Kawehwehn Lepin Lokaia kan en Paipel
A D E H I K L M N O P R S T U W
A
Ahlek.
Ahlo.
Lepin lokaia me kadoadoahk ni karasaras nan Nting Sarawi kan pwe en dokedoke elen wiewia de tiahk me Siohwa kin ketin kupwurki de sohte kupwurki. Irail kan me idawehnla Sises Krais kin wia kisehn “Ahlo,” me iei, re kin keieu kesempwalki arail pwoson Sises Krais nan elen arail mour oh kin ideidawehn sapwellime mehn kahlemeng.—Wi 19:9.
Akaia.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni lokaiahn Krihs, wehi ehu nan Rom me mi palieir en Krihs, oh poasen kaun en Akaia mi Korint. Wasa koaros nan Peloponnese oh nanwerengen sapwen Krihs wia kisehn Akaia.—Wi 18:12.
Alapaster.
Eden kisin sah en leh pwohmwahu me wiawihkihda takai me dierek limwahn Alapastron, Isip. Soangen sah pwukat kin kalapw wiawihda duwehte pwoatol me kak pweipweidi pwe leh pwohmwahu kesempwalo en dehr wudekla. Takaio pil adanekihla ahdohte.—Mr 14:3.
Alpa oh Omeka.
Amen.
“En pweida,” de “ei mehlel.” Lepin lokaia wet kohsang ni lokaiahn Ipru ʼa·manʹ, me wehwehki “en lelepek, en likilik.” Aramas kin nda “Amen” ni eh pwungki kahula ehu, kapakap ehu, de koasoi ehu. Nan Kaudiahl, lepin lokaia wet kin doadoahk nin duwen lengileng ehu ong Sises.—Deu 27:26; 1Kr 16:36; Ro 1:25; Kau 3:14.
Aramaik.
Lokaia ehu me kohsang kadaudok en Sehm me kin karanih lokaiahn Ipru oh kin doadoahngki alpapet tehieu. Mehn Aram me kin doadoahngki lokaia wet mahs ahpw mwuhr e wiahla lokaia ehu me aramas sang wasa tohto kin doadoahngki nan arail koasoi oh pesines kan nan wehin Asiria oh Papilon. E pil wia lokaia me aramas akan kin doadoahngki nan wehin Persia (Esr 4:7) Ekei wasa nan pwuhken Esra, Seremaia oh Daniel kin ntingdi ni lokaiahn Aramaik. Ekei lepin lokaiahn Aramaik kin doadoahk nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs.—Esr 4:8–6:18; 7:12-26; Ser 10:11; Mr 14:36; Wi 9:36.
Aramas saledek men; Aramas saledekla men.
Erein kaundahn Rom, “aramas saledek men” kin ipwidihte saledek, oh ahneki pwuhng koaros en wia towe mehlel en Rom. Weksang met, “aramas saledekla men” iei emen me saledekla sang wia lidu. Kasaledek nin duwen koasoandi kin mweidohng aramas saledekla men en wiahla towe mehlel en Rom, ahpw e sohte kak ahneki pwukoa nan pelien koperment. Kasaledek teikan kin kasaledekehla emen sang eh wia lidu, ahpw e sohte kin kihong ih pwuhng koaros nin duwen towe mehlel en Rom.—1Ko 7:22.
Areopakus.
Dohl ehu nan Adens, paliepeng-palikapi en Akropolis. Ih pil eden pwihnen mwoalen kopwung me kin wia ar mihting kan wasao. Sounpadahk en pwihnen Sdohik oh Epikurus kan kahrelahng Pohl ni Areopakus pwe en kawehwe dahme e kamehlele.—Wi 17:19.
Armakedon.
Ni lokaiahn Ipru Har Meghid·dohnʹ, kin wehwehki “Nahnahn Mekiddo.” Lepin lokaia wet kin pid “mahwen me pahn wiawi ni rahn lapalap en Koht, me Keieu Manaman” me “nanmwarki kan en sampah pwon” kin kohpene pwe ren mahweniong Siohwa. (Kau 16:14, 16; 19:11-21)—Kilang KAHN KAMAKAM KOWAHLAP.
A·selʹgei·a.—
Kilang WIA ME SUWED NI NGIDINGID
D
Dalend.
Uwen toutou en soahng kan oh uwen laud en mwohni me keieu laud en mehn Ipru. E toutouki 34.2 kg (75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t). Dalend en mehn Krihs kin tikitiksang, me toutouki mpen 20.4 kg (44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t).—1Kr 22:14; Md 18:24.
Dardarus.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, e wia irair ehu me duwehte imweteng me tohnleng sapeik kan en mwehin Nohao lekdekiong loale. Nan 2 Piter 2:4, lepin lokaia wet tar·ta·roʹo (en “kesehla nan Dardarus”) sohte wehwehki me “tohnleng kan me dipada” lekdekiong nan Dardarus, me ekei pelien lamalam kin padahngki (me iei imweteng ehu me mi pahn pwehl oh wasa rotorot ehu ong koht tikitik kan). Ahpw e kin kasalehda me Koht ketin kesepwilidi irail sang nanleng oh arail pwais kan ong irair en madamadau me keieu rotorot me pid kupwuren Koht me lingaling. Rotorot wet pil kin kasalehda dahme pahn wiawihong irail. Nting Sarawi kan kin kasalehda me re pahn kasohrala soutuk iangahki arail kaun, Sehdan me Tepil. Ihme kahrehda, Dardarus wehwehki irair me keieu suwed ong tohnleng sapeik ko. Met weksang “pwoahr loalo me soh kapi” me Kaudiahl 20:1-3 kin koasoia.
Dekapolis.
Pwihn en kahnimw en Krihs ehu, me wiawihkihda kahnimw eisek nin tapio (kohsang ni lepin lokaiahn Krihs, deʹka, me wehwehki “eisek,” oh poʹlis, me wehwehki “kahnimw”). Ih pil eden wasa me mi palimese en Sehd en Kalili oh Pillap Sordan, wasa me pali laud en kahnimw pwukat mi ie. Ih wasa me kin keieu kasalehda tiahk oh pesines en mehn Krihs. Sises ketin keid wasaht, ahpw sohte kileldien eh ketila nan ehu kahnimw pwukat.—Md 4:25; Mr 5:20.
Denari.
