‘Ta Kico Ta Pasando cu Mi?’
“Tawata manera cos cu mi a lanta un dia fo’i cama y tur cos a cambia. Mi a sinti manera mi ta un otro hende den un otro curpa.”—Sam.
KICO ta adolecencia? Simplemente bisa, e ta e etapa di bida den cua bo ta cambia di mucha pa adulto. E ta e periodo cu bo ta experencia cambionan dramatico, fisicamente, emocionalmente y asta riba tereno social. Den un sentido, comienso di e periodo di adolecencia ta emocionante. Con cu bai bin, e ta nifica cu bo ta riba caminda pa bira adulto. Di otro banda, sintimentonan nobo ta cuminsa lanta durante e fase aki di bida, y tin di nan por ta confuso, asta spantoso.
Sinembargo, bo no tin cu tene miedo di adolecencia. Ta berdad cu durante adolecencia bo ta experencia cierto grado di angustia. Pero tambe e ta percura un maraviyoso oportunidad pa na un manera agradabel bo cambia di mucha pa adulto. Laga nos mira con bo por logra esaki door di analisa prome algun di e dificultadnan cu adolecentenan ta confronta.
E Comienso di Pubertad
Durante adolecencia, cambionan ta tuma luga den bo curpa pa prepara bo pa procreacion. Ta dura añanan pa completa e proceso aki, cu ta wordo yama pubertad. Y manera nos lo bai mira, e ta influencia mas cu solamente e desaroyo di bo organonan di procreacion.
Mucha mohe por lo general ta cuminsa pubertad entre 10 pa 12 aña di edad, mientras cu hopi mucha homber ta cuminsa entre 12 pa 14 aña. Sinembargo, cada hende ta otro y pubertad por cuminsa mas prome of mas laat. Segun The New Teenage Body Book (E Buki Nobo di Curpa di Teenager), “cada persona tin su propio holoshi biologico special cu ta determina ki ora e varios cambionan di pubertad lo sosode.” E buki ta agrega: “Tin un variedad grandi den loke ta ser considera e tempo normal pa cuminsa pubertad.” Pues, no tin nada robes si bo cuminsa pubertad prome—of despues—di muchanan di bo pareu.
Sea cual sea e momento cu pubertad cuminsa, e por influencia bo aparencia, e manera cu bo ta sinti y kico bo ta pensa di e mundo rond di bo. Considera algun aspecto masha interesante pero alabes dificil di e etapa unico aki di bida.
‘Ta Kico Ta Pasando cu Mi Curpa?’
Pubertad ta cuminsa cu un aumento den nivel di hormona, specialmente di estrogeno den mucha mohe y testosterona den mucha homber. Cambionan hormonal ta pa un parti responsabel pa e transformacion fisico aparentemente milagroso cu ta tuma luga. De echo, despues cu pubertad cuminsa, bo curpa ta crece na e velosidad di mas rapido desde cu bo tawata baby.
Na e tempo aki bo organonan di procreacion ta cuminsa madura, pero esei ta solamente un di e aspectonan di desaroyo fisico. Tambe bo por rek bira mas halto rapidamente. Tempo bo tawata mucha kisas bo a crece alrededor di cinco centimeter pa aña, pero awor lo no ta abnormal si bo crece dies centimeter pa aña durante e periodo di crecemento rapido di pubertad.
Durante henter e etapa aki di crecemento rapido, lo bo por cuminsa sinti cu fisicamente bo ta bira torpe, esta, ta manera cu bo tin dos man links. Esaki ta normal. Corda cu diferente parti di bo curpa kisas ta creciendo na diferente velosidad. Te na cierto grado esei por pone bo bira torpe. Pero tene pasenshi, lo bo no keda torpe pa semper. E incomodidad fisico di adolecencia lo pasa.
Durante pubertad mucha mohe ta cuminsa haya nan menstruacion, cu ta un fluho mensual di likido cu ta consisti di sanger y celnan cu e furo paden di e matris ta saca afo.a E periodo di menstruacion por lo general ta ser acompaña pa dolor y tambe e nivel di hormona ta baha. E comienso di bo menstruacion of bo regla por duna bo un bon susto, ya cu e tin efectonan fisico y emocional. Teresa, cu awor tin 17 aña, ta corda: “Diripiente, mi tawatin cu custumbra cu henter e experencia nobo aki. Mi menstruacion tawata bruha mi emocionnan, y e tawata haci dolor. Anto pa colmo, el a bin tur luna!”
