-
Un Storia ImportanteE Toren di Vigilancia (Edicion pa Publico) 2016 | Num. 4
-
-
TOPICO PRINCIPAL | BIJBEL SU STORIA DI SOBREVIVENCIA
Un Storia Importante
Bijbel ta diferente for di tur otro buki religioso. Niun otro buki a yega di forma e creencia di asina tanto hende durante asina tanto aña. Di otro banda, no tin niun otro buki cu a ser analisa y critica asina tanto.
Por ehempel, algun experto ta duda cu e Bijbelnan di awendia ta copianan confiabel di e textonan original. Un profesor di estudionan religioso a bisa: “Nos no por ta sigur cu nos a logra reproduci e texto original na un manera exacto. E unico cos cu nos tin ta copianan yen di fout, y e gran mayoria di nan a ser skirbi siglonan despues di e originalnan y aparentemente ta hopi diferente for di e originalnan.”
Otro hende, pa motibo di e religion cu nan a lanta aden, ta duda cu Bijbel ta un buki autentico. Por ehempel, e famia di Faizal, cu no tabata den un religion cristian, a siñ’e cu Bijbel ta un buki santo pero cu hende a cambi’e. Faizal a bisa: “Esey a pone cu mi tabata un poco desconfia ora hende kier a papia cu mi tocante Bijbel. Al fin y al cabo, nan no tabatin e Bijbel original; el a ser cambia.”
Ta importa si Bijbel a cambia? Wel, pensa riba lo siguiente: Lo bo kere den su bunita promesanan pa futuro si bo no sa cu nan ta aparece den e textonan original? (Romanonan 15:4) Si e copianan di Bijbel di awendia ta yen di fout, lo bo aplica principio di Bijbel ora di tuma decision importante tocante trabou, famia of adoracion na Dios?
Aunke e bukinan original di Bijbel no ta existi mas, nos por consulta e copianan antiguo cu ta inclui miles di manuscrito di Bijbel. Con e manuscritonan ey a ser conserva, con nan a sobrevivi oposicion y con nan a logra keda intacto aunke hende a purba di cambia e texto? Con e echo cu nan a sobrevivi por duna bo mas confianza den e Bijbelnan cu ta disponibel awe? Ban wak contesta riba e preguntanan ey den Bijbel su storia di sobrevivencia.
-
-
Bijbel A Keda ConservaE Toren di Vigilancia (Edicion pa Publico) 2016 | Num. 4
-
-
TOPICO PRINCIPAL | BIJBEL SU STORIA DI SOBREVIVENCIA
Bijbel A Keda Conserva
E PELIGER: E escritor- y copistanan di Bijbel a skirbi riba materialnan manera papiro y percament.a (2 Timoteo 4:13) Con e materialnan ey a pone Bijbel su sobrevivencia na peliger?
Papiro ta kibra, perde color y bira fini hopi lihe mes. Richard Parkinson y Stephen Quirke, expertonan cu a studia e civilisacion Egipcio, a bisa cu “un papel di papiro cu tempo por bira un skelet di fibra y caba na stof.” Nan a sigui bisa: “Ora bo warda un rol di papiro, humedad por lag’e haya beskem of putri, y si e ta bou di tera, djaca of insecto, vooral fruminga blanco, por com’e.” Despues cu hende a descubri algun papiro, algun di nan a haya mucho luz of humedad, y como resultado, nan a daña mas lihe.
Percament ta mas duradero cu papiro, pero e tambe ta daña si no trat’e bon of si e keda exponi na temperatura extremo, demasiado humedad of luz.b Anto, insecto tambe por destrui percament. E buki Everyday Writing in the Graeco-Roman East ta bisa cu no ta comun pa manuscritonan antiguo keda conserva pa un tempo largo. Pues si Bijbel tambe lo a caba na nada, su mensahe lo a bay perdi.
CON BIJBEL A SOBREVIVI: E Ley Hudiu a manda tur rey “skirbi pa [nan] mes un copia di e ley aki riba un rol”, esta, e prome cinco bukinan di Bijbel. (Deuteronomio 17:18) Ademas, copistanan profesional a traha asina tanto copia di e manuscritonan cu den e prome siglo tabatin copia di e Scritura den e sinagoganan tur rond di Israel y hasta te na Macedonia. (Lucas 4:16, 17; Echonan 17:11) Con algun di e manuscritonan bieu ey a logra sobrevivi te awe?
