Traidor ya Kaaro

Walay sakey ya “kaarom” ya akabat mo nen kabataan ka. Ipapalikna tod sika ya matured ka la, tan lapud sikato et tanggap ka na saray kaedad mo. No nai-stress ka, lanang ya wadtan ya ontulong pian “nainawaan” ka. Kanian, lanang ka lan akadepende ed sikato.

Pero asabi panaon, adiskobrem ya ipahamak to ka manaya. Labay to ya lanang mon kaiba, pero no kaibam la, wala ray situasyon ya naiirapan ka. Tua, ipapalikna ton matured ka la, say kasalat to balet et deralen toy laman mo. Tan aliwan satan labat, tinakew toy arum ya sueldom.

Kanian labay mo lan pultoten so pankakaaro yo, pero ag-ompayag. Tan singa la nagmaliw ya boss mo, kontrolado toy bilay mo. Magbabawi ka no akin ya akabat mo ni.

ONTAN so agawad dakel ya mansisigarilyo. Oniay nanonotan nen Earline, sakey ya biin nansigarilyo ed loob na 50 ya taon: “Iisipen ko nensaman ya say sigarilyo et mas baleg so nitulong to nen say arum ya too. Singak itan abayag lan kaaro​—no maminsan pakaliknak sikato labat ingen so kaarok.” Pero, a-realize lanlamang nen Earline ya say sigarilyo et traidor ya kaaro tan maruksa ni ingen. Atay introduksion ed tagey et singa istorya nen Earline. Pero naamtaan to lanlamang ya say panagsigarilyo et makapuy tan aglabay na Dios ta deralen na satan so inregalo Ton laman tayo. Kanian, intunda la nen Earline so mansigarilyo.—2 Corinto 7:1.

Wala met so laki ya say ngaran to et Frank, ya nandesisyon ya itunday pansisigarilyo to pian napaliket so Dios. Balet kalabas labat na sanagew, makakasigarilyo la. Kanian agmakareen ya anap lan anap na anggan upos la na sigarilyo, ompan wala ray apatpattak ed sukong na abung da. Oniay kuan nen Frank: “Atauhan ak ed saman. Imadyin mo, wadman ak ya kurongkurong ya manaanap na upos na sigarilyo. Makapabaing! Agak lan balot nansigarilyo kayari to man.”

Akin et mairap ya itunda so panagsigarilyo? Adiskobre na saray researcher so pigaran rason: (1) Say sigarilyo et makaadik ya singa saray drugs. (2) No nasungap moy nicotine, pitoran segundo labat et makasabi lad utek. (3) Say panagsigarilyo et magmaliw lan parte na bilay na sakey ta gagawaen to itan legan ya mamangan, oniinum, tan mitotongtong ed arum. Uusaren to met itan pian mangekal na stress, tan arum ni.

Pero singa si Earline tan Frank, sarag na sakey ya itunda iyan makapaadik ya bisyo. No mansisigarilyo ka tan labay mo lan itunda, basam iray onsublay ya artikulo. Ompan makatulong iratan ed sika pian nauman moy kabibilay mo.

Pabiskeg Moy Determinasyon Mo

“Pian nitunda na saray mansisigarilyo so bisyo da, dapat seryosoen da tan mabiskeg so determinasyon da.”​—“Stop Smoking Now!”

DIAD simplin panangibaga, no labay mon itunday panagsigarilyom dapat determinado ka. Antoy makatulong? Nengnengen iray pakinabang no ontunda kan mansigarilyo.

Baleg so natipid mo. No kada agew et makakaupot kay sakey pakete, manggagastos kay libolibo ed sakey taon. “Agko a-realize ya agaylay kabaleg manayay agastos ko ed panagsigarilyok.”​—Gyanu, Nepal.

Mas na-enjoy moy bilay. “Mas maliket so bilay ko nen tinmunda ak lan nansigarilyo tan nen lalon ombabayag mas lalon ondadakep.” (Regina, South Africa) No ontundan mansigarilyo so sakey ompawil may datin pakataway tan pakaangob to, ombiskeg tan ondakep so laman to.

Onkasil so laman mo. “No ontunda so sakey ya laki odino bii ed pansigarilyo to, anggan antoy edad to, maong so epekto ed laman to, tan nalikna ton tampol itan.”​—The U.S. Centers for Disease Control and Prevention.

Naaruman so tiwalam ed sarilim. “Tinmunda ak ya nansigarilyo ta agko labay so manpa-aripen ed satan. Labay ko, siak so mankontrol ed sarilik.”​—Henning, Denmark.

