Lucas—Sakey ya Inararon Kakimeyan
TAON 65 C.E. ed saman diad Roma. Amta nen Lucas iray kapeligroan ed pangipabidbir toy inkasikaton kaaro nen apostol Pablo, ya uusayen ed saman nisengeg ed pananisia to. Ompatnag a nasentensiaan la na ipapatey si Pablo. Balet diad saman a mapeligron panaon et si Lucas lambengat so kaiba na apostol.—2 Timoteo 4:6, 11.
Say ngaran a Lucas so pamilyar ed saray manbabasa na Biblia, ta say Ebanghelyo ya insulat to et inngaran ed sikato. Si Lucas so nambiahe na ararawi kaiba nen Pablo, ya anawag ed sikaton “inararo a mananambal” tan “katulongan,” odino kakimeyan. (Colosas 4:14; Filemon 24) Dagdaiset ya impormasyon nipaakar ed si Lucas so naromog ed Kasulatan, ya amitlon danay labat ya asalambit so ngaran to. Balet, no usisaen yo iray bengatlan asukimat nipaakar ed si Lucas, nayarin pablien yo met iyan matoor a Kristiano, a singa ed impamabli nen Pablo.
Managsulat tan Misionaryo
Say Ebanghelyo nen Lucas tan say libro na Saray Gawa so insulat a parad si Teofilo, kanian mapatnag a si Lucas so anugyop ed sayan duaran dokumento a pinuyanan na Dios. (Lucas 1:3; Gawa 1:1) Ag-imbaga nen Lucas ya atasian ton mismo so ministeryo nen Jesu-Kristo. Imbes, inkuan to ya akabatan to so impormasyon manlapud saray akatasi tan ‘inupapet ton maong so amin a bengabengatla ya agawa nanlapu ed inmuna.’ (Lucas 1:1-3) Kanian maseguro a nagmaliw a patumbok nen Kristo si Lucas kayari na Pentecostes 33 C.E.
Panisiaan na arum a si Lucas et taga-Antioquia ed Sirya. On, ta naimano ra ya indetalye na Saray Gawa iray agawgawa ed satan a syudad tan sinalambit na libro so sakey ed pitoran “lalaki a maong so dengel da” bilang “taga-Antioquia ya apatumbok,” bangta ag-asalambit iray syudad a nanlapuan na saramay anemira. Siempre, agtayo naseguro no ipapatnag na saya a nagkalautlan makapainteres so Antioquia lapud ditan so syudad nen Lucas.—Gawa 6:3-6.
Anggano ag-asalambit so ngaran nen Lucas diad Saray Gawa, walaray bersikulo ditan ya angusar na saray pronoun a “sikami,” “kami,” tan “mi,” a mangipapatnag a sikato so kabiangan ed saray arum ya ebenton adeskribe ed satan a libro. Nipaakar ed rota di Pablo tan saray kakaiba to diad saray lugar ed Asia Menor, oniay inkuan nen Lucas: “Nen nilabsanan da so Misia, linma ra ed Troas.” Diad Troas imay impakanengnengan nen Pablo na pasingawey nipaakar ed sakey a lakin taga Macedonia ya akikasin: “Gala ed Macedonia et tulongan mo kami.” Oniay imbaga ni nen Lucas: “Et sanen anengneng to so pasingawey, tampol a siniglatan mi so linma ed Macedonia.” (Gawa 16:8-10) Say impakausar na “mi” imbes a “da” so mankabaliksan a kaiba si Lucas ed grupo nen Pablo a linma ed Troas. Insan inusar nen Lucas so “kami” sanen deneskribe to so panagpulong a kimey diad Filipos, a mangipapatnag a sikato so akibiang met ed satan. Oniay insulat to: “Dia ed agew na Sabaton linma kami ed paway na pinto ed gilig na sakey ya ilog, a diman so inisip min kawalaay pasen na panagpikasian: et imyurong kami, tan akisalitaan mi so saray bibii a linma, a nantitipon.” Bilang resulta, inawat nen Lidia tan say interon sankaabungan to so maong a balita tan abautismoan ira.—Gawa 16:11-15.
