Ia Uwen Kehlail En Ahmw Kamehlele Kaiasada?
“Ngehi me mour sapahl oh Sounkomour. Mehmen me pwoson ie, mehnda ma e pahn mehla, ahpw e pahn mour.”—SOHN 11:25.
1, 2. Dahme karehda emen tohnkaudok en Siohwa anahne en likih koapworopwor en kaiasada?
IA UWEN kehlail en ahmw koapworopworki kaiasada? E kin kakehle uhk sang masak mehla oh kamweituhkala ni ahnsou me emen me ke poakohng kin mehla? (Madiu 10:28; 1 Deselonika 4:13) Komw kin duwehte laduhn Koht tohto en mahso me kin dadaurete pahn wokiwok kan, pahn kapailok kan, pahn kalokolok kan, oh pahn selidi, ahpw kin kehlailkihda arail kamehlele kaiasada?—Ipru 11:35-38.
2 Ehi, emen tohnkaudok mehlel en Siohwa sohte pahn peikasalki kaiasadao, oh ah koapworopwor pahn kamwekid elen ah mourki ah mour. E inenen kaselel en medemedewe duwen ire mehlelo me nan pein sapwellimen Koht ahnsou, madau, mehla, oh Hades pahn kihda sang loalihr me melahr akan, oh irail me kaiasada pwukat pahn ahneki koapworopwor en mour kohkohlahte nan paradais nin sampah.—Kaudiahl 20:13; 21:4, 5.
Peikasalki Mour en Ahnsou Kohkohdo
3, 4. Dahme aramas tohto kin kamehlele me pid mour mwurin mehla?
3 Kristendom kin padahngkiehr ahnsou werei me mie mour mwurin mehla. Artikel ehu nan makasihno U.S. Catholic koasoia: “Sangete mahs kohkohdo, Kristian kan kin song en kamwahuwihala kansensuwed kan oh kalokolok kan en mour wet ni ahr kin kasikasik ehu mour tohrohr, ehu mour me meleilei oh kansenamwahu, pweida mwahu oh nsenamwahu.” Mendahki nan sapwen Kristendom tohto, aramas kan kin sohla sarawi oh kin kauwe pelien lamalam, me tohto kin ahnekihte lamalamo me mie mehkot mwurin mehla. Ahpw mie soahng tohto me re sohte wehwehki.
4 Ehu artikel nan makasihno Time koasoia: “Aramas kin kamehlelehte me mie mour mwurin mehla: ihte re sohla nohn wehwehki duwen padahk wet, oh arail pastor kan sohla kin kalapw padahngki.” Dahme karehda kaun en pelien lamalam akan sohla kin kalapw koasoia duwen mour mwurin mehla duwehte me re kin wia mahso? Me loalokong en pelien sarawi Jeffrey Burton Russell koasoia: “I lemeleme [kaun en lamalam akan] sohte men koasoia irewet pwehki re lemeleme me re anahne powehdi peikasal en aramas tohto.”
5. Iaduwen me tohto nan rahnwet kin kilangwohng padahk en kisiniei en nan ehl?
5 Nan sarawi tohto, padahk me pid mour mwurin mehla kin oarepene nanleng oh kisiniei en nan ehl. Oh ma kaun en pelien lamalam kan sohte kin men koasoia duwen nanleng, re pil uhdahn sohte men koasoia duwen ehl. Ehu artikel en nuhspehpa koasoia: “Nan rahnpwukat sarawi kan me kin pil kamehlele me mie kalokolok soutuk nan kisiniei en nan ehl . . . sohla kin kalapw padahngki padahk wet.” Ehi, sounpadahk en sarawi tohto nan rahnpwukat sohla kin kamehlele me ehl kin uhdahn wia wasahn kalokolok ehu duwehte me re kin padahngki mahso nan ahnsou ehu nan poadoapoad en Iurop sang mpen pahr 500 mwurin Krais kohdo lel mpen pahr 1450. Ahpw, re kin uhd pwungki ehu mwomwen padahk en ehl me dene pahn “mwahu ong tohnsampah.” Nin duwen me sounpadahk en rahnpwukat kin padahngki me dene, irail me dipan akan nan ehl sohte kin uhdahn ale kalokolok, ahpw lokolok me re lelohng iei pwehki ahr “katohrohr sang Koht ni pali ngehn.”