Minabang so pamilyam tan kakaarom. “No mansigarilyo ka, . . . apektadoy laman na saray akapaliber ed sika. . . . Ipapanengneng na impan-research ya kada taon et nilibon totoo so ompapatey ed lung cancer tan sakit ed puso lapud nasusungap day asewek no mansisigarilyo so arum.”​—American Cancer Society.

Napaliket moy Dios ya Amalsa ed sika. “Inad-arok ya agagi . . . linisan tayoy sarili tayo ed amin a karutakan na laman.” (2 Corinto 7:1) “Iyapay yo ray laman yo bilang . . . masanto tan makapaliket ed Dios.”​—Roma 12:​1.

“Nen atalosan ko ya agmanaya labay na Dios iray mandutak ed laman, nandesisyon ak ya itunda lay mansigarilyo.”​—Sylvia, Spain.

Pero no maminsan, kulang so basta determinado kan ontunda. Ompan kaukolan moy tulong na arum, singa say kapamilyam tan kakaarom. Panon iran makatulong?

Patulongan Ka

“Nayarin say sakey et nadaeg to imay manbukbukor, balet sikatoy sarasarag a taloen na duaran saniba.”—Eclesiastes 4:12.

NO PATULONGAN itayod arum, mas baleg so tsansan natalo tayo so anggan anto odino anggan siopa ya kalaban. Kanian no labay mon itunda so pansisigarilyom mas marakep no patulongan kad kapamilyam tan kakaarom odino anggan siopa ya manmamalasakit tan maanos ya ontutulong ed sika.

Ompan sarag mo met so onkerew na advice ed saramay nitunda da lay bisyo da, ta natalosan day dadalanen mo tan natulongan da ka. Oniay imbaga nen Torben sakey ya Kristianon taga Denmark: “Akatulong ya maong ed siak so suporta na arum.” Onia met so insulat nen Abraham ya taga India: “Lapud panangaro na pamilyak tan kaparan Kristiano, atulongan ak ya itunday bisyok.” Balet wala ni makatulong likud ed suporta na pamilya tan kakaaro.

Oniay imbaga na sakey ya lakin manngaray Bhagwandas: “Nansigarilyo ak ed loob na 27 ya taon. Pero nen naamtaan ko so ibabaga na Biblia ya marutak manaya itan, nandesisyon ak ya itunda la. Sinalik ya bawasan. Intundak met lay miulop ed saramay barkadak. Kinmerew ak met na advice ed saray professional, pero siansia ni. Anggad nen sakey labi, imbagak ed si Jehovan Dios so amin ya walad pusok tan akikasi ak ed sikato ya tulongan to ak ya nitunda so bisyok. Sa wakas, nitundak ya siansia!”

Say sakey nin importantin gawaen mo et iparaan moy sarilim ed saray posiblin manpigil ed sikan itunda so bisyom. Anto kasi iray makapigil? Naamtaan mo iratan ed onsublay ya artikulo.

[Kahon]

MANGUSAR KA KASI NA TAMBAL?

Bilyon bilyon dolyar so naaalmo na saray manggagaway tambal ya ontutulong ed saray mansisigarilyo pian nitunda da itan, singa say nicotine patch. Antis kan mandesisyon no kasin mangusar kay tambal, imanom ni irayan tepet:

Anto ray pakinabang? Dakel so ibabaga dan therapy ya makatulong pian nitundam so panagsigarilyo tan nabawasan so withdrawal symptoms. Balet agsegurado no epektibo ni itan diad ilabas na panaon.

Anto ray side effect? Saray arum ya tambal et nayarin walay side effect da ya singa say, pakaelew, depression, tan pannonot ya manbikkel. Tandaan ya say nicotine replacement therapy et wala met so nicotine to, kanian siansia nin delikado ed laman. Diad tua, naadik nin siansia ed nicotine imay toon manguusar ed sayan therapy.

Anto ni ray pampilian? Diad sakey ya survey, imbaga na 88 percent na saramay nitunda day pansisigarilyo da ya agda la pinabayag, intunda dan tampol so pansisigarilyo da, agmet ira angusar na anggan anton tambal.

Iparaan so Sarilim Parad Saray Posiblin Manpigil ed Sika

“Nandesisyon ak ya itunda so bisyok pian agnaapektoan so kapangiyanak ya baby mi. Kanian angikarga ak na ‘No Smoking’ sign diad abung mi. Kayari labat na sakey oras, singa tsunami ya biglan aanapen la na laman ko so nicotine, kanian nanselsel ak.”—Yoshimitsu, Japan.