E manuscritonan conoci como e Rolnan di Lama Morto a sobrevivi pa siglonan den purunnan di klei cu hende a warda den cuebanan den region seco
Philip W. Comfort, un experto riba tereno di e Testament Nobo, a bisa: “E Hudiunan tabatin custumber di warda rolnan di e Scritura den canica of purun pa preserva nan.” Evidentemente, e cristiannan a sigui e tradicion ey. Pesey, algun di e prome manuscritonan di Bijbel a ser descubri den purun di klei, den luga scur, den cueba y den regionnan hopi seco.
E RESULTADO: Miles di fragmento di manuscrito di Bijbel, algun di nan mas cu 2.000 aña bieu, a sobrevivi te dia di awe. Niun otro texto di antiguedad tin asina tanto manuscrito di asina tanto tempo pasa.
a Papiro ta un material pa skirbi riba dje cu hende ta traha di un mata di awa cu tin e mesun nomber. Percament ta traha di cuero di bestia.
b Por ehempel, e acta oficial firma di e Declaracion di Independencia di Merca a ser skirbi riba percament. Awor, menos cu 250 aña despues, el a bira asina dof cu casi hende no por les’e mas.
-
-
Bijbel A Sobrevivi OposicionE Toren di Vigilancia (Edicion pa Publico) 2016 | Num. 4
-
-
TOPICO PRINCIPAL | BIJBEL SU STORIA DI SOBREVIVENCIA
Bijbel A Sobrevivi Oposicion
E PELIGER: Hopi lider politico y religioso tabatin metanan cu a bay contra di e mensahe di Bijbel. Hopi biaha nan a uza nan autoridad pa prohibi hende di tin, di produci of di traduci Bijbel. Ban wak dos ehempel.
Rond di aña 167 prome cu Cristo: Rey Antioco Epifanes di e dinastia Seleucido a purba di forsa e Hudiunan pa acepta e religion Griego y a duna ordo pa destrui tur copia di e Scritura Hebreo. E historiador Heinrich Graetz a bisa cu e Rey su oficialnan “a scheur y kima e rolnan di e Ley asina cu nan a haya nan. Tambe nan a mata hende cu tabata lesa nan pa haya forsa y consuelo.”
Durante Edad Medio: Algun lider catolico no tabata contento at all cu e laiconan tabata duna predicashi di loke Bijbel ta bisa en bes di doctrina di iglesia. Pesey, pa e lidernan ey, cualkier laico cu tabatin buki di Bijbel cu no tabata e Salmonan na Latin, tabata hende rebelde. Un concilio di iglesia a hasta manda nan hombernan pa haci lo siguiente: “Haci un esfuerso diligente, fiel y regular pa busca e rebeldenan ... den tur cas y camber bou di tera caminda nan tabata sospecha di tin rebelde ... E casnan den cua a haya un rebelde mester a ser destrui.”
Si e enemigonan di Bijbel a logra caba cu ne, su mensahe lo a bay perdi.
E traduccion di Bijbel na Ingles di William Tyndale a sobrevivi a pesar di un prohibicion, campaña pa kima su Bijbelnan y hasta e ehecucion di Tyndale na aña 1536
CON BIJBEL A SOBREVIVI: Rey Antioco a concentra su atakenan riba Israel, pero e Hudiunan a forma comunidadnan na varios otro pais. Segun calculo di expertonan, pa e prome siglo despues di Cristo, mas cu 60 porciento di Hudiu tabata biba pafo di Israel. E Hudiunan tabata warda copia di e Scritura den nan sinagoganan, e mesun Scritura cu e generacionnan mas despues tabata uza, incluso e cristiannan.—Echonan 15:21.
Durante Edad Medio, a pesar cu hende cu tabata stima Bijbel a ser persigui, nan a sigui traduci y copia e Scritura. Hasta prome cu hende a inventa un mashin di imprenta cu a uza un sistema di letter ahustabel meymey di siglo 15, ya caba tabatin algun porcion di Bijbel disponibel den 33 idioma. Mas despues, hende a traduci y produci Bijbel mas lihe cu nunca.
