si Asherah, say akulaw nen Baal tan angirepresenta ed kayarian na bii.—1 Arari 18:19.
Sakey nin prominentin kabiangay panagdayew ed Baal et say panagbalangkantis ed templo tan panangibagat ed ugaw. (1 Arari 14:23, 24; 2 Awaran 28:2, 3) Oniay kuan na libron The Bible and Archaeology: “Diad saray templo na Canaaneos et walaray balangkantis a lalaki tan bibii (‘sagradon’ lalaki tan bibii) tan amin a nengneng na inka-alablabas ed sekso so inagamil. Sinisia [na saray Canaaneo] ya anggan panon et sarayan ritual so sengegay ibuna na saray tanem tan idakel na ayayep.” Diad antokaman a kipapasen onman so nikakatunongan lapud relihyon, anggaman agpanduaruwaan a say ontanlan imoralidad so makapasagyat ed pilalek na laman na saramay mandadayew. Panon, sirin a tinangguyor nen Baal so kapusoan na Israelitas?
Akin ya Ontanlan Makapaay-ayat?
Anganko ta mas labay na dakel ya Israelitas ya agamilen so sakey a relihyon a daiset so kakaukolanen to’d sikara. Diad pandayew da ed Baal et agda la tumboken so Ganggan, a singa say Sabaton tan dakel niran panameget a nipaakar ed moral. (Levitico 18:2-30; Deuteronomio 5:1-3) Anganko ta say iyaaligwas ed materyal na saray Canaaneo so angombinse ed arum a si Baal so kaukolan a paliketen.
Saray altar na Canaaneo, a kabkabat bilang atagey iran pasen tan say kawalaan da et diad adasig a kakiewan ed kapalandeyan, so talagan amawala na marakdakep ya eksena parad saray ritual na inkabunan inagamil diman. Ag-abayag, aglambengat napnek iray Israelita ed iyaakar ed saray sagradon lugar na Canaaneo; angipaalagey nira na kien dan dili. “Angipaalagey ira met ed sikara na saray atagey a pasen, tan sekseklang, tan Asherim, ed amin ya atagey a pugaro, tan, lepsag na amin a tariwa a kiew.”—1 Arari 14:23; Oseas 4:13.
Balet manuna’d amin, makapasagyat ed laman so panagdayew ed Baal. (Galacia 5:19-21) Say kagletay laman ya agagamil so alabas ni nen say panpilalek na daakan a tanem tan ayayep. Nigloria so pisesekso. Napaneknekan iya lapud dakel iran pigurin ya akotkot la, a walaan na saray pabitar na inkaalablabas ed pisesekso, a managyat na pisekso. Say panliliket, pansasayaw, tan musiko so mangikondisyon ed agnakontrol a walna.
Isipen tayo pa so tipikon eksena diad kagapoy otonyo. Diad mapatpatnag a kagagawa, a pirmi lay panliliket tan impakainum na alak, mansasayaw iray managdayew. Say sayaw da a nipaakar ed inkamabuna so inggagalan mamaliing ed si Baal ed agto impantrabaho legay tiagew ta pian say dalin et napenek na uran. Nanliberliber iran nansasayaw ed saray seklang na kayarian na laki tan saray sagradon lusek. Saray kasasayaw da, nagkalalo la ed saramay balangkantis na templo, so erotiko tan makapaay-ayat. Dagdagen ira na musika tan saramay presenti diman. Tan anganko, diad kapetapetangan na sayaw, saray sumasayaw so onloob ed saray silir ed abung nen Baal parad imoral a pirerelasyonan.—Numeros 25:1, 2; ikompara so Exodo 32:6, 17-19; Amos 2:8.
Nanakar Ira Unong ed Pakanengneng, Aliwan Lapud Pananisia
Anggaman say ontan a mabanbanday a pormay panagdayew so anagyat ed dakel, say takot met so anagdag ed Israelitas a mandayew ed Baal. Legan a naaandi lay pananisia na Israelitas ed si Jehova, say takot ed saray inatey, takot ed arapen, tan say panliket ed okultismo so angitonton ed pangagamil da na espiritismo, a sasaglawien to met iray ritual ed sankadimlaan a paraan. Dedeskribien na The International Standard Bible Encyclopedia no panon a papagalangan na saray Canaaneo so tinmaynan laran espiritu bilang kabiangay panagdayew ed inmuunan atateng: “Saray piesta . . . so sinelebraan ed pantyon na pamilya odino diad panangiponpon ya alaokan na ritual a panagbuek tan pisesekso (anganko et lalanoren toy insesto) ya inisip a pibiangan met na say inatey.” Say pibali ed ontan iran mabanday ya espiritistikon agamil so lalon angiyarawi ed saray Israelita ed Dios da, si Jehova.—Deuteronomio 18:9-12.