6. Iaduwen ekei kin diarada me arail pwoson sohte itar ni ahnsou me emen me re ese kin mehla?
6 Kaluwetehla padahk en sarawi kan pwehn dehr kansensuwedih irail kan nan rahnpwukat me kin utung pepehm en aramas ele pahn sewese ekei en masamaste, ahpw met kin karehong tohnsarawi tohto me kin mehlelki ahr men ese me mehlelo en wahpwonki dahme re pahn kamehlele. Ihme karehda, ni ahnsou me emen me re ese kin mehla, aramas pwukat kin diarada me sohte arail pwoson. Arail lamalam kin duwehte en liho me tohn ah peneinei tohto mehla nan ehu aksident. Ni ahnsou me re kalelepek reh ma ah pwoson wahdohng ih kamweit, e sapeng ni pweiek, “I leme ehi.” Ahpw ma e sapeng ni likilik me eh pwoson sewese ih, ia pahn katepen met nan ahnsou kohkohdo ma dahme e kamehlele sohte poahsoanpe? Kitail en tehk mwahu met pwehki, ni mehlel, dahme sarawi tohto kin padahngki duwen mour nan ahnsou kohkohdo kin weksang douluhl dahme Paipel kin padahngki.
Padahk en Kristendom Me Pid Mour Mwurin Mehla
7. (a) Padahk dahieu me pali moron en sarawi kan kin kamehlele me duwepenehte? (b) Iaduwen emen sounpadahk en sarawi kasalehda duwen padahk me dene soul sohte kak mehla?
7 Mendahki re wekpeseng, kereniong pelien lamalam laud kan en Kristendom koaros kin pwungki me mie soul en aramas me kin momour mwurin aramaso mehla. Pali moron en aramas kin kamehlele me ni ahnsou me emen aramas mehla, ah soul pahn kohdala nanleng. Ekei kin masak me arail soul pahn kohla nan kisiniei en nan ehl de nan purkatori. Ahpw padahk me dene soul sohte kak mehla kin wia poahsoan en arail lamalam en mouren ahnsou kohkohdo. Sounpadahk en sarawi, Oscar Cullmann, koasoia duwen met nan eh padahk me ntingdi nan pwuhko Immortality and Resurrection. E ntingihdi: “Ma kitail pahn kalelepek rehn emen Kristian rahnwet . . . dahme e lemeleme me iei padahk en Kadehde Kapw me pid dahme pahn wiawihong aramas mwurin mehla, aramas tohto pahn sapengki: ‘Soul sohte kak mehla.’” Ahpw, Cullmann kapataiong: “Padahk wet me aramas tohto kin pwungki kin wia ehu sawehwe me keieu laud nan pelien Kristian.” Cullmann koasoia me ni ahnsou me e tepin koasoia duwen met, e karehda kamwoaroang laud. Ahpw mendahki met, e pwung.
8. Koapworopwor dahieu me Siohwa ketikihong tepin ohl oh lih?
8 Siohwa Koht sohte kapikada aramas en kohdala nanleng mwurin arail mehla. Nin tepio kaidehn kupwure me ren mehla. Adam oh Ihp kapikipikda unsek oh alehda ahnsou mwahu en kadirekihla sampah kadaudok pwung kan. (Senesis 1:28; Deuderonomi 32:4) Koht mahsanihong tepin atail pahpa oh nohno me re pahn mehla ihte ma re sapeikiong ih. (Senesis 2:17) Ma re peikiong Samara nanleng, re pahn mour kohkohlahte.