Dikedik; Tiahk en pwongih dikedik.
Dikedik iei sansal ehu me wia kasalepen mehkot me uhdahn mie de aramas kin pein medewehda, me aramas kin doadoahngki nan arail kaudok. Tiahk en pwongih dikedik iei ahn emen eh kin wauneki, poakohng de kaudokiong dikedik ehu.—Me 115:4; Wi 17:16; 1Ko 10:14.
Drakma.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet kin dokedoke mwohni silper en Krihs ehu, me ni ahnsowo toutouki 3.4 g (0.109 oz t).—Md 17:24, ntp.
E
Edin kilin mahn.
Ehd kilin mahn ehu me wiawihda sang kilin mahn pwon me duwehte kuht de sihpw oh kin audaudki wain. Wain kin kohieng nan edin kilin mahn kapw, pwehki ni eh pahn wereila, e kin wiahda soangen ahng me adaneki carbon dioxide, oh ahng wet kin kampwosehda edin kilin mahn. Edin kilin mahn kapw kin eirekpeseng; edin kilin mahn mering kak pospeseng.—Sos 9:4; Md 9:17.
Eisek kis ehu.
Eisek kis ehu de persent 10 me kin kohda de pweipweila nin duwen nohpwei ehu, mehlel ong koasoandi en kaudok kan. (Mal 3:10; Deu 26:12; Md 23:23; Ipr 7:5) Nan Kosonned en Moses, eisek kis ehu en wahnsahpw kan oh eisek kis ehu en tohtohlahn pelin mahn akan kin kohieng mehn Lipai kan nan ehuehu pahr pwe en sewese irail. Mehn Lipai kan kin kihong eisek kis ehu en eisek kis ehun mepwukat ong samworo kan en peneinei en Aaron pwe ren sewese irail. Mie ekei eisek kis ehu tohrohr kan. Kristian akan sohte anahne kihda eisek kis ehu.
Eisia.
Erimihs.
Nein Seus, koht en Krihs men. Nan Listra, aramas ako sapwungala ekeriki Pohl Erimihs nin duwen meninkeder en koht kan oh pil koht en kadek koasoi, pwe ih pwukoahn koht menet.—Wi 14:12.
Erod.
Eden peneineien nanmwarki me kaunda mehn Suhs akan, me idihdida sang Rom. Keieu, Erod Lapalap me ndandki eh onehda sapahl tehnpas sarawi nan Serusalem oh eh ruwese kamakamalahn seri kan pwe en song en kemehla Sises. (Md 2:16; Lu 1:5) Nein Erod Lapalap pwutak Erod Arkelaus oh Erod Antipas, idihdida pwe ira en kaunda wasa kan me samarao kin kakaun. (Md 2:22) Antipas iei kaunen Kalili, oh aramas tohto kin wiahkin ih “nanmwarki.” E kin kakaun erein sounpar siluh elep me Krais ketin kalohk lel ni ahnsou kan nan Wiewia irelaud 12. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Wi 4:27; 13:1) Mwurin mwo, Erod Akripa I, nein nein Erod Lapalap pwutak kakaunki ahnsou mwotomwot oh sapwellimen Koht tohnleng men kemehla ih. (Wi 12:1-6, 18-23) Nah pwutak, Erod Akripa II, wiahla kaun oh kaunda lel ni ahnsou me mehn Suhs akan uhwongada Rom.—Wi 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Erod, pwihn me kin uhpalihki.
Irail wia pwihn en uhki wehi me kin utungada koasoandi en politik en Erod ko nan arail kaunda pahn manaman en Rom. Ekei Sadusi ko mwein ele kin iang pwihn wet. Pwihn wet iangala Parisi ko pwe ren uhwong Sises.—Mr 3:6.
H
Haides.
Lepin lokaiahn Krihs ehu me wehwe pahrekiong lepin lokaiahn Ipru “sheʼohl.” E kin kawehwehdiong “Sousou” (me tepin mesen nting kin laud), pwe en kasalehda me e wehwehki sousou en tohnsampah pwon.—Kilang SOUSOU.
I
Ihs.
Mehkot me kin kohieng nan pilawa pwe en mpwosada oh pihl en duwehla sakau; keieu nesen pilawa kis me mpwosadahr me kohsang ni doal en mwowe me nekinekdiong doal en mwuhr. Paipel kin kalapw doadoahngki met nin duwen karasaras en dihp de suwed. E pil kin doadoahk pwe en kasalehda kekeirda ehu me mwadang kohpeseng oh sohte sansal.—Eks 12:20; Md 13:33; Kal 5:9.
Ilirikum.
Ehu wehi nan Rom me mi paliepeng en palikapi en Krihs. Pohl seiloak lella wasaht nan eh doadoahk en kalohk, ahpw e sohte kileldi ma e kalohk nan Ilirikum de e lellahte wasao.—Ro 15:19.
Imwin koasoandi en mwehi wet.
Erein ahnsou ehu me kohkohlahng imwin koasoandi en mwehi wet, de irair en sampah me Sehdan kin kakaun. E kin pahrekiong ahnsou en ketier en Krais. Sang ni sapwellimen Sises kaweid, tohnleng kan pahn “katohrehsang me suwed kan rehn me pwung kan” oh kauweirailla. (Md 13:40-42, 49) Sapwellimen Sises tohnpadahk ko kin men ese “imwin” ahnsowo. (Md 24:3) Mwohn eh ketidahla nanleng, e ketin inoukihong sapwellime tohnpadahk ko me e pahn ketin ieiang irail lao lel ahnsowo.—Md 28:20.
Imwin rahn akan.
Lepin lokaia wet oh pil lepin lokaia kan me duwehte met, duwehte “imwilahn ahnsou,” kin kadoadoahk nan kokohp kan en Paipel pwe en kasalehda ahnsou kan me mwekid kan pahn wiawi lao eh imwisekla. (Ese 38:16; Da 8:19; Wi 2:17) Nan ekei irair en kokohp, met kak reireiki sounpar keite, ahpw nan irair teikan, e kak reireiki sounpar tohto. Me keieu kesempwal, Paipel kin doadoahngki lepin lokaia wet ong “ni imwin rahn akan” en koasoandi en mwehi wet, erein ketier en Sises me soh sansal.—2Ti 3:1; Sei 5:3; 2Pi 3:3.