ANENGNENG tayod eksperiensya nen Yoshimitsu ya wala ray manpigil ed pangitunday pansigarilyo. Sakey ni, ipapanengneng na impan-research ya ngalngali 90 percent ed saramay apawil day bisyo da et tuloytuloy la ran nansigarilyo. Kanian no labay mon itunda so panagsigarilyom, baleg so tsansan nagawaan mo itan no akaparaan ka ed saramay manpigil ed sika. Anto iratan?

No anap-anapen moy nicotine: Say sankagrabian ya mairap ya labanan et amay taloran agew manlapud samay sampot ya impansigarilyo, tan kalkalna itan ya nabalang kayari manga duay simba. Diad satan ya panaon “patubat-tubat so pananap mo na nicotine; aliwan nampapara,” so imbaga na datin mansisigarilyo. Anggano pigaran taon lay linmabas, ompan wala ni may panlabay mon mansigarilyo. No ontan, agka manpapadaeg. Manalagar kay limaran minuto o masulok ni, ya anggad nabalang may panlabay mon mansigarilyo lamet.

Arum nin withdrawal symptoms: Diad gapo, say sakey et mantemeg, nairapan ya man-concentrate, tan ompan ontaba. Makaeksperiensya met iray panotot, igatel na laman, panlinget tan panukok. Nayarin manguman-uman met so mood na sakey, ompan anggapoy anos to, mipepetang so ulo to, odino na-depress ni ingen. Maslak ed saratan ya sintomas et nabalang met lanlamang diad loob na apatira anggad anemiran simba.

Diad sayan kritikal ya panaon, wala ray praktikal ya nagawaan mo ya makatulong ed sika. Singa say:

● Dukeyan moy ugip.

● Inum kay dakel ya danum odino juice. Mangan kay masustansia.

● Man-exercise ka, pero aliwan samay sobsobra.

● Ingas kay aralem, tan imadyin mo ya napapanoy lungs mo na malinis ya dagem.

Saray makatukso: Saraya may gagawaen mo odino naliliknam ya tuksoen to kan mansigarilyo. Singa bilang ompan dati, no walay iinumen mo et ibabansag mo met lay pansigarilyo. Kanian pian nitundam so pansigarilyo, iwasan mo ni may mabayag mon upoten so iinumen mo. Andi bale ta nasabi lanlamang so panaon ya sarag mo lamet ya na-enjoy so iinumen mo ya agka la manaapura.

Pero, anggano abayag lan anggapoy nicotine ed laman mo, ompan siansia nin natukso kan mansigarilyo. “Nineteen ya taon ak lan tinmundan mansigarilyo,” so imbaga nen Torben ya abitla niman, “Pero siansia nin natutukso ak ya mansigarilyo no mankakape ak.” Nasabi panaon, kalkalna lanlamang ya nabalang may panlabay mon mansigarilyo.

Duma balet no alak so iinumen mo. Pian nitundam so pansisigarilyom, kailangan mo met ya iwasan so alak tan saray lugar ya manse-serve na alak, ta baleg so tsansa ya napawil mo lamet so pansisigarilyom no makainum ka. Akin ey?

● Ta anggano daiset labat so nainum mo, palooren toy panlabay mo ed nicotine.

● Kaslakan ya kaibad inuman so pansisigarilyo.

● No makainum ka, ompan agka makapan-isip na duga tan mairap mon nakontrol so sarilim. Ibabaga na Biblia: ‘Ekalen na alak so motibon panggaway duga.’​—Oseas 4:​11.

Kaulop: Pilim iray pipiulopan mo. Singa bilang, iwasan mo iramay totoon mansisigarilyo odino saramay nayarin man-ingganyo ed sikan mansigarilyo. Iwasan mo met iramay kakantiawan da ka ta labay mon itunday pansisigarilyo.

Emosyon: Ipapanengneng na impanaral ya masulok ya 60 percent ed saramay pinmawil ya nansigarilyo et lapud stress odino pasnok. No naliliknam iratan tan natutukso ka la ingen ya mansigarilyo, mannonot kay arum ya gawaen mo​—sarag moy oninum na danum, man-bubble gum, odino manparagem ed paway tan manakar. Manisip ka na positibo, nayarin manpikasi ka ed Dios odino manbasa ka na BIblia.—Salmo 19:14.

Saray Aliwan Dugan Panagrason

● Sakey met labat ya hithit.