Saray talintao—tan nisiglaot iran ritual—so anagyat met ed saramay Israelita a lablabayen day manakar unong ed pakanengneng imbes ya unong ed pananisia. (2 Corinto 5:7) Anggan kayari impakaimaton ed makapakelkelaw iran milagro ed agnanengneng a lima nen Jehova, liknaen na dakel ya Israelita a tinmaynan ed Ehipto a kaukolan day nanengneng a panonot manlapud sikato. (Exodo 32:1-4) Arum ed saray kapolian da so nampirawat met a mandayew ed bengatlan nanengneng, a singa saray talintao nen Baal.—1 Arari 12:25-30.
Siopay Nambiktorya?
Nantultuloy so pipupuligesgesay kapusoan na Israelitas ed loob na saray siglo, nanlapulad insabi ra ed saray patar na Moab sakbay a tuloy na iloob da ed Insipan a Dalin ya anggad panaon na inkibantak da ed Babilonia. Ompatnag a say inkaabig na kipapasen da so anguman-uman. No maminsan, maslak ed Israelitas so nansiansian matoor ed si Jehova, balet ta sikaray naynay a binmaling ed si Baal. Say baleg a rason ed saya et lapud impilimoglimog da ed paganon totoo ed kabangibang da.
Kayari inkatalo ra, akilaban iray Canaaneo ed mas masilib iran paraan. Sikaray nambilay a kadupongdupong iray Israelita tan tinangguyor daray akatalo ed sikaran aligen met iray dirios ed dalin da. Saray makpel ya ukom a singa di Gideon tan Samuel so ag-akibiang ed sayan kurang. Sinimbawa nen Samuel iray totoo: “Iwaklit yo so saray sankaili a dirios . . . , tan yarap yo so puso yo ed Jehova, tan manlingkor kayo ed sikato lambengat.” Diad saman a panaon et tinulok na Israelitas so simbawa nen Samuel, tan “inwaklit da so saray Baal tan si Astarot, tan nanlingkor ira ed Jehova lambengat.”—1 Samuel 7:3, 4; Uko-ukom 6:25-27.
Kayari impanuley di Saul tan David, diad kaunoran iran taon to et angibagat si Solomon parad sankailin dirios. (1 Arari 11:4-8) Ontan met so ginawa na arum ya arari ed Israel tan Juda tan nampasakop ed si Baal. Anggaman kuan, saray matoor a propeta tan arari, a singa di Elias, Eliseo, tan Josias, so angidaulo ed pibakal sumpad panagdayew ed Baal. (2 Awaran 34:1-5) Sakey ni, kaleganan na sayan peryodo na awaran na Israelitas, walaray indibidual met a nansiansian matoor ed si Jehova. Anggan legan na panaon nen Ahab tan Jezabel, sanen walad kapantokay panagdayew ed Baal, piton liboy “agtinmalimukor ed Baal.”—1 Arari 19:18.
Diad kaunoran, kayari impawil na Judios manlapud inkadestiero ed Babilonia, anggapo lay asalambit nipaakar ed panagdayew ed Baal. Singa saramay atukoy ed Esdras 6:21, amin so ‘angisian na inkasikara ed inkadutak na saray nasyon ed dalin, pian anapen da si Jehova, a Dios na Israel.’
Saray Pasakbay ed Panagdayew ed Baal
Anggaman abayag lan naandi panagdayew ed Baal, say relihyon na Canaaneo tan say sosyedad natan et walay panparpara—say panangigloria ed pisesekso. Saray pakasagyat ed imoralidad so singano walad dagem a mismon iingasen tayo. (Efeso 2:2) “Onsumpa itayo ed agnanengneng a pakayarin mangokontrol ed sayan ambilunget a mundo, tan saray espiritual ya ahente ed mismon hedkuarter na kaugsan,” so ipapasakbay nen Pablo.—Efeso 6:12, Phillips.
Sayan “agnanengneng a pakayari” nen Satanas so mangiyaalibansa na seksual ya imoralidad ta pian naaripen to totoo ed espiritualidad. (Juan 8:34) Diad sayan maabuloy a sosyedad, say ipapaliis ed pisekso so ag-aagamilen bilang ritual ed inkamabuna noagta, bilang paraan ed personal a kapenek odino panggawa ed dilin panlabayan na sakey. Tan say propaganda so ontanlan makaparoyroyo. Diad panamegley na panligliwaan, musiko, tan patalastas, nipapasepsep ed kaisipan na totoo iray mensahe ed pisekso. Agnipuera iray lingkor na Dios ed sayan kaaataki. Diad tua, karaklan ed saramay adispelosip manlapud Kristianon kongregasyon et saramay sinansakey a sinmuko ed ontan ya agagamil. Dia lambengat ed tuloy-tuloy a pangipulisay ed sarayan imoral a pakaayatan so pakapansiansian malinis na sakey a Kristiano.—Roma 12:9.