Imwintihtien Krais.
Lepin lokaiahn Krihs wet kin ahneki wehwe riau. E kin dokedoke mehkot me kin pelian, de uhwong Krais. E pil kin dokedoke Krais likamw men, me kin song en wiliandi Krais. Aramas koaros de pwihn en aramas koaros me kinehkihda me irail wiliepen Krais de kinehkihda me irail me Mesaia de kin uhwong Krais oh sapwellime tohnpadahk kan kak adaneki imwintihtien Krais.—1So 2:22.
Inou lap.
Pwungkipene mehkot nanpwungen Koht oh aramas de nanpwungen pwihnen aramas riau me re pahn wia de sohte wia mehkot. Ekei pak ehute pwihn me pwukoahki kapwaiada inowo. Pali laud en ahnsou pwihn riauwo koaros anahne kapwaiada dahme irail inoukihda. Patehng inou lap me Koht ketin wiahda rehn aramas akan, Paipel mahsanih duwen inou lap kan nanpwungen aramas akan, keinek kan, wehi kan, de pwihnen aramas akan. Nanpwungen inou lap kan me ahneki manaman laud iei inou lap me Koht ketin wiahiong Eipraam, Depit, wehin Israel (inou lap en Kosonnedo), oh Israel en Koht (inou lap kapw).—Sen 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Kr 21:7; Lu 22:29; Wi 3:25; 2Ko 3:6; Ipr 8:6.
Isop.
Tuhke ehu me rah kan ahtikitik oh teh kan tehtik, oh kin doadoahk nin duwen mehn usup nta de pihl ni ahnsoun kamwakel kan ong kaudok. E kakete wia tuhke me adaneki marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Duwehte me kadoadoahk nan Sohn 19:29, mwein marjoram me kin katengetengdiong ni rahn tuhke ehu de durra, soangen tuhke me adaneki sorghum (Sorghum vulgare), pwehki tuhke wet kin reirei me kak pwekada lihmw en wain katik ong ni doauesen Sises.—Ipr 9:19.
Israel.
Mwar ehu me Koht ketikihong Seikop. Mwuhr e tepida dokedoke kadaudoke koaros, nin duwen pwihn ehu. Kadaudok en nein Seikop pwutak 12 ko kin kalapw adaneki mehn Israel, wehin Israel, de aramas akan en Israel. Israel pil kin doadoahk nin duwen eden keinek eisek en wehin paliepeng me tohrohrasang wehin palieir, oh mwuhr lokaia wet doadoahk nin duwen eden Kristian keidi kan, “Israel en Koht.”—Kal 6:16; Sen 32:28; Wi 4:10; Ro 9:6.
Iupreitis.
K
Kadek sapan.
Lepin lokaiahn Krihs me kin keieu kasalehda madamadau en kansenamwahu. Lepin lokaia wet kin kalapw wehwehki kisakis sapan de kihkihwei ni kadek. Ni ahnsou me e kin pid sapwellimen Koht kadek sapan, lepin lokaia wet kin kawehwehda kisakis me sohte isepe me Koht ketikihda ni sapan oh sohte kin ketin kasik isepe. Ihme kahrehda e kin kasalehda sapwellimen Koht reken kisakis oh limpoak oh kadek mwuledek ong aramas akan. Lepin lokaiahn Krihs wet pil kin kawehwehdiong lepin lokaia “kupwuramwahu” oh “kisakis kadek.” Kadek sapan wet sohte kohsang ni pweinen doadoahk de emen warohng, ahpw met kin kohsang ni kadek en me kihda kisakiso.—2Ko 6:1; Ep 1:7.
Kahdeng.
Kahn kamakam kowahlap.
Lepin lokaiahn Krihs ong “kamakam” kin kasalehda madamadau en pwunod de lokolok me kohsang irair en apwal kan. Sises mahsanih duwen “kahn kamakam kowahlap” me saikinte wiawi sang mahs kohdo, ahpw pahn wiawihong Serusalem, oh ni mehlel e pahn mwuhr wiawihong tohnsampah pwon me pid eh pahn ‘ketiket kohdo ni lingan.’ (Md 24:21, 29-31) Pohl kawehwehda kahn kamakam kowahlap nin duwen sapwellimen Koht wiewia pwung me uhwongada “irail kan me sohte ese Koht oh irail kan me sohte kin peikiong rongamwahu” duwen Sises Krais. Kaudiahl irelaud 19 kasalehda Sises nin duwen meno me ketin kahre karis en nanleng me uhwongada “mahn lawalou oh nanmwarki kan en sampah oh neirail karis en sounpei kan.” (2De 1:6-8; Kau 19:11-21) E kasalehda “pokon kalaimwun ehu” me pahn pitsang kahn kamakam kowahlap. (Kau 7:9, 14)—Kilang ARMAKEDON.
Kahula.
Koasoi me aramas kin kahukihla pwe en kasalehda me mehkot mehlel, de inou ehu me aramas men pahn wia de sohte pahn wia mehkot. E kin kalapw wehwehki inou kesempwal ehu me wiawihong aramas lapalap men, ahpw mehlel ong Koht. Siohwa ketin kakehlailihala sapwellime inou lap rehn Eipraam sang ni eh ketin kahula.—Sen 14:22; Ipr 6:16, 17.
Kaiasada.
Iasada sang mehla. Lepin lokaiahn Krihs a·naʹsta·sis kin uhdahn wehwehki “kapwourada; kesihnenda.” Koasoiepen kaiasada duwau mi nan Paipel, me iangahki Siohwa Koht eh ketin kaiasada Sises. Mehnda ma Elaisa, Elisa, Sises, Piter oh Pohl me wia kaiasada teikan, e sansal me manaman pwukat iei sapwellimen Koht roson. Kaiasada en “me pwung kan oh me sapwung kan” nin sampah kin kesempwal ong sapwellimen Koht koasoandi. (Wi 24:15) Paipel kin koasoia duwen kaiasada ong nanleng, me adaneki kaiasada “keieu,” oh e kin pid rien Sises kan me keidier.—Pil 3:11; Kau 20:5, 6; Soh 5:28, 29; 11:25.
Kaisihsol.