Say tua: Sakey ya hithit labat et 50 percent ya tampol so iter ton nicotine ed utek mo ya ombayag na taloran oras. Say resulta et napawil mo lamet so bisyom.

● Naeekal so stress ko no mansisigarilyo ak.

Say tua: Base ed impanaral, parakelen la ingen na nicotine iray stress hormone. Tua, singa abalang so stress mo, pero temporaryo labat itan ta inter mod laman mo may nicotine ya aanapen to.

● Anggapo lay pag-asak ya nitundak ’ya.

Say tua: No man-negatibo ka, agmo nagawaan. Ibabaga na Biblia: “No onkapuy so liknaan mo diad agew na kairapan, say biskeg mo et onkulang.” (Proverbio 24:10) Kanian agmo iisipen ya agmo sarag. Nakayam ’tan basta iyaplikam iray praktikal ya suggestion ya singa abitla ed sayan magasin.

● Agko nasarag iray withdrawal symptom.

Say tua: Aliwan mainomay iray naliknam ya withdrawal symptom, pero kalkalna lanlamang iratan ya nabalang kayari pigaran simba. Kanian agka onsusuko! No kayari na pigaran bulan o taon et singa makakasigarilyo ka lamet, nabalang lanlamang ’tan, nayarin diad pigaran minuto​—basta agka ni manseselsel na sigarilyo.

● Walay sakit kod isip.

Say tua: No walay sakit mod isip, singa say depression odino schizophrenia, konsulta kad doktor mo pian natulongan to kan itunda so pansisigarilyom. Seguradon labalabay to kan tulongan, ompan walay salatan to ed samay tambal ya inresita tod sika.

● No napawil koy pansisigarilyok, di useless lanlamang.

Say tua: No apawil moy pansisigarilyom​—ya singa met nagagawa ed arum⁠—agto labay ya ibagan atalo ka tan anggapo lay pag-asam. Kanian agka nadidismaya, tuloy so laban! Diba no atumba ka, agto labay ya ibagan atalo ka. Natalo ka labat no agka ombangon. Kanian agka onsusuko. Nasarag mo lanlamang itan!

Nengnengen tayo so agawad si Romualdo, ya nansigarilyo ed loob na 26 taon, pero 30 taon lan tinmunda. Insulat to: “Agko la natandaan no aminpigak ya apawil so pansisigarilyok. Kada no nagawa man, aliwliway liknaan ko tan pakaliknak et anggapo lay pag-asak. Pero nen talagan desidido ak lan nawalaan na maong ya relasyon ed Jehova a Dios tan paulit-ulit ak ya kinmerew na tulong to, sa wakas, nitundak.”

Diad sampot ya artikulo na sayan serye, pantongtongan tayo iray pigara nin praktikal ya suggestion ya makatulong ed sikan magmaliw ya maliket tan nitundam so pansisigarilyo.

[Kahon/Litrato]

MAKAPATEY SO AMIN YA KLASE NA SIGARILYO

Dakdakel so panguusaran na tabako. Wala ray arum ya produkto na tabako ya nasaliw ni ingen diad lakoan na herbal tan food supplement. Pero imbaga na World Health Organization ya, “amin ya klase na tabako et makapatey.” Say tabako et nayarin manresultad makapatey iran sakit, singa say kanser tan sakit ed puso. No say sakey ya ina et mansisigarilyo met, nayarin nipeligro so ilulukon to. Anto ray nanduruman produkto na tabako?

Bidi: Sayan melag ya sigarilyo ya irorolyo labat ed lima, et kaslakan ya uusaren ed Asia. Mas dakel so karga ton tar, nicotine, tan carbon monoxide nen say regular ya sigarilyo.

Tabako: Aya may tinemek ya tabako ya imbalkot lanlamang ed bulong na tabako odino papel ya gawad tabako. Aliwan singa arum ya sigarilyo, walay alkaline na sayan tabako, kanian nasepsep ya tampol so nicotine anggan agni selselan.

Kretek odino sigarilyon gawad clove: Nankarga iya na manga 60 percent ya tabako tan 40 percent ya clove. Mas dakel so tar, nicotine, tan carbon monoxide to no ikomparad regular ya sigarilyo.

Pipe: Aliwa met ya safe so pangusar na pipe, ta siansia nin manresulta itan ed kanser tan arum nin sakit.

Tabako ya anggapoy asewek: Kaibad saya so panggagal na tabako, snuff, tan tinimplan gutkha ya uusaren ed Southeast Asia. No ikargad sangi irayan klase na tabako, sepsepen na dalanay dala so nicotine. Delikado met irayan anggapoy asewek ya tabako.

