Observando Mundo
“Soña cu Rikesa”
E cantidad grandi di propaganda cu tin awe ta pone hopi hende pober kere cu nan lo scapa di pobresa door di participa na wega di placa, aunke en realidad e chens di gana un suma importante ta masha chikito mes, segun e corant Times of Zambia. E articulo ta bisa cu “propaganda di loteria ta stimula hende pa soña cu rikesa, luho y un bida instantaneamente sin problema”, aunke “nunca nan no ta bisa e hendenan cu nan chens di gana ta masha chikito.” E corant ta conclui: “Sin importa ki argumento hende bin cu ne, wega di placa ta ladronicia di dia cla y e mester ser prohibi pa lei den tur sosiedad cu ta moralmente recto.”
Miedo di Scuridad
“Muchanan djawe tin mas miedo di scuridad cu tempo nan mayornan tawata chikito debi cu mas y mas nan ta den lus artificial, locual ta nifica cu masha poco bes nan ta experencia scuridad total”, segun un informe den The Times di Londen. Aric Sigman, psicologo y escritor, a analisa investigacion cu ta demostra cu casi dos tercera parti di muchanan bou di dies aña ta insisti pa drumi cu un lus chikito. Sigman ta bisa cu falta di scuridad—asta anochi ora nan ta drumi—ta stroba hobennan su imaginashon di desaroya. Segun e informe: “Mucha su imaginacion mester haya espacio pa desaroya. . . . Ta masha stimulante pa nan por hunga y entretene nan mes den scuridad, pasobra tur e imagennan mental cu nan produci lo ta unico.” Pero awe, e “imagennan cla traha cu television, cine y weganan di computer ta imprimi den mente di mucha” ta spanta nan. Dr. Sigman ta comenta: “E conseho aki ta parce anticua, pero nos mester ripitie: mester lesa mas y wak television menos.”
Antartica Su Plataforma di Ijs Ta Desintegra
Den un periodo di solamente 35 dia, cu a cuminsa na fin di januari 2002, un seccion di 3.250 kilometer cuadra di e plataforma di ijs Larsen B di e banda oost di e peninsula di Antartica a kibra y parti den miles di ijsberg, segun un informe di e Centro di Informacion Nacional di Sneu y Ijs di Universidad di Colorado. Gran parti di Antartica ta rondona pa plachi diki di ijs cu ta crece door di gletsjer (riu di sneu y ijs). Pero esnan di e peninsula ta desintegra debi cu for di final di decada di 1940 e clima eibanda ta birando un poco mas cayente. Como cu e plataforma di ijs ta drif, e nivel di lama lo no subi masha door di e pidanan cu a kibra. Sinembargo, “e plataformanan di ijs ta sirbi como steun of un sistema pa para e gletsjernan”, segun e informe. “Unabes e plataformanan di ijs no t’ei, e gletsjernan . . . por cuminsa basha mas ijs den lama cu loke nan ta recohe como sneu.” E motibonan pakico e clima ta bira mas cayente no ta conoci, y e informacion por ta confuso. Fuera di e peninsula, “e resto di Antartica no ta duna señal cu tur caminda e ta birando mas cayente”, segun The New York Times. De echo, algun investigacion ta indica cu e continente den su totalidad kisas a bira mas friu durante e ultimo 35 añanan.
China Su Biahenan pa Espacio
Dia 1 di april 2002, China su nave espacial Shenzhou III a aterisa sin problema na Mongolia despues di un mision di un siman den espacio, segun BBC News. E nave no tawatin tripulante humano sino un “hende artificial”, esta, un manekin ekipa cu cos pa controla nivel di oxigeno y temperatura pa asina nan test kico ta e ekiponan cu lo por uza pa sostene bida riba un futuro buelo cu tripulante. Oficialnan Chines di asuntonan espacial a anuncia cu nan tin plan pa manda hende den espacio pa mas tarda aña 2005. E informe ta bisa: “E meta di plaso mas largo cu e agencia espacial di China a pone pa su mes ta di hiba hende luna pa aña 2010.”
Pa Grasparkiet, Colonan Bibo Ta Bunita
Con grasparkiet ta scohe nan pareha? Esei kisas ta depende di con bibo e colo di e parha su pluma ta. Grasparkiet su plumanan ta contene un kimico cu ta absorba lus ultravioleta y ta refleha esaki bek, poniendo e plumanan briya cu un colo geel-cora fluorecente. Dr. Justin Marshall di Universidad di Queensland, Australia, hunto cu su coleganan, a hunta crema contra solo riba pluma di grasparkiet di mondi pa haci nan pluma dof. E corant The Sydney Morning Herald a informa cu “e parhanan colo dof tawata hopi menos atractivo pa miembronan di e sexo opuesto.” Marshall ta bisa cu ora e plumanan tin un bon briyo probablemente esaki ta indica cu e parha ta di bon calidad. Aunke e curpa di cierto otro criatura kisas ta contene kimiconan fluorecente, Marshall ta remarca cu ta ‘prome biaha cu a keda demostra cu mundo di animal ta haci uzo di e colo fluorecente’, segun e corant.