Liksang soangen mwenge koaros erein ahnsou kis. Mehn Israel kan kin kaisihsol ni Rahnen Tomw, ni ahnsoun apwal akan, oh ni ahnsoun anahne sapwellimen Koht kaweid. Mehn Suhs akan koasoanehdi kaisihsol pahieu en kin wiawi nan ehuehu pahr pwe en kilelehdi kahpwal kan me wiawi nan arail poadopoad. Kristian akan sohte anahne kaisihsol.—Esr 8:21; Ais 58:6; Md 4:2; 9:14; Lu 18:12; Wi 13:2, 3; 27:9.
Kamwahl.
Kasarawien Impwal.
E pil adaneki Kasarawien Rahk. E kin wiawi ni Edanim 15-21 nan kalender en mehn Ipru. Iei kasarawien ahnsoun dondol ni imwin pahr en doadoahk en wahnsahpw ong Israel oh ahnsoun pereperen oh kalahngan ong sapwellimen Siohwa kapai pohn wahnsahpw akan. Erein rahn kan en kasarawi wet, aramas akan kin mi nan impwal kan, de lepin ihmw oahs kan, pwe en katamankihong irail arail mweselsang Isip. Kasarawi wet iei ehu rehn kasarawi siluh ko me ohl akan anahne kohla Serusalem pwe ren iang towehda.—Lip 23:34; Esr 3:4; Soh 7:2.
Kasarawien Onohnsapahl.
Rahnen kataman nan ehuehu pahr ong kamwakel en tehnpas sarawio mwurin Antiochus Epiphanes eh kasaminehla. Kasarawi wet kin tepida ni Kislep 25 oh kin wiawi erein rahn waluh.—Soh 10:22.
Kasarawien Pilawa me Sohte Doal Ihs.
Keieun kasarawi rehn kasarawi kesempwal siluh me kin wiawi nan ehuehu pahr ong mehn Israel kan. E kin tepida ni Nisan 15, rahn mwurin Pahsohpa, oh kin pousehlahte wiawi erein rahn isuh. Ihte pilawa me sohte doal ihs me aramas kak kang pwe ren tamanda arail mweselsang Isip.—Eks 23:15; Mr 14:1.
Kaun akan en kahnimw.
Kaun pwukat kin apwalih doadoahk en koperment wasa kan pahn kaundahn wehin Rom. Arail pwukoa kan kin iangahki kolokol onepek mwahu, katanga palien mwohni, kadeikada irail kan me kauwehla kosonned, oh ruwese kalokepen arail kauwehla kosonned.—Wi 16:20.
Keiehdi.
Ni lokaiahn Ipru e kin wehwehki “en iriski leh.” Leh kin kohieng aramas emen de mehkot pwe en kasarawihala ong doadoahk tohrohr ehu. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet pil kin doadoahk ong sapwellimen Koht manaman ni eh kin kohdiong pohn irail kan me pilipildahr ong koapworopwor en nanleng.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Wi 10:38; 2Ko 1:21.
Keria.
En kamasak oh nda mehkot suwed me pahn wiawihong emen de mehkot. Met sohte duwehte lokaia suwed de lokaia lingeringer. Keria kin kalapw wia soangen koasoi en kair de kokohp en mehkot suwed me pahn wiawi, oh ni ahnsou me Koht de aramas emen me ahneki manaman kin wia met, e kin mie wehwe kesempwal oh manaman me pid kokohp.—Sen 12:3; Nem 22:12; Mr 11:21; Wi 23:12; Ro 12:14; Kal 3:10.
Kerup.
Tohnleng kan me kin mi ni dake me laud oh kin ahneki pwukoa tohrohr kan. Irail weksang serap kan.—Sen 3:24; Eks 25:19; Ais 37:16; Ipr 9:5.
Kesehla oh uhwongada kaudok mehlel.
Lepin lokaiahn Krihs wet (a·po·sta·siʹa) kin kohsang ni lepin lokaia ehu me wehwehki “en sohpeisang.” E pil kin wehwehki “kesehla, kohkohsang, de pelianda.” Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, “kesehla oh uhwongada kaudok mehlel” kin keieu kadoadoahk ong irail kan me kesehla kaudok mehlel.—Lep 11:9; Wi 21:21; 2De 2:3.
Ketier.
Ekei wasa nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet kin kawehwehda sapwellimen Sises Krais ketier nin duwen nanmwarki, me tepisang ni ahnsou me e ketidiong nan mwoale soh sansal nin duwen Nanmwarki Mesaia oh kin pousehlahte erein imwin rahn akan en koasoandi en mwehi wet. Sapwellimen Krais ketier sohte wehwehki ketidohte pil mwadang sapahl; ahpw, e kin wiawi erein ahnsou ehu.—Md 24:3.
Kiehna.
Ahd ni lokaiahn Krihs ong Wahun Innom, palieir en palikapi en Serusalem mahs. (Ser 7:31) E kokohpda nin duwen wasa ehu me paliwar mehla kan pahn mihmiseli ie. (Ser 7:32; 19:6) Sohte mehn kadehde me mahn de aramas kin lekdekdiong nan Kiehna pwe en isihsla ni ar momourte de pwe en kalokolok. Kahrehda wasa wet sohte kak karasaraskihong wasahn kalokolok nan kisiniei soutuk ehu me sohte sansal. Ahpw, Sises oh sapwellime tohnpadahk kan kin doadoahngki Kiehna pwe en karasahda kadeik soutuk en “mehla keriau,” me iei, kasohrala oh kamwomwomwla soutuk.—Kau 20:14; Md 5:22; 10:28.
Kilel.
Kilin mahn me wiawihda ong nting.
Kilin sihpw, kuht de koupwul kin wiawihda pwe en wia doaropwehn nting. E kehlail sang doaropwe me wiawihdahsang ahlek oh ih me aramas kin doadoahngki ong pwuhk kan en Paipel. Pwuhk kan me Pohl peki Timoty en wahdo me wiawihkihda kilin mahn kakete wia kisehn Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru. Ekei pwuhk kan me dierek ni Sehden Mehla ntingdi nan doaropwe me wiawihkihda kilin mahn.—2Ti 4:13.
Kilin wihd.
Kilin weren tuhke kan me kin kamwakel sang ni weren tuhkehn mwenge kan. Ni karasaras, kilin wihd kin wia kilelen mehkot me sohte katepe oh mehkot me sohte mwahu.—Md 3:12.
Kisakis en kadek kalahngan.