Bo no tin nodi spanta ora bo cuminsa haya bo regla. Con cu bai bin, e ta indica cu bo curpa ta funcionando normal. Cu tempo, lo bo siña trata cu exito cu e aspectonan desagradabel di bo regla. Por ehempel, tin mucha mohe ta haya cu ehercicio regular ta mengua dolor. Pero cada hende ta diferente. Abo kisas ta descubri cu bo tin cu baha man drasticamente na actividadnan fisico durante bo regla. Siña “scucha” bo curpa—wak si ta sosiego of ehercicio e mester—y dun’e loke e tin mester.
Durante adolecencia, tanto mucha mohe como mucha homber ta bira mas y mas conciente di nan aparencia. Teresa a conta: “Ta e tempo ei mi a echt cuminsa tuma nota—y worry—tocante kico otro hende a pensa di mi aparencia.” El a sigui bisa: “Y eigenlijk te ainda mayoria biaha mi no ta contento cu mi aparencia. Mi cabei no kier coopera cu mi, mi pañanan no ta para mi bon, y mi no por ni sikiera haya paña cu mi gusta!”
Bo curpa ta laga bo na caya den otro maneranan mas. Por ehempel, bo kliernan di sodo ta bira mas activo durante pubertad, loke ta pone bo soda mas tanto. Baña cu regularidad, y tambe haci sigur cu bo pañanan ta limpi laba, por yuda bo controla mal holo di curpa. Tambe bo por uza deodorante of un antitranspirante.
Durante pubertad e kliernan di vet den bo cuero tambe ta bira mas activo, locual por laga bo haya peishi y acne. Un mucha mohe cu yama Ann a lamenta: “Ta manera cos cu semper mi ta saca peishi net ora cu mi kier luci mas miho posibel. Ta mi imaginacion of ta berdad cu peishi tin manera un sexto sentido pa bin net ora cu menos bo kier nan?” Acne tawata un problema pa Teresa tambe. El a bisa: “E ta laga mi sinti mi mahos y hopi incomodo, pasobra ora hende wak mi, mi ta pensa cu ta mi acne nan ta wak!”
Claro cu problema cu cuero ta afecta mucha homber tambe. De echo, tin expertonan ta bisa cu mucha homber tin mas chens di sufri di problema di cuero cu mucha mohe. Sea bo ta mucha homber of mucha mohe, bo por beneficia door di laba e partinan vet di bo curpa regularmente, entre nan, bo cara, garganta, scouder, lomba y pecho. Ademas, door di laba bo cabei regularmente cu shampo bo por evita cu vet ta plama riba bo cutis. Tambe tin productonan disponibel special pa evita cu bo ta haya acne y peishi. Teresa a bisa: “Mi mayornan a yuda mi haya productonan pa limpia cutis y crema pa hunta. Tambe nan a yuda mi pa mi no come hopi junk food. Ora mi no come junk food y mi bebe hopi awa, mi acne normalmente ta disparce.”
Un otro cambio fisico cu ta afecta specialmente mucha homber, tin di aber cu bo stem. Durante pubertad bo stembandnan probablemente ta bira mas diki y largo, locual pocopoco ta haci bo stem mas bas. Esaki a pasa cu Bill sin cu el a ripara. El a bisa: “Mi no a realisa cu mi stem a cambia. Excepto cu awor hende a stop di pensa cu nan tawata papia cu mi mama of mi ruman mohe ora cu mi contesta telefon.”
Tin biaha un stem cu ta den proceso di cambia tin tendencia di bai diripiente di un tono abou pa un tono halto. Segun Tyrone, “esei tawata e cos cu mas a pone mi pasa berguensa. Ki ora cu mi bira nervioso of emociona, esei tawata pasa. Mi a purba di no bira mucho emocional, pero ta mas cu claro mi tawata bira emocional.” Tyrone a agrega: “Despues di un aña of podise dos aña, esei a stop di pasa.” Si esaki ta pasando cu bo, no desespera! Bo stem tambe pronto lo stabilisa na su nivel nobo y mas bas.
‘Dicon Mi Ta Sinti Asin’aki?’