E RESULTADO: A pesar di menasa di reynan poderoso y lidernan religioso cu tabata ekiboca, Bijbel ta e buki mas distribui y traduci den historia. El a influencia e leynan y e idiomanan di algun pais, y tambe bida di miyones di hende.
-
-
Bijbel A Sobrevivi e Intentonan pa Cambia Su MensaheE Toren di Vigilancia (Edicion pa Publico) 2016 | Num. 4
-
-
E masoretanan a copia e Scritura cuidadosamente
TOPICO PRINCIPAL | BIJBEL SU STORIA DI SOBREVIVENCIA
Bijbel A Sobrevivi e Intentonan pa Cambia Su Mensahe
E PELIGER: Ni e echo cu Bijbel a ser skirbi riba material cu ta caba na nada ni oposicion no por a caba cu ne. Pero algun copista y traductor a purba di cambia e mensahe di Bijbel pa e por cuadra cu nan doctrinanan en bes di adapta nan doctrinanan pa cuadra cu e siñansa di Bijbel. Laga nos mira algun ehempel.
Luga di adoracion: Entre siglo cuater y siglo dos prome cu Cristo, e escritornan di e Pentateuco Samaritano a hinca e palabranan “na Aargaareezem. Y ey lo bo traha un altar” na final di Exodo 20:17. Asina e Samaritanonan kier a pone e Scritura apoya e construccion di nan tempel riba “Aargaareezem”, of Sero Gerizim.
E doctrina di Trinidad: Menos cu 300 aña despues cu Bijbel a ser completa, un escritor cu tabata kere den Trinidad a agrega na 1 Juan 5:7: “Den cielo, e Tata, e Palabra y e Spirito Santo: y nan tres ta un.” E palabranan ey no tabata parti di e texto original. Bruce Metzger, un experto di Bijbel, a bisa: “Desde siglo seis padilanti, e palabranan ey a aparece cu mas frecuencia den manuscritonan di e Version Latin Antiguo y e Vulgata Latin.”
E nomber di Dios: A base di un supersticion hudiu, hopi traductor di Bijbel a dicidi di kita e nomber di Dios for di e Scritura. Nan a reemplasa e nomber ey cu titulonan manera “Dios” of “Señor”, titulonan cu Bijbel ta uza pa referi no solamente na e Creador, sino tambe na hende, obhetonan di adoracion falso y hasta Diabel.—Juan 10:34, 35; 1 Corintionan 8:5, 6; 2 Corintionan 4:4.a
CON BIJBEL A SOBREVIVI: Prome, aunke algun copista di Bijbel tabata poco negligente of hasta deshonesto, hopi otro copista si tabata hopi habil y cuidadoso den nan trabou. Entre siglo seis y siglo dies despues di Cristo, e masoretanan a copia e Scritura Hebreo y a produci loke awe nos conoce como e texto Masoretico. Segun un informe, nan tabata conta e palabra- y letternan pa haci sigur cu nan no a haci niun fout. Caminda nan a sospecha cu tabatin fout den e texto cu nan tabata uza pa traduci for di dje, nan a nota eseynan den e margen. E masoretanan a nenga di cambia e texto di Bijbel. Profesor Moshe Goshen-Gottstein a bisa: “Pa nan, cambia e texto intencionalmente lo tabata un crimen.”
Di dos, e gran cantidad di manuscrito cu tin awe por yuda expertonan riba tereno di Bijbel saca fout. Por ehempel, pa hopi siglo lidernan religioso a siña hende cu nan versionnan na Latin a contene e texto original di Bijbel. Pero na 1 Juan 5:7 nan a hinca e frase menciona anteriormente cu no ta autentico. E fout ey a bay te hasta den King James Version, un traduccion di Bijbel na Ingles bon conoci. Pero kico otro manuscritonan cu a ser descubri a revela? Bruce Metzger a skirbi: “E frase [na 1 Juan 5:7] no ta aparece den ningun di e manuscritonan di e versionnan antiguo (Siriaco, Copto, Armenio, Etiope, Arabier, Esclavonio), cu excepcion di Latin.” Como resultado, e edicionnan revisa di King James y otro Bijbel a kita e frase incorecto ey.