Kisakis en sewese emen me anahne sawas. Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru sohte kin koasoia ni sansal duwen mepwukat, ahpw Kosonnedo kihong mehn Israel kaweid kan duwen arail pwukoa ong me semwehmwe kan.—Md 6:2.
Kiupid.
Mehn sosohng ehu me uwen reirei, sang ni keimwinpeh lel ni imwin tihmwele. Mehn Israel kan kin doadoahngki kiupid ehu me reireiki 44.5 cm (17.5 in.), ahpw re pil kin doadoahngki kiupid laud ehu me reireisang, uwehte tehlap en nan pehn aramas me reireiki 51.8 cm (20.4 in.).—Sen 6:15; Md 6:27; Lu 12:25; Kau 21:17.
Koasoandi en mwehi.
Kawehwehn lepin lokaiahn Krihs ai·onʹ ni eh pidada irair en mwekid kan en ahnsou tohrohr ehu. Paipel kin mahsanih duwen “koasoandi en mwehi wet” me kin pid irair en mwekid kan en sampah oh elen mour en sampah. (2Ti 4:10) Ni eh ketin doadoahngki inou lap en Kosonnedo, Koht ketin wiahda koasoandi en mwehi ehu me ekei ele kin kahdaneki mwehin mehn Israel de mwehin mehn Suhs. Sang ni pweinen pweipwei sapahlo, Koht ketin doadoahngki Sises Krais pwehn wiahda koasoandi en mwehi tohrohr ehu, me kin keieu pidada mwomwohdisohn Kristian keidi kan. Met wia tepin mwehi kapw ehu me sansalkihda pweidahn soahng kan me inou lap en Kosonnedo kin kamwomwada. Ni lepin lokaia pwukat “koasoandi en mwehi kan” eh kin kadoadoahk, e kin dokedoke soangsoangen koasoandi en mwehi kan de irair en mwekid kan, me mieier de pahn miehla.—Ipr 9:26.
Kod.
E pid koden mahn akan, me kin wia mehn nimpil, deupen leh, deupen ingk oh mehn ipwerek, oh pil mehn keseng de mehn pepeuk. (1Sa 16:1, 13; 1Na 1:39; Ese 9:2) “Kod” kin kalapw wia karasaras en kehl, kalowehdi oh kana.—Deu 33:17; Mai 4:13; Lu 1:69.
Kod kan en pei sarawio.
Mehkot me duwehte kod ehu me kin uhsang ni keimw pahieu en ekei pei sarawi.—Lip 8:15; 1Na 2:28; Kau 9:13.
Kohpwahn inou lap.
Kohpwa me wiawihkihda tuhke akesia oh kidikidki kohl, me kin nekinek nan Wasa Sarawihe nan impwal sarawio oh mwuri nan Wasa Sarawihe nan tehnpas sarawi me Solomon wiahda. Mie pweine me kohl iangahki kerup riemen me kin sohpeipene. Pelien takai riapali en Kosonned Eiseko me mi loale.—Deu 31:26; 1Na 6:19; Ipr 9:4.
Kokohp.
Mahsen me pwilsang rehn Koht, mehnda ma kaudiahl ehu duwen kupwuren Koht de kalohkdahn kupwure. Kokohp kak wia padahk ehu me pid tiahk, mahsen en kehkehlik de kadeik en Koht, de pil kalohkdahn mehkot me pahn wiawi.—Md 13:14; 2Pi 1:20, 21.
Koluhla.
Kor.
Mehn sosohng ong mehkot madekeng oh mehkot pihl. E kin pahrekiong 220 L (58.1 gal/200 dry qt), me kin kohsang uwen laud en pahd, mehn sosohng ehu.—Lu 16:7 ntp.
Kosonned.
Kosonned en Moses.
Krais.
Kristian.
L
Lehn kisiniei.
Wasa ehu ni karasaras me “kin lullulki kisiniei oh suwepel,” oh pil kin kawehwehdi nin duwen “mehla keriau.” Irail me dipan akan me sohte koluhla, Tepil oh pil mehla oh Sousou (de, haiʹdes) pahn lekdekdiong loale. Soahng kan me sohte kak ohkihla kisiniei duwehte, ngehn emen, mehla oh haiʹdes pil mi wasao, oh met kin kasalehda me leh wet iei karasaras en kasohrala soutuk, ahpw kaidehn lokolok soutuk.—Kau 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Lepin Padahk.
Lokaiahn loalokong de koasoi mwotomwot me kin padahngki mehn kasukuhl ehu de kasalehda ire mehlel audapan ehu ni lepin lokaia malaulau kei. Lepin padahk en Paipel ehu kak wia koasoi kapwonopwon de kahk ehu. Lepin padahk kin kalapw doadoahngki karasaras en kasalehda ire mehlel ehu. Ekei koasoi wiahla koasoi en kepit de kailok ong aramas ekei.—Ekl 12:9; 2Pi 2:22.
Lepin tuhke toutou kei.
Dipwisou en katengehdi aramas pwe en kaloke ih. Ekei dipwisou pwukat kin salihedihte neh kan, ahpw ekei kin katengehdi paliwere ni ahl ehu me pahn pirek, mwein sang ni salihedi neh kan, peh kan oh tepinwere.—Ser 20:2; Wi 16:24.
Lepta.
Lihen netiki paliwere; Ohlen netiki paliwere.
Emen me wia nsenen pwopwoud rehn emen me kaidehn eh pwoud, pwe en ale mwohni. (Lepin lokaiahn Krihs wet porʹne, kohsang ni lepin lokaia me wehwehki “en netiki.”) Lepin lokaia wet kin kalapw doke lih, ahpw Paipel pil kin koasoia ohlen netiki paliwere. Kosonned en Moses keinapwih netiki paliwar, oh pweinen netiki paliwar sohte kak wia meirong de sawas ong sapwellimen Siohwa wasa sarawi. Met weksang tiahk en kaudok likamw me kin doadoahngki irail me kin netiki paliwar wasahn kaudok pwe en wie mwohniki. (Deu 23:17, 18; 1Na 14:24) Paipel pil kin doadoahngki lepin lokaia wet ni karasaras, me pid aramas akan, wehi kan de pwihn kan me kin pwongih dikedik ahpw kin nda me re kaudokiong Koht. Karasepe, minimin en pelien lamalam me adaneki “Papilon Lapalap” kin kawehwehdi nan Kaudiahl nin duwen lihen netiki paliwere pwehki eh kin werekiong kaun akan en sampah wet pwe en alehki manaman oh kepwehpwe.—Kau 17:1-5; 18:3; 1Kr 5:25.
