Ihs Me Kapikada Soahng Koaros?
MWATIMWATIH ah wasahn alu nan wel en Cambodia, Henri Mouhot, emen sounroporop en France nan 1800, diarada ihmw sarawi ehu me kapilipilkihpene pihl. Elep en mwail sang wasa me e kesikesihnen ie, imwen doulik limau en ihmw sarawio kin reireikihda nan wehwe mpen piht 200 samwa. Eden ihmw sarawi wet iei Angkor Wat, ihmw sarawi me keieu laud nan sampah. E kesikesihnente erein sounpahr 700 ni ahnsou me Mouhot diarada.
Sangete ni ah kilang, Mouhot kak ese me ihmw wet me dihpw daurdiehr iei wiepen pehn aramas. E ntingihdi: “Ele emen sounkou ihmw saman me duwehte Michelangelo en mahsie me kauwada. E kaselel sang imwen mahs kan me mehn Krihk oh Mehn Rom wiahda.” Mendahki ihmw wet tehnlahr oh sohla epwel me kohwohng erein sounpahr epwiki kei, ohl menet ese me mie emen me wiahda ihmw wiapan wet.
E inenen wia mehn pehtekpe mwahu me, pwuhk en loalokong ehu me ntingdi sounpahr epwiki kei samwalahro pil kin doadoahngki kawehwehohte, ni ah mahsanih: “Mehlel, ihmw koaros emen me kin wiahda, ahpw ih me ketin wiahda soahng koaros iei Koht.” (Ipru 3:4, New World Translation) Ele ekei pahn sapwungki kapahrekpene wet, oh nda: ‘Wiepen kapikipikda kan kin weksang wiepen pehn aramas.’ Ahpw, kaidehn saintis koaros kin pwungki dahme aramas pwukat koasoia. Mwurin ah pwungkihda me “mehkan me wiahda weren lahng oh sampah [duwehte kisinieng, pihl, pwehl, kisiniei, oh soahng teikan] kaidehn soahng kei me sohte arail mour,” Michael Behe, emen professor en biochemistry [me kin kasakasawih mwekimwekid en soahng kan me wiahda me momour kan] ni Lehigh University, Pennsylvania, U.S.A., kalelepek: “Mie aramas me loalokong kak wiahda soahng pwukat?” E pousehla kasalehda me saintis kan kin ahnsouwet wiahda wekidekla kan nan soahng momour kan sang ni wiepeo me adaneki ni lokaiahn wai “genetic engineering.” E sansal me soahng koaros me mour oh sohte mour kak “wiawihda”! Ni ah kasawih kisin mour [cell] me kin mihmi nan mour koaros me mesen aramas sohte kak kilangada uwen tikitik, Behe kin tehkada duwen koasoandi mengihtik kapwuriamwei me kin wiawihkihda pali kan me anahne emen emen pwe ren kak doadoahk. Ia imwilahn soahng koaros me e diarada? E koasoia: “Imwilahn doadoahk laud pwukat en wia keseupen kisin mour [cell]—en kasawih mour ni irair me keieu tikitik—kin kadehdehda ni sansal me kisin mour pwukat [cell] iei kisehn wiepen ‘kapikipik!’”
Irail kan me kin onopki koasoandi en lahng oh sampah oh saintis en pelien physics kin pil kasawih sampah oh lahng oh diarada ire mehlel kapwuriamwei kan. Karasepe ehu, met re eseiehr me ma mie kisin wekidekla tikitik ehu nan mwekimwekid en lahng oh sampah, pahn sohte mour nan lahng oh sampah.a Sounonopki lahng oh sampah Brandon Carter kin kadaneki ire kapwuriamwei pwukat wiewia kei me depweila oh wiawi. Ahpw ma ke lellohng wiewia kei me kin dokpene me depweila oh wiawi, ke soh pahn medemedewe me mie emen me kahrehda met en wiawi?
Ehi, mie emen Sounkapikada me wiahda koasoandi oaretik pwukat oh wiewia pwukat me re ndahki me re “depweila.” Ihs menet? Sounpadahko Behe wehkada, “doadoahngki wiepen pelien sains pwehn kadehdehda ihs me wiahda soahng pwukat me inenen apwal,” oh e mweidong lamalam en aramas oh pelien lamalam en sapengla ire wet. Ele komw pahn medemedewe me peidek wet sohte katepe ong uhk. Ahpw, ma aramas kadarwohng uhk ehu kisin koakon me kidikidla mwahu oh audaudki soahng koaros me ke anahne, ke soh pahn men diarada ihs aramaso me kadarado koakon wet?
Me pil duwehte, kitail alehdahr ehu koakon me duwehte met—koakon ehu me audaudki kisakis kaselel kan me kahrehong kitail en kak mour oh nsenamwahuki mour. Koakon wet iei sampah, iangahki ah koasoandi kapwuriamwei kan me kin kamourih mour. Kitail sohte pahn men rapahkihda ihs meno me ketikihong kitail kisakis pwukat?
E inenen kaperen pwe, Meno me kadarada koakon kin kapataiong ni koakon ehu kisin likou. “Kisin likouwo” iei pwuhk en loalokong en mahso me kitail koasoia mwowe—iei Paipel. Nan tepin mahsen kan me e kasalehda, Paipel kin sapengla ni mengei oh sansal peidek en ihs me kadaradohng kitail koakono: “Nin tepio Koht ketin kapikada lahng oh sampah.”—Senesis 1:1, (NWT).
Nan sampwellime “kisin likouwo” Sounkapikadao kin kasalehda ihs ih ni ah kasalehda mwareo: “Iet me Koht mehlelo, Siohwa, mahsanihehr, Sounkapikadahn nanleng. . . ; Meno me poahsoanehdi sampah oh audepen wahnsahpw, Meno me ketikihong aramas en pohn sampah esingek.” (Aiseia 42:5, NWT) Ehi, Siohwa iei mwaren Koht me kapikada lahng oh sampah oh kapikada ohl oh lih pohn sampah.
[Nting tikitik me mi pah]
a “Mwekimwekid en lahng oh sampah” kin wehwehki mehkan me sohte kin wekila nan wehwe. Karasepe riau en met iei marahrahn tang en marain oh dahme kin wiawi nanpwungen gravity oh mehkot kekeluwak.
[Kilel nan pali 3]
Aramas me kauwada Angkor Wat
[Kilel nan pali 4]
Ni ahnsou me komw kin alehdi kisakis ehu, komw soh kin men ese ihs me kadarado?