9. (a) Ia padahk mehlel duwen soul en aramas? (b) Dahme kin wiawihong soul ni ahnsou emen mehla?
9 Ahpw, e inenen kansensuwed pwe Adam oh Ihp sohte peikiong Koht. (Senesis 3:6, 7) Wahnpoaron Pohl kasalehda imwila suwedo: “Dihp tepidohng sampah sang rehn aramas tehmen, ahpw tialahng mehla. Eri, mehla lelohngehr aramas koaros, pwe aramas koaros dipadahr.” (Rom 5:12) Adam oh Ihp sohte mour kohkohlahte pohn sampah, ahpw re mehla. Dahme wiawi ahnsouwo? Re ahneki soul ehu me sohlar kak mehla me ahnsouwohte warohng ehu kisiniei en nan ehl pwehki dipara? Me weksang met, Paipel mahsaniher mwowe, me ni ahnsou me e kapikipikda, Adam “wiahla soul momour ehu.” (Senesis 2:7) Sohte soul ehu me kohieng nan ohlo, ahpw e wiahla soul ehu, aramas momour emen. (1 Korint 15:45) Kaidehn Adamte me wia “soul momour emen” ahpw, duwen me sansalda ni lokaiahn Ipru me pwuhken Senesis ntingdi loale, mahn akan pil wia “soul momour kei!” (Senesis 1:24) Ni ahnsou me Adam oh Ihp mehla, re wiahla soul mehla kei. Dahme Siohwa ketin mahsanihong Adam wiawiong ira: “Ke pahn doadoahk oh kakeredi pwudowomw, pwe ke en koadoahkihada wahn pwelen sampah, ke lao pwurehng wiepwella, me ke wiawihda sang ie. Pwe ke wiawihda sang pwehl oh ke pahn pwurehng wiepwella.”—Senesis 3:19.
10, 11. Dahme New Catholic Encyclopedia wehkada duwen padahk en Paipel me pid soul, oh iaduwen met kin pahrekiong dahme Paipel mahsanih?
10 New Catholic Encyclopedia pwungki met. Nan artikel me sawaspen oaralap koasoia “Soul (in the Bible)” (Soul nan Paipel), e koasoia: “Nan Kadehde Mering [de Pali Nting Sarawi en Ipru] paliwar oh soul sohte kin nehnehpeseng ong ni pali riau.” E kapataiong me, nan Paipel lepin lokaia “soul” “sohte kin wehwehki soul me tohrohr sang paliwar de aramaso.” Ehi, soul kin kalapw “wehwehki pein aramaso de mahno.” Soahngen koasoi mehlel wet kin kansenamwahu, ahpw emen kak ihte peidengki dahme karehda sohte me kehsehki irail tohn sarawi koaros duwen ire mehlel pwukat.
11 Ia uwen pwunod oh masak me tohn sarawi kan kak irairdi sang ma re ese padahk mehlel mengei en Paipel wet: “Soul me dipada—pein ih pahn mehla,” kaidehn e pahn kalokolok nan kisiniei en nan ehl! (Esekiel 18:4, New World Translation) Nin doken padahk wet kin inenen weksang dahme Kristendom kin padahngki, e pwungong douluhl dahme ohl loalokong Solomon mahsanih pahn manaman en ngehn sarawi: “Me momour kan ese me re pahn mehla, ahpw me melahr akan sohte ese mehkot. Solahr keting ehu pahn kohieng irail; re manokonoklahr douluhl. Nantihong doadoahk laud ni soahng koaros me ke pahn wia met, pwe e sohte pahn mie wiewia, de lamalam, de loalokong, de erpit, nan wasahn me melahr akan oh iei wasa me ke pahn kohla ie.”—Eklesiasdes 9:5, 10.