Likoun nsensuwed.
Likou angkot pisalap me kin wiahda ehd me duwehte ehdin wahn wihd ape. E kin kalapw peipeikihda wunen kuht me poh rotorot oh pil kin wia likoun nsensuwed.—Sen 37:34; Lu 10:13.
Lipai; Mehn Lipai.
Nein Seikop pwutak kesilimen sang eh pwoud Lia; oh pil keinek me adaneki ahd wet. Nah pwutak silimeno me wiahda pwihn kesempwal siluh me aramas kin esehki pwihn en samworo en Lipai. Ekei pak, lepin lokaia “mehn Lipai” kin dokedoke keineko pwon, ahpw peneinei en Aaron me wia samworo kei sohte kin iang. Keinek en Lipai sohte iang sapwasapw nan Sapwen Inowo, ahpw re alehdi kahnimw 48 nan sahpw kan me kohieng keinek teikan.—Deu 10:8; 1Kr 6:1; Ipr 7:11.
Lokaiahn Ipru.
Lokaiahn Krihs.
Lokaia me mehn Krihs kin doadoahngki.—Kilang MEHN KRIHS.
Lopwon en pilawahn meirong.
Lopwon en pilawa 12 me kin wiahda koasoakoasoak riau en pilawa weneu, oh me kin pwilidi pohn tehpel me mi nan Wasa Sarawio nan impwal sarawio oh tehnpas sarawio. E pil adaneki “koasoakoasoak en pilawa” oh “pilawahn kasansal.” Meirong wet ong Koht kin wilialihkihda pilawa kapw ni ehuehu rahnen Sapad. Samworo kante me kin kang pilawa ko me kin wisiksang.—2Kr 2:4; Eks 25:30; Lip 24:5-9; Md 12:4,ntp; Ipr 9:2, ntp.
Loukust.
Soangen mensiek men me kin mwekid ni pwihn laud sang ehu wasa kolahng ehu wasa. Nan Kosonned en Moses, mahn pwukat kin mwakelekel ong mwenge. Lapalahn pwihn kin kangala soahng koaros nan wasa me re kin keid ie, oh kin kahrehda ohla laud, oh aramas kin wiahki kalokolok ehu.—Eks 10:14; Md 3:4.
M
Manaman kan.
Manna.
Kenen mehn Israel kan mwenge erein sounpar 40 nan sapwtehn. Siohwa me kin ketikihda met. Sang ni manaman, e kin pwarada pohn pwehl me mi pahn pwoaiken menseng rahn koaros, ahpw kaidehn rahnen Sapad. Ni ahnsou me mehn Israel kan tepin kilangada manna, re nda, “Dahkot met?” de, ni lokaiahn Ipru, “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) Sises pil kin ketin doadoahngki manna ni lokaiahn karasaras.—Soh 6:49, 50.
Maram pwul.
Keieun rahnen ehuehu sounpwong nan kalender en mehn Suhs, me kin wia rahnen pokonpene, kamakamadipw, oh wiewia meirong tohrohr kan. Ahnsou kan mwuhr, rahno wiahla rahn kesempwal en kasarawien wehi, oh aramas sohte pahn doadoahk.—Nem 10:10; 2Kr 8:13; Kol 2:16.
Masedonia.
Sahpw ehu ni paliepeng en Krihs me wadawadla ni kaundahn Aleksander Lapalap oh wia sahpw uhtohrda ehu lel ni ahnsou me wehin Rom kalowehdi. Masedonia iei wehi ehu nan wehin Rom ni ahnsou me wahnpoaron Pohl tepin mwemweitla Iurop. Pohl mwemweitla wasao pak siluh.—Wi 16:9.
Mehn Idiopia.
Emen sang Idiopia, wehin mahs me mi palieir en Isip me iangahki wasa me keieu palieir en Isip rahnwet oh paliepeng en elep Sudan rahnwet.—Wi 8:27.
Mehn Ipru.
Mwar ehu me kohieng Eipram (Eipraam) mahso, pwe en katohrehla ih sang mehn Amor kan me wia mehn mpe. Mwuri, e uhd kin doke kadaudok en Eipraam kan sang nein nah pwutak Seikop.—Sen 14:13; Eks 5:3.
Mehn isik warpwohmwahu.
Dipwisou me wiawihkihda kohl, silper, de prons, me kin doadoahk nan impwal sarawi oh tehnpas sarawi pwe en isik warpwohmwahu oh mehn kihsang mwoalus nan pei sarawi oh wihken lamp me rongala nan lamp kohlo.—2Kr 26:19; Ipr 9:4.
Mehn Kaldia.
Aramas akan me kin kousoan ni kapin pillap Daikris oh Iupreitis. Mahso, kahnimw me keieu kesempwal nan sapwen mehn Kaldia kan iei Ur, wasa me Eipraam ipwidi ie.—Wi 7:4.
Mehn kateng.
Mehkot me aramas kin idangidi (pohn pwelpaip de wax) pwehn wiahda kilel me kasalehda ihs me nainekio, de kilelepen mehkot me uhdahn mehlel, de mehkot me aramas pwungkipene. E kak irehdi aramas en dehr kauwehla kisinlikou de soahng teikan me iangahki wenihmw de sousou kan me katengtengdi. Mehn kateng en mahs akan kin wia mehkot me kekeluwak (takai, aipwori, de tuhke) oh mesen nting de kilel kan kin wekidekla. Mehn kateng kin wia karasaras en mehkot me sidamplahr pwehki eh uhdahn mehlel, de wia kilel ehu me aramas emen naineki, de mehkot me ekiekla de rir.—Md 27:66; Kau 5:1.
Mehn Krihs.
Pwilidak en mehn Krihs de emen me eh peneinei kohsang wasao. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet pil kin wehwe laudsang met, me kin dokedoke irail koaros me kaidehn mehn Suhs de irail kan me lokaia oh tiahk en Krihs kin kamwakid arail madamadau oh mour.—Soe 3:6; Soh 12:20.
Mehn Media.