Walay agawan panamasegsegang diad Filipos, sanen tinambal nen Pablo so aripen a marikit a mangipapasakbay na saray nagawa lapud sikatoy walaan na ‘espiritu na panagparles.’ Sanen naandian la na anapan iray katawan to, inerel day Pablo tan Silas, insan da ra impalewet tan impaipriso. Nayarin agnaaresto si Lucas ta deneskribe toy irap na saray kakaiba to diad impangusar to na “ra.” Sanen nibulos la ra di Pablo tan Silas, “niligliwa da so saray [agagi] et insan ira tinmaynan.” Inusar la lamet nen Lucas so “kami” sanen pinmawil lay Pablo ed Filipos diad saginonor a panaon. (Gawa 16:16-40; 20:5, 6) Nayarin nansiansia’d Filipos si Lucas pian asikasoen so kimey diman.
Say Impangolekta To na Saray Impormasyon
Panon ya akala na saray impormasyon si Lucas parad Ebanghelyo to tan parad libro na Saray Gawa? Saray parte na Gawa ya impila nen Lucas so inkasikato ed salaysay so mangipapatnag ya inibaan toy Pablo manlapud Filipos paonla’d Jerusalem, a diman et inaresto lamet si Pablo. Legan iran mamapaarap diman, si Pablo tan saray kakaiba to so nanayam ya agano ed abung nen Felipe a manag-ebanghelyo ed Cesarea. (Gawa 20:6; 21:1-17) Kanian saray impormasyon nipaakar ed akadkauna iran panagmisionaryo ed Samaria et akolekta nen Lucas manlapud si Felipe, ya angidaulo ed panagpulong diman. (Gawa 8:4-25) Balet siopa niray arum ya akalaan nen Lucas na saray impormasyon?
Say duaran taon ya inkipriso nen Pablo ed Cesarea so nayarin angiter ed si Lucas na pankanawnawan mansukimat na isalaysay to ed Ebanghelyo to. Asingger labat ditan so Jerusalem, kanian nayarian ton tuplegan iray rekord na polin nanlapuan nen Jesus. Insulat nen Lucas so dakel iran ebento ed bilay tan ministeryo nen Jesus a nabasa lambengat diad Ebanghelyo to. Manga 82 iran teksto so naimano na sakey ya iskolar a pakabasaan ed saratan.
Posiblin diad si Elizabet, ya ina nen Juan a Managbautismo, so akakabatan nen Lucas na nipaakar ed inkianak nen Juan. Saray detalye nipaakar ed inkianak nen Jesus tan say akadkaunan parte na bilay to et nayarin nanlapud ina nen Jesus a si Maria. (Lucas 1:5–2:52) Nayarin inistorya di Pedro, Santiago, odino Juan ed kinen Lucas so nipaakar ed mamilagron impakarel da na sira. (Lucas 5:4-10) Diad Ebanghelyo nen Lucas labat so pakaaralan tayo na pigara ed saray parabolo nen Jesus, a singa samay nipaakar ed maong a Samaritano, mainget a pinto, abalang a drakma, managdarak ya anak, tan say mayaman a too tan si Lazaro.—Lucas 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.
Interesadon maong ed totoo si Lucas. Insulat to so nipaakar ed impangiyapay nen Maria parad panaggogol, say impamaoli ed anak a laki na sakey a balo, tan say impanlana na sakey a bii ed sali nen Jesus. Sinalambit nen Lucas iramay bibiin nanserbi ed si Kristo tan insalaysay to ed sikatayo so impamarawes di Marta tan Maria ed Sikato. Insalaysay na Ebanghelyo nen Lucas so impanambal ed sakey a biin bukot tan sakey a toon linmarag ontan met ed samay impakalinisan na samploran akating. Ibabaga ed sikatayo nen Lucas so nipaakar ed melag a toon si Zaqueo, a kinmalab ed kiew pian nanengneng to si Jesus tan insulat to met so nipaakar ed magbabawin managgaway mauges ya impasak ed abay nen Kristo.—Lucas 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.
Makapainteres so impanalambit na Ebanghelyo nen Lucas nipaakar ed panagtambal na sugat a ginawa na maong a Samaritano ed ilustrasyon nen Jesus. Mapatnag a lapud sakey a doktor si Lucas, insulat to so impaneskribe nen Jesus ed paraan na impanambal, ya inusar so alak pian urasan so sugat, pangipuyok na larak pian onkepa so sakit, tan say pamerber ed satan.—Lucas 10:30-37.