No ta straño cu adolecentenan ta sinti un variedad grandi di emocionnan doloroso. Por ehempel, kisas bo a ripara cu abo y bo miho amigonan di infancia a cuminsa aleha for di otro. Esaki no necesariamente a sosode debi na un pleito serio. Podise boso gewoon no tin e mesun interesnan mas. Asta bo mayornan—serca ken un tempo bo tawata core bai pa busca consuelo y siguridad—diripiente lo por parce manera ouderwets y inacercabel.
Tur esaki por laga un teenager sinti su mes solitario. Segun un enciclopedia, “tin investigadonan a declara cu den adolecencia hende ta experencia soledad cu mas frecuencia y mas intensidad cu den infancia of como adulto.” Como cu bo tin miedo cu hende lo pensa cu bo ta straño, lo bo por tin e tendencia di no papia tocante loke bo ta pensa of sinti. Of podise bo no tin masha gana di mustra interes den otro hende, pasobra den fondo di bo curason bo ta sinti cu eigenlijk ningun hende lo kier bo como amigo.
Mayoria adolecente, y tambe hopi hende adulto, ta experencia periodonan di soledad. E cos importante cu bo mester corda ta, cu tempo e sintimentonan aki por pasa.b No lubida cu como cu bo ta un adolecente, casi tur cos di bo ta cambiando. Bo punto di bista di bida, di otro hende, y asta di bo mes ta cambiando constantemente. De echo, e persona cu bo ta mira den spiel, tin biaha, ta parce un hende completamente desconoci pa bo! Kisas bo ta sinti mescos cu Steve, di 17 aña, kende a admiti: “Ta masha dificil pa bisa cu bo conoce bo mes ora cu bo curpa y personalidad ta cambiando asina lihe.”
Un di e miho maneranan pa combati soledad ta door di busca contacto cu otro hende. Esaki por nifica siña conoce otro hende cu no ta parti di e grupo di muchanan bo pareu. Tin personanan mayor cu bo conoce cu lo keda contento cu un bishita amigabel? Lo bo por haci algun trabou of rospondi pa nan, specialmente si nan tin mester di yudansa? Bijbel ta anima tur hende—hoben y adulto—pa ‘hancha nan curason’ pa mustra cariño na otro hende. (2 Corintionan 6:11-13) Esei por habri caminda pa oportunidadnan maraviyoso.
E pasashi di Bijbel cita ariba ta djis un di e tantisimo principionan cu a yuda hobennan cristian trata cu exito cu e dificultadnan di adolecencia. Segun cu bo ta lesa e siguiente articulo, considera con e Palabra di Dios por tin un influencia poderoso riba bo bida segun cu bo ta crece pa bira adulto.
[Nota]
a Na principio, periodonan di menstruacion por tuma luga mas cu—of menos cu—un biaha pa luna. E cantidad di fluho tambe por varia hopi. Ningun di e variacion- of iregularidadnan aki no mester spanta bo. Sinembargo, si bo menstruacion ta iregular pa un of dos aña esei por ta un indicacion cu bo mester bai docter.
b Si bo soledad ta cronico of si bo ta pensa cada bes riba suicidio, bo mester busca yudansa. Bo tin cu papia mesora cu bo mayornan of cu un adulto maduro cu bo por confia.
[Cuadro na pagina 6]
Mayornan No Ta Perfecto
“Tempo mi tawata chikito, mi a pensa cu mi mayornan tawata perfecto. Pero di un manera of otro, ora mi a bira teenager, tawata parce mi cu nan a bira, wel, menos sabi. Loke mi kiermen ta cu mi a realisa cu mi mayornan no ta perfecto, y esaki a confundi mi. Lamentablemente, esaki a pone mi cuminsa duda di nan opinionnan y conclusionnan. Pero mi a siña mi les door di experencianan doloroso, y awor mi a bolbe haya pleno respet pa nan. No, nan no ta perfecto, pero hopi bes nan tin rason. Y asta si nan no tin rason, toch nan ta keda mi mayornan. Pocopoco nos ta birando mas manera amigo, locual mi ta kere ta loke por lo general ta pasa cu mucha y nan mayornan.”—Teresa, 17 aña.
[Plachi na pagina 7]
Hopi hoben a forma amistad intimo cu personanan mayor