Aramas akan me kohsang kadaudoken Madai, nein Saped pwutak; irail kousoanla nan wasa nahnahn patapat en Iran me wiahla wehin Media. Mehn Media kan iang mi nan Serusalem ni Pendekos en pahr 33.—Wi 2:9.
Mehn Nasaret.
Mehn Sameria.
Nin tapio, lepin lokaia wet kin doke mehn Israel kan en keinek eisek en wehio, ahpw mwurin mehn Asiria ar kalowehdi Sameria nan pahr 740 mwohn Krais, mehn liki kan me mehn Asiria wahdo iangirailla. Ni mwehin Sises, e sohte pid keineko de eh pelien koperment, ahpw ahd wet kin kalapw doke irail me iang pelien lamalam me mi Sekem en mahs oh Sameria. Irail me kin iang pali wet kin kamehlele padahk kan me uhdahn weksang padahk en lamalam en mehn Suhs.—Soh 8:48.
Mehn Suhs.
Lepin lokaia ehu me kin dokedoke emen me kisehn keinek en Suda mwurin pwupwulahn keinek eisek en wehin Israel. (2Na 16:6) Mwurin arail kalipilipala Papilon, lepin lokaia wet kin dokedoke mehn Israel kan me kohsang soangsoangen keinek kan me pwurala Israel. (Esr 4:12) Mwuhr, e uhd kin kadoadoahk nan sampah pwon pwe en kasalehdahsang mehn Israel kan nanpwungen mehn liki kan. (Est 3:6) Wahnpoaron Pohl pil kin doadoahngki lepin lokaia wet ni karasaras ni eh kawehwehda me wasa me emen kohsang ie sohte kin kesempwal nan mwomwohdisohn Kristian.—Ro 2:28, 29; Kal 3:28.
Mehn wisik.
Mehkot me kin kohdi pohn pwopwen aramas, oh wisik kan kin tenek ni imwi ko, de tuhke de mehkot me kin kohdiong pohn tepinweren mahn riemen (kalapw kou) ni ara kin apih mehn deipwel de kuruma. Pwehki lidu kan kin kalapw doadoahngki mehn wisik pwe ren wahda arail wisik toutou kan, mehn wisik kin karasahiong wia lidu de uhpahiong emen tohrohr, oh pil kalokolok oh kahpwal. Kihsang de kauwehla mehn wisik kin kasalehda saledekla sang sensel, kalokolok oh wiakau.—Lip 26:13; Md 11:29, 30.
Meirong.
Kisakis me emen kin patohwanohng Koht pwehn wia mehn kadehde ehu me e kin kasalehda kalahngan, pohnese me e wiahda dihp, oh pwurehng kapwurehdo eh nanpwungmwahu reh. Tepisang Eipel, aramas akan kin pein toukihda soangsoangen meirong kan, me iangahki mahn akan. Re kin wia met lao inou lap en Kosonned en Moses koasoanehdi soangen meirong kan me irail anahne kapwaiada. Meirong en mahn akan solahr anahn mwurin Sises eh ketikihda moure nin duwen meirong unsek ehu, ahpw mie soangen meirong kan me Kristian akan kin wiewiahte ong Koht.—Sen 4:4; Ipr 13:15, 16; 1So 4:10.
Meirong en dihp.
Wiahda meirong ehu ni emen eh wiahda dihp ehu ni soh kasikpe pwehki luwet en soh unsek. Soangsoangen meirong en mahn kin wiawi, sang kouwol men lel pitsin men, nin duwen dehu de irair en emen me wiahda dihpo pwe en tomwki dipe.—Lip 4:27, 29; Ipr 10:8.
Meirong en wain.
Meirong en wain ehu me kin wudekdiong pohn pei sarawi oh kin iang pali laud en meirong teikan meirongala. Pohl doadoahngki lepin lokaia wet pwe en karasahda eh perenki tounmeteikihla pein ih ong ienge Kristian akan.—Nem 15:5, 7; Pil 2:17.
Meirong isihs.
Melkahka.
Mesaia.
Lepin lokaia sang lepin lokaiahn Ipru ong “keidi” de “emen me keidi.” Lepin lokaiahn Krihs “Krais” iei wehwe me pahrekiong met.—Da 9:25; Soh 1:41.
Mesenih.
Pali laud en ahnsou nein sahm men pwutak me keieu laud. Ni ahnsou kan en Paipel, pwutak mesenih kin kolokol dehu wahu nan peneinei ehu oh e pahn wiahla moangen peneinei ni ahnsou me seme mehla. Patehng eh wia sapwellimen Siohwa mesenih, Sises iei mesenih en kepikipik kan koaros oh mesenih me tepin iasada sang rehn me melahr akan.—Sen 25:33; Eks 11:5; Kol 1:15; Kau 1:5.
Me suwedo.
Mina.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, mina ehu kin pahrekiong drakma 100. E kin toutouki 340 g (10.9 oz t).—Lu 19:13.
Mir.
Pwilin tuhke pwohmwahu ehu me kohsang ni soangsoangen tuhke tekatek kan de tuhke tikitik kan me kisehn peneinei en Commiphora. Mir iei ehu mehn doaloa lehn kei sarawi. Aramas kin doadoahngkihong kapwohmwahwih soahng kan me duwehte likou de peht, oh e kin kohieng nan lehn eliel oh mehn kei paliwar. E kin kohieng nan wain pwe en wiahda sakau me kahrehda ketiket. Mir pil kin doadoahk ong kaunopadahn paliwar kan ong seridi.—Eks 30:23; Lep 7:17; Mr 15:23; Soh 19:39.
Molok.
Emen koht en mehn Amon kan; kakete duwehte Malkam oh Milkom.—Wi 7:43.
Mwahiei.
Kasalehda nsensuwed ni ahnsoun mehla de ni soangen kahpwal teikan. Ni ahnsou kan en Paipel, e kin wia tiahk ehu en kin mwahiei erein ahnsou ehu. Me pil patehng sengiseng laud, sounmwahiei kan kin likawih soangen likou kei, kin kihong pehs pohn moangarail, kin tehrpeseng arail likou oh kin pikipikir nan mwaremwararail. Ekei pak aramas akan me arail doadoahk iei en kin mwahiei ni soangen mwohmw pwukat, kin lukalahng mehla kan.—Est 4:3; Md 11:17; Mr 5:38; Soh 11:33; Kau 21:4.
