1
A Ngklel a Dios el Ngar er Aike el Bades el Tekoi er a Hebru
A ngklel a Dios el llechukl er a tekoi er a Hebru a luluusbech er ngii er a uchei er a bo leblebaol er a Babilon
A ngklel a Dios el llechukl er a tekoi er a Hebru el luluusbech er ngii er a uriul er a bo leblebaol er a Babilon
A ngklel a Dios, el lousbech aike el kleuang el llechukl er a Hebru el meluches er ngii el יהוה, a lluches er a Biblia el bekord el 7,000 el taem er aike el Bades el tekoi er a Hebru. A New World Translation a oliuid aika el kleuang el llechukl el domekedong el Tetragrammaton el “Jehovah.” Tia el ngakl a lluches er a Biblia el kmal betok el taem. Me alta tirke el milluches er a Biblia a blechoel el omekedong er a Dios el ousbech a betok el dui me a lechub e ngomesodel a omerellel el uai a “Dios el Olab a Bek el Klisiich,” me a “Kot el Ngarbab el Dios,” me a “Rubak el Dios,” engdi a Tetragrammaton a di chimo el ngakl el ousbech er ngii el omekedong er a Dios.—Momes er a Genesis 2:4, footnote.
A Jehovah el Dios a ulemekrael er a remilluches er a Biblia el mo ousbech er a ngklel. El uai tiang, ngulemekrael er a profet el Joel el mo meluches el kmo: “Ngdi tirkel rokui el mo olengit a ngesou er a RUBAK a mo suobel.” (Joel 2:32) A Dios a dirrek el rirellii ngike el milluches er a psalm el mo meluches el kmo: “Bo lodengei el kmo, ng di kau el tang a RUBAK, ke ngarbab el merreder er a beluulchad el rokir.” (Psalm 83:18) Nguaisei, tia el ngklel a Dios a lluches el bekord el 700 el taem er a babier er a Psalm, el ngii el babier a lulengitakl me a lulenguiu a rechedal a Dios el klebokel, e melisiich el rolel a cheldecheduch. Me ngera uchul me tia el ngklel a Dios a diak el ngar er a betok el oidel a Biblia? Ngera uchul me a New World Translation a ousbech er a “Jehovah”? E ngera belkul a ngklel a Dios el Jehovah?
Telkib er a babier er a Psalm el ngar er a ta er a Iluil el Babier el mla er a Ulekoad el Daob er a irechar. Aika el llechukl er a chelsel tia el iluil el babier a oltirakl er a tekoi er a Hebru el luluusbech er a uriul er a leblebaol er a Babilon, engdi a Tetragrammaton a mle blechoel el mocholt el ousbech a tekoi er a Hebru er a irechar
Ngera uchul me tia el ngakl el Jehovah a diak debetik er ngii er a oumesingd el oidel a Biblia? Ngar er ngii a kakerous el uchul. A rebebil er a rechad a melatk el kmo ngika el Dios el Olab a Bek el Klisiich a diak a ultutelel a domekedong er ngii el lousbech er a ileakl el ngakl. E a rekuk bebil a milekesuseu er a siukang er a Rechijudea el diak lousbech er tia el ngakl, e le te medakt el merrekakl er ngii el ngakl. Engdi ngdirrek el ngar er ngii a rebebil el oumerang el kmo ngdiak a chad el medengelii a mera el rolel a dolekoi er a ngklel a Dios a uchul me ngbai ungil a dousbech a dui el uai a “Rubak” me a lechub e ng “Dios.” Engdi a chouaika el ultok a diak el kirel mo uchul e ngrullid me ngdiak dousbech er a ngklel a Dios e le:
Tirke el melekoi el kmo, ngdiak a ultutelel a domekedong er a ngklel a Dios el ngii a Olab a Bek el Klisiich, a diak el sorir el omtab el kmo aike el babier er a irechar, el uldimukl er aike el mla er ngii er a uchei er a taem er a Kristus, a mla er ngii a ngklel a Dios el lluches er a chelsel. Me ngdi ua aike el mla medung er bab, a Dios a ulemekrael me bo el sebechel a ngklel el ngar er a chelsel a Tekingel el Biblia el bekord el 7,000 el taem. Me ngkmal bleketakl el kmo, a Dios a mle soal a bo dodengelii a ngklel e bo dousbech er ngii.