12. Sang iawasa Kristendom alehda ah padahk me dene soul sohte kak mehla?
12 Dahme karehda Kristendom kin padahngki mehkot me uhdahn weksang douluhl dahme Paipel mahsanih? Pwuhken New Catholic Encyclopedia, nan artikel me sawaspen oaralap koasoia “Soul, Human, Immortality Of” (Soul, Aramas, Solahr Kak Mehla), koasoia me Pahpa en Sarawi kan en mahs kin ale utuhtpen arail padahk me soul sohte kak mehla, kaidehn sang nan Paipel, ahpw sang rehn “sounwiahda lepin koasoi kan oh rehn sounpadahk en lamalam en aramas oh lamalam en mehn Krihk . . . Mwuri, me sukuhl kan pwungkihda en doadoahngki padahk en Plato de mouren kosonned kan sang rehn Aristotle.” E koasoia me “padahk kan en Plato oh Neoplato”—iangahki padahk me dene soul sohte kak mehla—kedekedeo kapedolong nan padahk en Kristian kan.”
13, 14. Dahme karehda e sapwung en koapworopworki me kitail kak ale kamarain sang rehn sounpadahk en Krihk peiken kan?
13 Eri irail kan me kose me irail Kristian pahn soupeilahng sounpadahk en Krihk peiken kan pwehn sukuhliki sang rehrail duwen koapworopwor en mour mwurin mehla? Uhdahn soh. Ni ahnsou me Pohl ntingwohng Kristian kan me koukousoan nan Korint, Krihs, e mahsanih: “Pwe mehkot me sampah wet kin wiahki loalokong, e wia mehkot mwahl mwohn silangin Koht. Duwen Pwuhk Sarawi eh mahsanih, ‘Koht kin ketin lidipihedi me loalokong kan nan ar loalokong widingan.’ Oh pil ehu wasa mahsanih, ‘Kauno (Siohwa) ketin mwahngih duwen lamalam en me loalokong kan eh sohte katepe.’” (1 Korint 3:19, 20) Mehn Krihk kan en mahs kin kaudok ong dikedik kan. Eri iaduwen, irail kak wia utupen padahk mehlel? Pohl kalelepek rehn mehn Korint kan: “Ia duwen tehnpas en Koht oh dikedik en eni kan ar kak patpene? Pwe iei kitail me tehnpas en Koht ieias, duwen pein Koht eh mahsanih: ‘I pahn wiahda tehnpesei oh kousoanla rehrail, I pahn wiahla ar Koht, oh irail pahn wiahla nei aramas.’”—2 Korint 6:16.
14 Kasansaldahn padahk mehlel tepin kohieng wehin Israel. (Rom 3:1, 2) Mwurin pahr 33 C.E., e kohieng mwomwohdisohn Kristian keidi kan nan senturi keieu. Pohl, ni ah kosoia duwen Kristian kan nan tepin senturi, mahsanih: “Ahpw Koht ketin kasalehiong kitail sapwellime kupwur rir sang ni sapwellime Ngehn Sarawi.” (1 Korint 2:10; pil tehk Kaudiahl 1:1, 2) Padahk en Kristendom me dene soul sohte kak mehla kin kohsang padahk en Krihk. E sohte kohsang sapwellimen Koht kasansal kan ong Israel de sang mwomwohdisohn Kristian keidi kan en tepin senturi.
Koapworopwor Mehlel ong me Melahr kan
15. Nin duwen me Sises kasalehda, ia koapworopwor mehlel ong me melahr kan?
15 Ma soul me sohte kak mehla, ia koapworopwor mehlel ong me melahr kan? Met, ni mehlel, iei kaiasada, ehu poahsoan en padahk en Paipel oh inou mehlel kaselel sarawi ehu. Sises ketikihda koapworopwor en kaiasada ni ah mahsanihong kompoakepah Marda: “Ngehi me mour sapahl oh Sounkomour. Mehmen me pwoson ie, mehnda ma e pahn mehla, ahpw e pahn mour.” (Sohn 11:25) Kamehlele Sises kin wehwehki en kamehlele kaiasada, kadeihn en kamehlele me soul sohte kak mehla.
