“E Septuaginta”—Util Tanto den Pasado Como Awe
UN HOMBER prominente di Etiopia tawata biahando pa cas bek for di Herusalem. Durante su biahe den su garoshi riba e caminda solitario, e tawata lesa na bos halto for di un rol religioso. E splicacion cu el a haya pa e palabranan cu el a lesa a haci un impacto grandi riba dje, y for di e dia ei, su bida a cambia. (Echonan 8:26-38) E homber a lesa Isaias 53:7 y 8 for di e prome traduccion di Bijbel: e Septuaginta Griego. E obra aki a hunga un papel asina importante den plama e mensahe di Bijbel atrabes di siglonan cu nan a yam’e un traduccion di Bijbel cu a cambia mundo.
Unda y bou di ki sircunstancianan nan a produci e Septuaginta? Dicon un traduccion asina tawata necesario? Con util el a resulta atrabes di siglonan? E Septuaginta por siña nos algo awe? Si ta asina, kico?
Produci pa Hudiunan di Abla Griego
Na aña 332 prome cu Era Comun ora cu Alehandro e Grandi a marcha drenta Egipto despues cu el a destrui Tiro, un stad di Fenicia, nan a ricibie man habri como libertado. Einan el a funda e stad Alehandria, un centro di educacion den e mundo di antiguedad. Door cu Alehandro a desea pa e cultura Griego plama den e pueblo di e paisnan cu el a conkista, el a introduci Griego comun (Koine) den henter su teritorio inmenso.
Den siglo 3 prome cu Era Comun, tawatin masha hopi Hudiu ta biba na Alehandria. Hopi Hudiu cu a sali for di exilio na Babilonia y cu tawata biba den e colonianan plama pafo di Palestina a emigra bai Alehandria. Con bon e Hudiunan aki tawata conoce e idioma Hebreo? E Cyclopedia di McClintock y Strong ta declara: “Ta bon conoci cu despues cu e Hudiunan a bolbe for di cautiverio na Babilonia, nan a perde gran parti di e conocemento di Hebreo di antiguedad cu nan tawatin. Pesei, mester a uza idioma di e Caldeonan pa splica nan loke a ser lesa for di e bukinan di Moises den e sinagoganan na Palestina . . . Probablemente e Hudiunan na Alehandria tawatin asta menos conocemento di e idioma Hebreo; e idioma cu nan tawata conoci cu ne tawata Griego di Alehandria.” Evidentemente, e situacion na Alehandria a pone cu a bira tempo pa traduci e Scritura Hebreo na Griego.
Aristobulo, un Hudiu cu a biba den siglo 2 prome cu Era Comun, a skirbi cu durante e reinado di Tolomeo Filadelfo (di 285 pa 246 prome cu Era Comun) nan a traduci y completa un version di e lei Hebreo na Griego. Tin varios opinion encuanto loke Aristobulo tawata kiermen cu e “lei.” Tin hende ta pensa cu el a referi na e Pentateuco so, mientras cu otronan ta bisa cu podise e tawatin henter e Scritura Hebreo na mente.
En todo caso, segun tradicion rond di 72 erudito Hudiu tawata envolvi den e prome traduccion skirbi di e Scrituranan for di Hebreo pa Griego. Despues nan a cuminsa uza un cifra sera, esta, 70. Pesei, nan a yama e version aki Septuaginta cu ta nifica “70”, y el a haya e number den cifranan Romano pa 70 cu ta LXX. Pa fin di siglo 2 prome cu Era Comun, hende por a lesa tur e bukinan di e Scritura Hebreo na Griego. Pues, Septuaginta a bira nomber pa henter e Scritura Hebreo traduci na Griego.
Util den Prome Siglo
Den e tempo di Hesucristo y su apostelnan y prome cu esei tambe, e Hudiunan di abla Griego tawata uza e Septuaginta hopi. Hopi di e Hudiunan y proselitonan cu a reuni na Herusalem dia di Pentecoste na aña 33 Era Comun, a bini di e region di Asia, Egipto, Libia, Roma y Creta, areanan caminda e pueblo a papia Griego. Sin duda, nan tawatin custumber di lesa for di e Septuaginta. (Echonan 2:9-11) Pues, e version aki a hunga un papel importante den plama e bon nobo durante e prome siglo.
Por ehempel, ora disipel Esteban tawata papia cu hendenan di Sirena, Alehandria, Cilicia y Asia, el a bisa: “Yosef a manda yama su tata Yacob y tur su parientenan [for di Canan] pa bin serca dje, setenticinco persona na tur.” (Echonan 6:8-10; 7:12-14) E texto Hebreo den Genesis capitulo 46 ta bisa cu Yosef su famianan tawata setenta. Pero e Septuaginta ta uza e cifra setenticinco. Aparentemente, Esteban a cita for di e Septuaginta.—Genesis 46:20, 26, 27.
Segun cu apostel Pablo tawata biaha door di henter Asia Menor y Grecia durante su segundo y tercer biahe como misionero, el a predica na hopi pagano cu a teme Dios y “Griego cu tawata adora Dios.” (Echonan 13:16, 26; 17:4, NW) E hendenan aki a cuminsa teme of adora Dios pasobra nan a siña conoc’e mediante e Septuaginta. Ora Pablo a predica na e hendenan di abla Griego aki, hopi bes e tawata cita of parafrasea algun porcion for di e traduccion aki.—Genesis 22:18; Galationan 3:8.