A ruliuid a ultebedii a ngklel a Dios er a chelsel a Biblia e le tir el milengull a siukang er a Rechijudea el dimlak el lutebengii a klungel a ultutelel tia el tekoi. Me alta rebebil er a resensei er a Llach er a Judea a dimlak el sorir el omekedong er a ngklel a Dios, engdi te dimlak el lotebedii a ngklel a Dios er a chelsel a Biblia er tir. Aike el iluil el babier er a irechar el lebiltik er a Qumran, er a bita er a Ulekoad el Daob, a ngar er ngii a ngklel a Dios er a chelsel. E a rebebil er a ruliuid er a Biblia a olecholt el kmo tia el ngklel a Dios a mera el mla er aike el dimla babier er a irechar e le te miltechir el oba dui el “RUBAK” el di meklou el llechukl. Engdi a ker a kmo, Ngera uchul me tirke el uliuid er a Biblia a di mle subed er tir a mtechir me a lechub e te otebedii a ngklel a Dios er a Biblia a lsekum e te kongei el kmo tia el ngakl a ngar er a chelsel a Biblia el betok el telael el taem? Te ulemdasu el kmo ngtecha milsterir a llemeltir el mo meruul er a chouaisei el omelodech? Ngdi tir a sebechir el onger aika el ker.
Tirke el melekoi el kmo a ngklel a Dios a diak el kired el ousbech er ngii e le ngdiak a kmal medengelii a rolel a dolekoi er ngii el ngakl, a di ousbech er a ngakl el Jesus. Engdi tirke el disaiplo er a Jesus er a irechar er a lomekedong er a ngklel a kuk ngodech er a rolel a ruumesingd el Kristiano a lomekedong er ngii er chelecha el taem. A Rechijudea el Kristiano a locha ulemekedong er a Jesus el Ye·shuʹa‛. E a dui el “Kristus” a mle Ma·shiʹach, me a lechub e ng “Mesias.” A Rekristiano el melekoi a tekoi er a Grik a ulemekedong er ngii el I·e·sousʹ Khri·stosʹ, me a Rekristiano el melekoi a tekoi er a Latin a ulemekedong er ngii el Ieʹsus Chriʹstus. Ngar cheungel a ulekrael, e a oidel a ngklel a Jesus el tekoi er a Grik a luluusbech er ngii er a Biblia, el olecholt el kmo a Rekristiano er a irechar a uluusbech er a ngakl el ble lodengelii a rebetok el chad. Me nguaisei, a Resioning er a Jehovah el meliuekl er a beluulechad el rokir a blechoel el ousbech er a ngakl el “Jehovah,” alta e tiang a diak el sel rolel a lullekoi er a ngklel a Dios er a tekoi er a Hebru er a irechar.
Ngera uchul me a New World Translation a ousbech er a ngakl el “Jehovah”? Ngar er a tekoi er a Merikel, e aike el kleua el llechukl er a Tetragrammaton (יהוה) a YHWH. Ngdi ua aike el llechukl el tekoi er a Hebru er a irechar, a Tetragrammaton a dimlak aike el omechelel el ua a, e, i, o, u. Me sera lousbech a tekoi er a Hebru, e a remilenguiu a di mle tir el locha a, e, i, o, u er ngii.
A bekord el ta el telael el rak er a uriul er a omelechesel aike el bades er a Biblia el tekoi er a Hebru, e a rebetok el chad er a Judea a mla er ngii a cheleuid el uldesuir el kmo ngmle mekngit a domekedong er a ngklel a Dios. Me a bek el taem el longuiu er a ngklel a Dios e te mtechir er a dui el uai a “Rubak.” Sei a uchul me chelecha el sils e ngdiak dodengelii a mera el rolel a rechedal a Dios er a irechar er a lomekedong er a ngklel. (Genesis 13:4; Exodus 3:15) A rebebil er a rechellimosk er a Biblia a omdasu el kmo a ngklel a Dios a “Yahweh,” me a rekuk bebil a omdasu el kmo nglocha mle Iae, I·a·beʹ, me a I·a·ou·eʹ. Me alta e ngdiak dodengelii a mera el rolel e te ulemekedong er a ngklel a Dios er a irechar, engdi kede medengei el kmo tia el ngakl a luluusbech er ngii sel longedecheduch er a rebebil me a dirrek sel longedecheduch er a Dios.—Exodus 6:2; 1 King 8:23; Psalm 99:9.