16. Dahme karehda en pwung en kamehlele kaiasada?
16 Sises koasoiaiehr mwowe duwen kaiasada ni ah mahsanihong ekei mehn Suhs kan: “Kumwail dehr pwuriamweiki mepwukat, pwehki ahnsou ehu pahn kohdo me irail koaros me mihmi nan sousou kan pahn rong kapitie, oh re pahn pedoisang nan arail sousou kan.” (Sohn 5:28, 29) Dahme Sises kasalehda wasaht kin inenen weksang soul ehu me sohte kak mehla me kin momourte mwurin mehlahn paliwaro oh kin inenla nanleng. Ahpw met iei ‘pidoi’ me aramas kan me mihmi nan sousou, me tohto erein sounpar epwiki kei de pil sounpahr kid kei, pahn wia nan ahnsou kohkohdo. Met iei soul mehla kan me pahn pwurehng mourda. Met sohte kak wiawi? E kak wiawi pwehki Koht “me kin ketin komourda me melahr akan, oh me kin ketin kapikekihda sapwellime mahsen soahng kan me sohte mie mahso.” (Rom 4:17) Me peikasal kan pahn kouruhrki padahk me aramas melahr kan pahn pwurehng mourda, ahpw e kin pahrekiong unsek ire mehlelo me “Koht iei limpoak” oh me e kin ketin “katingih irail ko me kin raparapahki ih.”—1 Sohn 4:16; Ipru 11:6.
17. Dahme Koht pahn ketin wiahda pwehki kaiasadao?
17 Iaduwen Koht pahn katingih irail ko me “lelepek lel mehla” ma e sohte kaiasirailda? (Kaudiahl 2:10) Kaiasadao pil karehong Koht en kapwaiada dahme wahnpoaron Sohn ntingihdi duwe: “Sapwellimen Koht Iehroso ketido pwehki kahrepe wet: pwe en kauwehla doadoahk en Tepilo.” (1 Sohn 3:8) Nan mwetuwel en Ihden, Sehdan wiahla sounkampen keinek en tohnsampah koaros ni ah kahluwalahng atail tepin pahpa oh nohno nan dihp oh mehla. (Senesis 3:1-6; Sohn 8:44) Sises tepiada kauwehla en Sehdan doadoahk ni ahnsou me e ketikihda moure unsek nin duwen tomw pahrek ehu, ni ah ritingada ahl ong tohnsampah en saledeksang liduhn dihp me kohsang sapeik en Adam. (Rom 5:18) Kaiasadahn irail ko me mehla pwehki dipen Adam wet pahn pil wia ehu doadoahk en kauwehla doadoahk kan en Sehdan.
Paliwar oh Soul
18. Iaduwen ekei sounpadahk en Krihk kan mwekidiki mahsan en Pohl me Sises kaiasadahr, oh pwehkihda?
18 Ni ahnsou me wahnpoaron Pohl mihmi nan Adens, e kalohk ong pokon en aramas kei iangahki ekei sounpadahk en Krihk kan duwen rongamwahuwo. Re rong ah padahngki duwen emen Koht mehlel oh ah padahk duwen koluhla. Ahpw dahme wiawi mwuri? Pohl kaimwsekla ah padahk, oh mahsanih: “Pwe e [Koht] ketin koasoanedier rahn ehu me e pahn ketin kadeingkihda sampah pwon pwung, sang rehn ohl emen me e ketin pilada. E ketikihda kadehdehpen met ong emenemen ni eh ketin kaiasadahr ohlo sang mehla.” Mahsan pwukat karehda kamworong. “Ni ahnsou me irail rong en Pohl eh koasoakoasoia duwen iasada sang mehla, ekei irail ahpw kouruhrki.” (Wiewia 17:22-32) Sounpadahk en sarawi Oscar Cullmann koasoia: “Ong mehn Krihk kan me kin kamehlele me soul sohte kak mehla e apwal laud ong irail sang meteikan en kamehlele padahk en Kristian duwen kaiasada. . . . Padahk en sounpadahk lapalap ko en Socrates oh Plato sohte kin [pahrekiong] padahk en Kadehde Kapw.”