E Scritura Griego Cristian ta contene mas of menos 320 cita directo y un total di mas o menos 890 cita combina cu referencia for di e Scritura Hebreo. Mayoria di esakinan ta basa riba e Septuaginta. Esei a pone cu ta e citanan for di e traduccion aki a bira parti di e Scritura Griego Cristian inspira, y no esnan di e manuscritonan Hebreo. Esei ta un detaye masha importante! Hesus a profetisa cu e bon nobo di Reino lo a ser predica den henter mundo. (Mateo 24:14) Pa esaki por sosode, Yehova a permiti su Palabra inspira ser traduci den varios idioma cu hende rond mundo ta lesa.
Util Awe
Te awe e Septuaginta ta di gran balor y nan ta uz’e pa yuda saca erornan di copista cu lo por a slip drenta manuscritonan Hebreo cu a ser copia mas despues. Por ehempel, e relato na Genesis 4:8 ta bisa: “Anto Cain a [“bisa su ruman Abel: ‘Laga nos bai den e cunucu.’” NW] Y a sosode cu ora nan tawata den cunucu, Cain a lanta contra su ruman Abel y a mat’e.”
E parti di e texto meimei di vierkante haakjes “laga nos bai den e cunucu” no ta den e manuscritonan Hebreo di siglo 10 di nos era. Sinembargo, e tawata den e manuscritonan mas bieu di Septuaginta y den un par di obranan di referencia di mas prome. Den e texto di e manuscritonan Hebreo tawatin e palabra cu normalmente ta introduci un expresion, pero ningun palabra no a sigui su tras. Kico por a pasa? Genesis 4:8 [NW] ta contene dos parti cu ta caba cu e expresion “den e cunucu.” E Cyclopedia di McClintock y Strong ta duna como posibilidad: “Probablemente e copista Hebreo a bruha ora el a mira cu ambos parti di e frase . . . ta termina cu e [mesun] expresion.” Pues kisas e copista a pasa e expresion “laga nos bai den e cunucu” por alto ora el a aparece e prome bes. Ta claro anto cu e Septuaginta y tambe manuscritonan mas bieu existente por ta util pa identifica erornan den e textonan Hebreo cu nan a copia despues.
Di otro banda, e copianan cu hende a traha di e Septuaginta tambe por tin eror den nan, y a yega di sosode cu nan a uza e texto Hebreo pa corigi e texto Griego. Pues, e echo cu expertonan a compara e manuscritonan Hebreo cu e traduccion na Griego y na otro idiomanan a sirbi pa haya erornan cu a ser haci ora di traduci y copia nan. Tambe e comparacionnan aki a percura pa nos haya un traduccion exacto di e Palabra di Dios.
Copianan completo di e Septuaginta cu ta existi awe ta data for di siglo 4 di nos era. Ni e manuscritonan ei ni e copianan cu a ser traha mas despues no ta contene e nomber di Dios cu ta Yehova, y cu ta aparece den e texto Hebreo como e Tetragramaton (YHWH). Tur caminda cu e Tetragramaton ta aparece den e texto Hebreo nan a pone e palabranan Griego pa “Dios” y “Señor.” Sinembargo, un descubrimento cu nan a haci na Palestina na 1961 a tira lus riba e asunto aki. Un team cu tawata explora cuebanan den e area di e ruinanan na Qumran a descubri fragmentonan di rol di cuero di antiguedad di e 12 profetanan (Oseas te cu Malakias), skirbi na Griego. Nan a ser skirbi entre aña 50 prome cu Era Comun pa aña 50 Era Comun. Den e fragmentonan mas bieu aki nan no a remplasa e Tetragramaton cu e palabranan Griego pa “Dios” y “Señor.” Pesei, esaki a confirma cu e nomber di Dios a ser uza den e version anterior di Bijbel, Septuaginta.
Na 1971, nan a presenta un publicacion (papiro Fuad 266) cu a consisti di e fragmentonan di un rol antiguo di papiro. Kico e porcionnan aki di e Septuaginta di 100 of 200 aña prome cu Era Comun ta revela? Nan tambe a conserva e nomber di Dios. E fragmentonan mas bieu aki di e Septuaginta ta duna evidencia fuerte cu Hesus y su disipelnan den prome siglo tawata sa kico ta e nomber di Dios, y cu nan a uz’e.
Awe, Bijbel ta e buki mas traduci den historia. Mas cu 90 porshento di e famia humano por lesa Bijbel of, a lo menos partinan di dje, den nan propio idioma. Nos ta gradicido principalmente pa e echo cu nos tin un traduccion exacto den idioma moderno, esta e Traduccion di Mundo Nobo di e Santo Scritura cu actualmente ta disponibel completo of en parte den mas cu 40 idioma. E Traduccion di Mundo Nobo di e Santo Scritura (Cu Referencia) ta contene cientos di nota na pia di pagina cu ta referi na e Septuaginta y otro manuscritonan di antiguedad. Si, e Septuaginta keto bai ta di interes y balor pa studiantenan di Bijbel den nos tempo.
[Plachi na pagina 26]
Disipel Felipe a splica un pasashi cu a ser lesa for di e “Septuaginta”
[Plachi na pagina 29]
Hopi bes apostel Pablo a cita for di e “Septuaginta”