Water pipe (bong, hookah, narghile, shisha): Diad sayan proseso, say asewek na tabako et ondalan nid danum insan nasungap. Pero agto lanlamang nabawasan iray makakanser ya samal ya onlad lungs.

[Kahon/Litrato]

TULONGAN SO SAKEY PIAN NITUNDA TOY MANSIGARILYO

● Mansiansian positibo. Mas maong ni mangibagay positibo tan makapabiskeg nen say pantamian tan balawen so sakey. Mas marakep no say ibagam et, “Sarasarag mo ’tan, salim lamet!” nen say “Anto ’tan, kapuy ka!”

● Manpasensya. Agmo la papatolan no onsyodot odino makakapasnok ed sika. Mansalitan mauyamo. Sarag mon ibaga ya, “Amtak mairap ’ya, pero proud ak ed sika.” Agmon balot ibabaga ya, “Mas maong ka ni nen mansisigarilyo ka!”

● Magmaliw ya tuan kaaro. Ibabaga na Biblia: “Say tuan kaaro et mangaaro ed amin a panaon tan sakey ya agi a nailaloan diad panaon na gonigon.” (Proverbio 17:17) Kanian dapat mapasensya tan maaro ka ed sikato diad “amin a panaon”​—anggan anton oras odino anggan anto ni mood to.

Sarag Mo ’Tan!

PANAON la pian “manpakpel ka” tan onkiwas. (1 Awaran 28:10) Anto ray gawaen mo pian baleg so tsansan nitundam?

Man-set na Petsa. Irerekomenda na U.S. Department of Health and Human Services ya no akapan-desisyon ka lan itunda so pansigarilyom, dapat amay agew ya pinilim et ag-onlampas na duaran simba manlapud samay impandesisyon mo ya ontunda la. Diad ontan et ag-onkapuy so determinasyon mo tan agka natabangan. Markaan moy kalendaryom, ibagam ed kakaarom, tan panindigan mo, anggano manguman so situasyon mo.

Manggawa kay “quit card.” Isulat mo ditan iray impormasyon, pati amin ya ontulong ed sikan mansiansian determinado:

● Saray rason mo no akin ya labay moy ontunda

● Saray phone number na totoon natawagan mo no natutukso ka

● Saray panonot—kaibad dia iray teksto ed Biblia ya singa say Galacia 5:22, 23—ya ontulong ed sikan nagawaan so goal mo

Awit mon lanang so quit card mo tan maminpigam ya basaen kada agew. Anggano tinmunda ka la, review’m nin siansia so card kada no natutukso kan mansigarilyo.

Amtaen iray makatukso ed sika pian nalabanan mo. Antis to ni may in-set mon petsa, kalkalnam lan umanen iramay niyugalim ya walay koneksion tod pansisigarilyom. Singa bilang, no mansisigarilyo ka lan tampol kabangon mod kabuasan, manalagar ka ni sakey oras odino masulok ni antis kan mansigarilyo. No mansisigarilyo ka legan odino kayarim ya mangan, iwasan mo la. Agka oonlad lugar ya wala ray mansisigarilyo. No bukbukor mo, ibagam ya maksil pian narengel mo so: “Salamat, pero tinmunda ak lan mansigarilyo.” No gawaen mo ’tan makapanparaan ka ya ontunda ed samay petsa ya implanom. Ipanonot met na satan ya maganom lan nitunda so pansisigarilyom.

Manparaan ka. Legan ya manasingger may petsa, iparaan mo la ray isalat mod pansisigarilyom. Singa bilang, carrot ya ginalip ya pandukey, chewing gum, mani, tan arum ni. Ipanonot mod saray kakaarom tan kapamilyam may petsa tan no panon da kan natulongan. Sakey agew antis na satan, ibantak mo la ray ashtray, lighter, tan arum nin makatukso—singa say sigarilyo ya akerad abung yo, diad luganan, bulsa, odino diad pantratrabahoan mo. Mas mainomay kan natukson mansigarilyo no walay walad drawer mo, nen say manpasaliw kad kaarom na sigarilyo! Tan siempre, agka onsasawan manpikasi ed Dios, lalo la no tinmunda ka la.—Lucas 11:13.

Asarag na dakel ya pultoten so pikakaaro dad traidor tan maruksan kaaro da, say sigarilyo. Kanian sarag mo met. Mabiskeg ya laman tan mareen ya nonot tan liknaan so manaalagar ed sika.

[Litrato]

Awit mon lanang so quit card mo tan maminpigam ya basaen kada agew