19. Iaduwen sounpadahk en sarawi kan en Kristendom songosong en doaloapene padahk en kaiasada oh padahk me dene soul sohte kak mehla?
19 Mendahki met, mwurin lalahwe padahk mehlel lapalap me wiawi mwurin mehlahn wahnpoaron kan, sounpadahk en lamalam kan kin songosong en doaloapene padahk en Kristian me pid kaiasada oh padahk en Plato me dene soul sohte kak mehla. Kedekedeo, ekei pwungkihda padahk kapw wet: Ni en emen mehla, soulo kin katohrohrsang (“saledekla,” nin duwen me ekei kin koasoia) paliwaro. Eri, nin duwen me Outlines of the Doctrine of the Resurrection, sang rehn R. J. Cooke kasalehda, ni Rahn en Kadeik “ehu ehu paliwar pahn pwurehng kohieng ah soul, oh ehu ehu soul pahn pwurehng pein paliwere.” Dene kaiasadao iei kapatapatpenen paliwaro ong ah soul me dene sohte kak mehla me pahn wiawi nan ahnsou kohkohdo.
20, 21. Ihs me kin ahnsou koaros padahngki padahk mehlel duwen kaiasada, oh iaduwen met kin kapairailda?
20 Padahk wet kin wiahte padahk en sarawi laud kan. Nin doken soahngen padahk wet ele pahn pwungong emen sounpadahk en sarawi kan, tohn sarawi tohto sohte wehwehki padahk wet. Re kin kamehlelete me ni ahnsou me re pahn mehla re pahn inenla nanleng. Ong kahrepe wet, nan makasihno Commonweal en May 5, 1995, sounnting John Garvey koasoia: “Dahme Kristian tohto kin kamehlele [me pid mour mwurin mehla] kin pahrekiong padahk en Neoplato laudsang padahk en Kristian, oh e sohte kin poahsoanda pohn Paipel.” Mehlel, ni arail wiliankihdi padahk en Paipel padahk en Plato, kaun en lamalam kan en Kristendom kin kihsang rehn neirail aramas kan koapworopwor en kaiasada me Paipel kin padahngki.
21 Ni pali teio, Sounkadehdehn Siohwa kan kin soikala padahk en peiken kan oh kin kamehlele padahk en Paipel me pid kaiasada. Re kin diarada me soahngen padahk wet me kin kakehleirailla ni pali ngehn, oh kansenamwahu, oh kin wia kamweit. Nan artikel en mwuri, kitail pahn kilang ia uwen poahsoan mwahu oh pwung en padahk en Paipel wet duwen kaiasada, ong irail ko me ahneki koapworopwor en mour nan sampah oh ong irail ko me ahneki koapworopwor en kaiasadahn mour nanleng. Ni omw kaunopada ong artikel pwukat, se men ken wadek ni keneinei irelaud 15 en kisinlikou keieu ong mehn Korint kan.
Komw Tamataman?
◻ Dahme karehda kitail en kekeirada atail koapworopworki tengeteng kaiasada?
◻ Koapworopwor dahieu Siohwa ketikihong Adam oh Ihp?
◻ Dahme karehda e sapwung en rapahki padahk mehlel nan padahk en Krihk?
◻ Dahme karehda kaiasada kin wia koapworopwor ehu me kak wiawi?
[Kilel nan pali 16]
Ni ahnsou me re dipada, tepin atail pahpa oh nohno katiasang koapworopwor en mour soutuk nan sampah
[Kilel nan pali 18]
Me loalokong en pelien sarawi kan kin mihla pahn manaman en padahk en Plato me dene soul sohte kak mehla
[Credit Line]
Musei Capitolini, Roma