Leon den Peliger
E revista New Scientist ta informa cu “pronto leon lo por stop di existi den gran parti di Africa.” Mester tin un poblacion di 500 pa 1.000 leon den un luga, pa haya 100 pareha cu ta produci yiu. E cantidad aki ta suficiente pa evita cu nan ta rasa cu famia mucho djacerca. Segun e organisacion Union di Conservacion Mundial, e poblacionnan di leon den parti west y parti central di Africa ta hopi mas tiki cu e cantidad ei. Hans Bauer di Universidad di Leiden na Hulanda a bisa: “E situacion ta serio. No tin ni un poblacion cu nos por ta sigur cu lo sigui existi.” E motibo principal cu nan ta bai atras ta cu hende ta kita tereno for di e bestianan su habitat. Leon tin mester di un area grandi pa yag; un solo leon macho tin mester di te cu 200 kilometer cuadra. Segun un advertencia di Bauer: “Leon ta un rasa clave di cua otro bestianan ta depende. E echo cu leon ta ser menasa ta un advertencia. Esei lo por nifica cu aki 20 pa 30 aña, otro bestianan lo por ta den peliger.”
Riesgonan di Zonnebank
“Uzadonan di zonnebank (banki cu lus artificial pa kima bira bruin) tin dos biaha mas tanto chens di haya cancer di cuero, y hobennan ta core mas riesgo ainda”, segun e corant The Guardian di Londen. Profesor Margaret Karagas di Scol Medico di Darmouth (New Hampshire, Merca), a entrevista 1.500 hende entre 25 pa 74 aña di edad. Di e hendenan ei mas cu mita a caba di ser diagnostica cu cancer di cuero. The Times of London a bisa cu e chens di haya cancer ta aumenta “cu 20 porshento pa cada dies aña cu un hende a uza zonnebank prome cu e haci 50 aña.” Profesor Karagas ta bisa: “Lampinan cu hende ta uza pa kima bira bruin ta imita lus di solo [cu] un cantidad intenso y concentra di radiacion ultravioleta.” Compara cu e decada di 1960, na Gran Bretania tin awor tres biaha mas tanto hende ta muri di cancer di cuero, y na Eskosia esei ta cuater biaha mas tanto. Expertonan ta bisa cu e causa di e cantidad di mortonan ei ta debi cu hende ta expone nan mes mas tanto na rayonan ultravioleta door di zonnebad y door di uza lampinan pa kima bira bruin. Un bosero di e organisacion Investigacion di Cancer na Reinonan Uni a bisa: “No ta existi cu bo ta kima haya un colo bruin sin riesgo. Eigenlijk ora bo colo bira bruin, esei ta un forma cu bo curpa ta reacciona riba daño causa na su DNA.”
“Tankinan di Awa” na Peliger
Mita di e poblacion di mundo ta depende di awa dushi for di sero, segun The Toronto Star di Canada. E seronan aki ta core grave peliger. Den un raport di Nacionnan Uni pa marca e Aña di Sero, nan ta ser yama e “tankinan di awa di mundo.” Segun Star, e daño ta ser causa door di “cambio di clima, polucion, conflicto arma, aumento di poblacion, destruccion di selva y mal uzo di nan di parti di industrianan di agricultura, mina y turismo.” Segun e corant, e raport ta spierta cu “e deterioro aki lo hiba na mas inundacion, schuifmento di tera y hamber.”
Adicto na Alcohol
The Independent di Londen ta informa cu awor 1 di cada 13 hende na Gran Bretania ta adicto na alcohol. Esei ta haci adiccion na alcohol “dos biaha mas comun cu adiccion na droga of remedi.” Di 1994 pa 1999 tawatin un aumento di 43 porshento den e cantidad di morto directamente relaciona cu mal uzo di alcohol, entre otro causa door di malesa di curason, malo di higra y venenamento cu alcohol. Accidentenan di auto causa door di chauffeur burachi a subi di 10.100 na 1998 pa 11.780 na 2000, y nan tawata responsabel pa 1 di cada 7 morto riba caminda. Sesenta porshento di hefenan di trabou tin problema cu trahado cu ta bebe di mas, y 40 porshento di esnan cu ta comete crimennan violento ta haci esei bou di influencia di alcohol. Eric Appleby, director di e fundacion Britanico Precupacion cu Alcohol, a bisa: “E gran escala di e problemanan pa loke ta nan impacto riba hende su salu, relacionnan social y cartera, pa no papia mes di servicionan publico, . . . ta reforsa e necesidad di accion urgente y uni.”