Saray kalangweran a Tastasi so nagkalalo lan nipaarap ed kapeligroan, ta dakel ed bengatlan abaloan dan makapaayat so niparungtal tekep na seksual a pananagyat. Mas grabe ni, kaukolan dan resistiay impluensia na arum niran kalangweran a manasagyat ed sikara. (Ikompara so Uliran 1:10-15.) Dakel so nipaarap ed pakadetdetan, alimbawa, diad angkabaleg iran pantitipon. Singa ed panagdayew ed Baal nen inmunan panaon, say musika, panagsayaw, tan ingganyon misekso so magmaliw a makapabuek.—2 Timoteo 2:22.
“Anto so pamalin na sakey a malangwer a too na dalan to?” intepet na salmista. ‘Say panangimano unong na salita [nen Jehova],’ inyebat to. (Salmo 119:9) No panon ya ingganggan na Ganggan na Dios ed Israelitas ya arawian so maapit a pililimog ed saray Canaaneo, ontan met a papasakbayan itayo na Biblia ed saray kaatapan na agmakabat a pililimog. (1 Corinto 15:32, 33) Nipanengneng na malangwer a Kristiano so inkatakken to no ipulisay toy singano makapaayat ed laman balet ta amta ton makaderal ed moral. Singa si matoor ya Elias, agtayo aabuloyan so manguman-uman a kaslakan ya opinyon a mandesisyon parad sikatayo.—1 Arari 18:21; ikompara so Mateo 7:13, 14.
Say sakey nin pasakbay et nipaakar ed pakabalang na pananisia, “say kasalanan ya akaliktob a sankainomayan ed sikatayo.” (Hebreos 12:1) Ompatnag a dakel niray Israelitan siansian manisia ed si Jehova, balet ta si Baal so paniilaloan dan dios a manalimbeng ed saray tanem da tan mangitatarya ed saray inagew-agew a pankaukolan da. Nayarin liknaen dan say templo nen Jehova ed Jerusalem so arawin tuloy tan say panumbok ed saray ganggan to so aliwan praktikal. Say panagdayew ed Baal so andiay masyadon kakaukolanen tan kombinienti—makapangiyapay nira ingen na asewek ed si Baal ed saray toktok na kaabungan dan dili. (Jeremias 32:29) Anganko ta atangguyor ira ed panagdayew ed Baal diad impibiang da labat ed saray ritual odino diad impangiyapay da ni ingen ed si Baal diad ngaran nen Jehova.
Panon a nayarin nabalang tayo so pananisia tan kalkalnan onarawi ed mabilay a Dios? (Hebreos 3:12) Nayarin kalkalnan nabalang tayoy apresasyon a datin walad sikatayo parad saray miting tan ed asamblea. Say ontan ya awawey so mangipatnag na kakulangay panagmatalek ed probisyon nen Jehova ed espiritual a “tagano ed panaon a kinepeg to.” (Mateo 24:45-47) Lapud kinmapuy la, napalukak tayoy “panamemben ed salita na bilay” odino makabayubo ni ingen na naapag a puso, anganko ta onsuko ed materyalistikon gegemtan odino imoralidad.—Filipos 2:16, NW; ikompara so Salmo 119:113.
Bembenan a Malet so Integridad Tayo
Anggapoy duaruwa ed satan, natan et wala so pipupuligesgesan na kapusoan. Kasin mansiansia tayon matoor ed si Jehova odino paisuawi lapud malukak a kabibilay ed sayan mundo? Makapaermen, no panon a naingganyo iray Israelita ed makapadimlan agagamil na Canaaneo, walaray Kristianon lalaki tan bibii natan ya asagyat met a manggawa na makapabaing a bengabengatla.—Ikompara so Uliran 7:7, 21-23.
Say ontan a pakatalo ed espiritual so napaliisan no, singa si Moises et ‘mansiansia itayo a singa nengnengnengen so agnanengneng.’ (Hebreos 11:27) On, kaukolan tayoy “mibangal nisesengeg ed pananisia.” (Judas 3) Balet diad pansiansian matoor ed Dios tayo tan ed saray prinsipyo to, makapanilalo tayo ed panaon sano say palson panagdayew so maando lan naandi. No panon a say panagdayew ed si Jehova et atalonaan toy panagdayew ed Baal, makapanseguro tayo sirin a diad magano et “say dalin napano naani ed pikakabat ed Jehova, singa saray danum sakbongan da so dayat.”—Isaias 11:9.
[Litrato ed pahina 31]
Saray geray diad Gezer a sagrado iran seklang ya inusar ed panagdayew ed Baal
[Picture Credit Line ed pahina 28]
Musée du Louvre, Paris