Chester Beatty P46, un papiro di manuscrito di Bijbel cu ta data for di aña 200 despues di Cristo
E manuscritonan mas bieu ta proba cu e mensahe di Bijbel a ser preserva? Ora e Rolnan di Lama Morto a ser descubri na 1947, porfin e expertonan riba tereno di Bijbel por a compara e texto Masoretico Hebreo cu loke a aparece den e rolnan di Bijbel cu a ser skirbi mas cu mil aña mas prome. Un miembro di e team di redaccion di e Rolnan di Lama Morto a conclui cu un rol so caba ta “duna prueba palpabel cu durante un periodo di mas cu mil aña, e copistanan Hudiu a transmiti e texto biblico na un manera hopi fiel y cuidadoso.”
E Bibliotheek di Chester Beatty na Dublin, Irlanda, tin un coleccion di papiro di casi tur buki di e Scritura Griego Cristian, incluso manuscritonan cu ta data for di siglo dos, apenas 100 aña despues cu Bijbel a ser completa. The Anchor Bible Dictionary ta bisa: “Aunke e papironan ta duna hopi informacion nobo tocante detayenan di e texto, nan ta demostra tambe cu a traves di historia e texto biblico a ser transmiti consistentemente.”
“Nos por bisa cu tur siguransa cu niun otro obra di antiguedad a ser transmiti cu tanto exactitud”
E RESULTADO: Na luga di introduci fout den e texto di Bijbel, e gran cantidad di manuscritonan antiguo a yuda mehor’e. Sir Frederic Kenyon a skirbi di e Scritura Griego Cristian: “Niun otro buki di pasado tin copianan asina antiguo y numeroso pa comproba su texto. Y niun experto imparcial lo nenga cu e texto cu nos tin awe ta sumamente confiabel.” Anto e experto William Henry Green a bisa di e Scritura Hebreo: “Nos por bisa cu tur siguransa cu niun otro obra di antiguedad a ser transmiti cu tanto exactitud.”
a Pa mas informacion, wak Guia pa Studia e Palabra di Dios, pagina 1-13. Bo por download e foyeto aki for di www.jw.org/jw-paa.
-
-
Con Bin Bijbel A Sobrevivi?E Toren di Vigilancia (Edicion pa Publico) 2016 | Num. 4
-
-
TOPICO PRINCIPAL | BIJBEL SU STORIA DI SOBREVIVENCIA
Con Bin Bijbel A Sobrevivi?
Bijbel a sobrevivi. Como resultado di esey, awe bo por haya un y les’e. Y ora bo scoge un bon traduccion di e Scritura, bo por ta sigur cu bo ta lesando un copia confiabel di e texto original.a Pero con bin Bijbel a keda conserva a pesar cu el a ser skirbi riba material cu ta caba na nada, y con el a logra sobrevivi oposicion feroz y intento pa cambia su mensahe, na un manera asina extraordinario? Ta kico ta haci e buki ey asina special?
“Awor mi ta convenci cu e Bijbel cu mi tin ta un regalo di Dios”
Hopi studiante di Bijbel a yega na e mesun conclusion cu apostel Pablo, kende a skirbi: “Henter e Scritura ta inspira di Dios.” (2 Timoteo 3:16) Nan ta kere cu Bijbel a sobrevivi pasobra e ta e Palabra di Dios y pasobra ta Dios mes a conserv’e te dia di awe. Cu tempo, Faizal, menciona den e prome articulo, a dicidi di analisa Bijbel pa su mes pa wak si e conclusionnan ey tin base. Loke el a siña a lag’e keda sorprendi. No a dura mucho cu el a siña cu hopi di e doctrinanan bon conoci di religionnan di cristiandad no ta aparece den Bijbel. Ademas, e proposito di Dios cu Bijbel ta papia di dje a conmov’e hopi.
El a bisa: “Awor mi ta convenci cu e Bijbel cu mi tin ta un regalo di Dios. Al fin y al cabo, si Dios por crea universo, lo e no tin e poder pa duna nos un buki y tambe conserv’e pa nos? Si nos bisa cu esey ta imposibel, ta comosifuera nos ta bisa cu Dios su poder ta limita. Y ken mi ta pa limita e poder di e Todopoderoso?”—Isaias 40:8.
a Wak e articulo “Cómo escoger una buena traducción de la Biblia” den e Atalaya di 1 di mei 2008.
-