Kaulop na Sakey a Priso
Mapaga si Lucas ed kipapasen nen apostol Pablo. Sanen nipriso si Pablo ed Cesarea, ingganggan na Romanon gobernador a si Felix ya anggapo ed “anggan siopaman ed saray kakaaro [nen Pablo]” so sebelan a “manpaga ed sikato.” (Gawa 24:23) Nayarin sakey si Lucas ed saraman a kakaaro ton wadman. Lapud masakit lay Pablo, say pangasikaso ed sikato so nayarin sakey ed saray gagawaen na “inararo a mananambal.”—Colosas 4:14; Galacia 4:13.
Sanen inmapela si Pablo ed Cesar, sikato so impaiyakar ed Roma na Romanon gobernador a si Festo. Agbalot tinaynan nen Lucas iyan prison apostol diad andukey a biahe paonla’d Italya tan insulat to so eksakton salaysay na naeksperiensya ran impakakneb na niluganan dan bapor. (Gawa 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Legan a nipriso si Pablo ed sakey ya abung diad Roma, insulat to so pigaran apuyanan iran sulat, a tinukoy to si Lucas diad duara ed saratan. (Gawa 28:30; Colosas 4:14; Filemon 24) Nayarin legan na sayan duay-taon so impansulat nen Lucas ed libro na Saray Gawa.
Maseguro a dakel a maespiritual iran kimey so agawa diad samay angiprisoan ed si Pablo diad Roma. Posiblin apilimogan nen Lucas diman iray arum nin kakimeyan nen Pablo, a singa di Tiquico, Aristarco, Marcos, Justo, Epafras, tan Onesimo.—Colosas 4:7-14.
Legan na komaduan inkipriso nen Pablo, sanen liknaen ton asingger lay ipatey to, say matoor tan makpel a si Lucas so nansiansia ed dikingan to, anggaman tinaynanan na arum so apostol. Si Lucas so nansiansia diman anggano naandi ed sikato so dilin kawayangan to. Oniay imbalikas nen Pablo, a nayarin impaisulat to ed si Lucas: “Si Lucas labat so wala ed siak.” Ag-abayag kayari na satan, si Pablo so pinugutan unong ya ontan so tradisyon nensaman.—2 Timoteo 4:6-8, 11, 16.
Si Lucas et masakripisyo tan mapaabeba. Agto impangta so atagey ya aral to nisay pinirawat toy ombantog. On, sikato so nambilay la komon bilang sakey a doktor, balet ta mas pinili to so pangiyuna ed intereses na Panarian. Singa si Lucas, komon ta masakripisyo tayo met ya ipulong so maong a balita tan mapaabeba itayon manlingkor pian nigalang si Jehova.—Lucas 12:31.
[Kahon ed pahina 19]
SIOPA SI TEOFILO?
Insulat nen Lucas so Ebanghelyo to tan Saray Gawa na Saray Apostoles parad si Teofilo. Diad Ebanghelyo nen Lucas, sayan laki so tinawag a “sankakanaan a Teofilo.” (Lucas 1:3) Say balikas a “sankakanaan” et paraan na panamagalang ed sakey a prominentin too a mayamyaman odino ed saray opisyal a walaan na atagey a betang diad gobierno na Roma. Ontan met so impanawag nen apostol Pablo ed si Festo, say Romanon gobernador na Judea.—Gawa 26:25.
Mapatnag a nadngelan la nen Teofilo so mensahe nipaakar ed si Jesus tan sikato so interesado ed satan. Inilaloan nen Lucas a makatulong so salaysay na Ebanghelyo to ed si Teofilo pian ‘nakabatan to so katuaan nipaakar ed bengabengatla a sikara so akapangibangatan ed sikato.’—Lucas 1:4.
Unong ed Griegon iskolar a si Richard Lenski, agnayarin mananisia lay Teofilo sanen sikato so tinawag nen Lucas a “sankakanaan,” ta “diad amin a Kristianon literatura, . . . anggapo ni kaparan Kristiano a tinawag ed ontan a mapagalang a titulo.” Sanen insulat nen Lucas so libro na Saray Gawa ed saginonor, agto la inusar so titulon “sankakanaan” noagta imbaga to labat ya: “O Teofilo.” (Gawa 1:1) Oniay sampot ya imbaga nen Lenski: “Sanen insulat nen Lucas so Ebanghelyo to ed si Teofilo, aliwa nin Kristiano iyan dederlengen a laki balet ta interesado lan maong nipaakar ed Inkakristiano; balet sanen impawit nen Lucas ed sikato so Saray Gawa, Kristiano la si Teofilo.”