Me ngera uchul me a New World Translation a ousbech er a ngakl el Jehovah? E le tia el ngklel a Dios a ngar er ngii a kemanget el reksi er ngii el ngar er a betok el omelekoi.
A ngklel a Dios el mocholt er a bades er a Genesis 15:2 a ngar er a oidel a William Tyndale er aike el kot el eim el babier er a Biblia er a rak er a 1530
El uai tiang, a ngklel a Dios a mle kot el chemolt er a Biblia el tekoi er a Merikel er a rak er a 1530 er sel oidel a William Tyndale er aike el kot el eim el babier er a Biblia. Nguluusbech er a “Iehouah.” Engdi uriul, e a omelechesel tia el ngklel a Dios a mlo “Jehovah” el betok el chad a medengelii er chelecha el sils. El uai tiang, sera rak er a 1612 e a Henry Ainsworth a uluusbech er a “Iehovah” er sel oidel a babier er a Psalm. E sera rak er a 1639 er a lemukbeches e lemotobed seikid el babier el obengkel aike el kot el eim el babier er a Biblia, e a ngakl el “Jehovah” a luluusbech er ngii. E sera rak er a 1901, e tirke el uliuid er sel American Standard Version er a Biblia a uluusbech er a ngakl el Jehovah el oltirakl er a ngklel a Dios el milluches er aike el bades el tekoi er a Hebru.
A Joseph Bryant Rotherham el ta er a chellimosk er a Biblia, a milsaod er a uchul me nguluusbech er a ngakl el “Jehovah” er a bai lousbech er a “Yahweh” er sel babilengel el mlotobed er a rak er a 1911 el dai er ngii a Studies in the Psalms. Ngdilu el kmo ngmle soal el ousbech er a “ngakl el oumesingd er tirke el chad el menguiu er a Biblia a ungil medengelii.” E sera rak er a 1930 e a kuk ta er a chellimosk er a Biblia el A. F. Kirkpatrick a millekoi er a osisiu el tekoi el kirel a usbechel a ngakl el “Jehovah.” Ngdilu el kmo: “Tirke el olisechakl a omelekoi a millekoi el kmo ngkired el menguiu er ngii el Yahveh me a lechub e ng Yahaveh; engdi a JEHOVAH a bla lousbech er ngii el kemanget el taem er a tekoi er a Merikel, e a kmal klou a ultutelel el tekoi a diak el rolel a dolekoi er ngii el ngakl, e ngbai sel klemedengei el kmo tiang a Ngakl, el diak el di el dui el uai a ‘Rubak.’”
A Tetragrammaton, el YHWH a belkul a kmo: “Ngike el Uchul e Omekdubech”
A tekoi el HWH a belkul a kmo: “ngike el omekdubech”
Ngera belkul tia el ngakl el Jehovah? A ngakl el Jehovah a mlengai er a tekoi er a Hebru el belkul a kmo “ngike el omekdubech.” Me a Resioning er a Jehovah a kongei el kmo a ngklel a Dios a belkul a kmo “Ngike el Uchul e Omekdubech.” A rechellimosk a kakerous a uldesuir el kirel tia el ngakl me a uchul e ngdiak el kired el melekoi el kmo ngdi tiakid a belkul a ngklel a Dios. Nguaisei engdi tiaikid el belkul a ngklel a Dios a kmal ungil smodii a deruchellel a Jehovah el Ngike el Ulemeob a rokui el tekoi e dirrek el Ngike el Oltaut a moktek er ngii. Me a Dios a dimlak di lomeob er a eanged me a chutem me a dirrek el rechad me a rechanghel, ngdirrek el oltaut er a moktek er ngii.
Me a leuaisei, a belkul a ngakl el Jehovah a diak di el sel tekoi el llechukl er a Exodus 3:14 el kmo: “Ngak a Ngak” me a lechub “Ak Mo Ngii Di el Ngerang Me Kutaut a Moktek er Ngak.” (NW) Aika el tekoi a diak el mera el olecholt er a belkul a ngklel a Dios e ngbai olecholt a blekerdelel. Tiang a belkul a kmo ngii ngike el uchul e omekdubech me lemotaut a moktek er ngii. Alta e a ngklel a Jehovah a uldimukl er tia el uldasu, engdi ngdiak di el seikid a belkul. Ngdirrek el belkul a kmo, ngsebechel el remuul a ngii di el ngerang me lemotaut a uldesuel.