Mwail.
Mehn sosohng uwen doh. E pwarada pak ehute nan tepin Nting Sarawi en Kristian ni Lokaiahn Krihs nan Madiu 5:41, oh mwein e kin dokedoke mwail en Rom me pahrekiong 1,479 m (4,854 ft). Wasa siluh teikan, Luk 24:13, Sohn 6:19, oh Sohn 11:18 me “mwail” pwarada kin dokedoke soangen mwail me wekideksang stadia nan tepin nting kan.
Mwakelekel.
Nan Paipel, lepin lokaia wet sohte kin pid mwakelekel en paliwarte ahpw e pil kin pid en kolokol de pwuralahng irair ehu me sohte mwahi kis ie, oh sohte mehkot me pahn kasaminehla de kauwehla ni tiahk de ni kaudok. Nan Kosonned en Moses, lepin lokaia wet kin dokedoke mwakelekel ong kaudok.—Lip 10:10; Me 51:7; Md 8:2; 1Ko 6:11.
Mwoalen kadeik.
Wasa ehu me kin ekis ilehda, me mie kehndake kolahng ie, wasa me me lapalap kan kin mwohd ie oh kapahrek ong pokon en aramas akan oh pakairkihda arail koasoandi kan. Lepin lokaia kan “sapwellimen Koht mwoalen kadeik” oh “mwoalen kadeik en Krais” kin karasahda sapwellimen Siohwa koasoandi en kadeik tohnsampah.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Soh 19:13.
Mwohni ong koperment.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, e kin pid daksis me emen kin anahne pwain.—Neh 5:4; Ro 13:7.
Mwomwohdiso.
Pwihnen aramas ehu me kin pokonpene ong ni kahrepe ehu de doadoahk ehu. Nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru, e kin dokedoke wehin Israel. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, e kin pid ehuehu mwomwohdisohn Kristian, ahpw e kin kalapw pid mwomwohdisohn Kristian pwon.—Wi 9:31; Ro 16:5.
N
Nard.
Leh pwohmwahu pweilaud ehu me ekis poh weitahta, me kohsang ni kisin tuhke spikenard (Nardostachys jatamansi). Pwehki eh pweilaud, nard kin kalapw doaliong leh pweitikitik kan, oh ekei pak kaidehn uhdahn nard. Mark oh Sohn pil nda me “uhdahn pwilin tuhke nard” kohdiong pohn Sises.—Mr 14:3; Soh 12:3.
Nein-aramas.
Lokaia wet kin pwarada mpen pak 80 nan pwuhken Rongamwahu kan. E kin kohwong Sises Krais oh kasalehda me sang ni eh ipwidi, ih aramas men, a kaidehn ngehn emen me ahneki paliweren aramas. Lepin lokaia wet pil kin kasalehda me Sises pahn ketin kapwaiada kokohp me kileldi nan Daniel 7:13, 14. Nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru, lepin lokaia wet kohwong Esekiel oh Daniel, oh kasalehda duwen wekpeseng en nanpwungen sounkair kei me wia aramas oh Koht me ketikihda rohng me ira kin pakairki.—Ese 3:17; Da 8:17; Md 19:28; 20:28.
Nein Depit.
Nenek.—
Ngahp.
Mehn sosohng en sohngedi uwen loal en pihl oh e pahrekiong 1.8 m (6 ft).—Wi 27:28.
Ngehn suwed kan.
Ngehn suwed kan me soh sansal oh uhdahn kehlail sang aramas akan. Re adaneki ‘nein Koht ko’ nan Senesis 6:2 oh “tohnleng ko” nan Sud 6. Irail sohte suwed ni arail kapikipikda; ahpw irail tohnleng kei me wiahiong pein irail imwintihti en Koht ni arail sapeikiong ih ni mwehin Noha oh iangala Sehdan uhwong Siohwa.—Lu 8:30; Wi 16:16; Sei 2:19.
Nisan.
Mwurin kalipiliplahng Papilon, e wia ahd kapw ong Apip, keieun sounpwong nan kalender sarawi en mehn Suhs oh keisuhn sounpwong en kalender me koaros kin doadoahngki. E tepisang nanwerengen March lel nanwerengen April. (Neh 2:1) Pahsohpa en mehn Suhs kin wiawi ni Nisan 14, oh ih rahn me Sises Krais ketin koasoanehdi Sak en Soutik en Kauno. (Lu 22:15, 19, 20) E ketin kamakamala ni tuhkehn kalokolok ni rahnohte.—Lu 23:44-46.
Nting Sarawi (kan).
O
Ohl mah men.
Ohl emen me mah, ahpw nan Nting Sarawi kan, iei emen me kin kolokol manaman oh pwukoa nan wasa ehu de wehi ehu. Lepin lokaia wet pil kin doadoahk ong kepikipik kan nanleng nan pwuhken Kaudiahl. Lepin lokaiahn Krihs pre·sbyʹte·ros kin kawehwehdiong “sounapwalih” ni eh dokedoke irail kan me kin pwukoahki tiengla mwowe nan mwomwohdiso.—1Nan 12:6; Mel 107:32; 1Ti 5:17; Kau 4:4, ntp.
P
Paal.
Emen koht me mehn Kenan kan kin nda me ih me ahneki pahnlahng oh e kin kamwerehdi keteu oh wiahda wahn sahpw akan. “Paal” pil kin kadoadoahk ong eden kisin koht kan wasao. Ni lokaiahn Ipru, lepin lokaia wet wehwehki “Me ahneki; Soumas.”—1Nan 18:21; Ro 11:4.
Pahsohpa.
Palangk en Solomon.
Nan tehnpas sarawio ni mwehin Sises, mie wasahn alu me mehn pereper mi powe ni palimaun en kelen maslikin kehlo. Me tohto kin kamehlele me e wia luhwen kisehn tehnpas sarawi en Solomon. Ih wasao me Sises ketin alu ie ni “ahnsoun kopou,” oh wasa me tepin Kristian akan kin tuhpene ong kaudok.—Soh 10:22, 23; Wi 5:12.
Papidais.
Paradais.
Wasa kaselel ehu, de mwetuwel kaselel ehu. Tepin wasa me duwehte met iei Ihden, me Siohwa ketin wiahiong tepin pwopwoudo. Ni Sises eh mahmahseniong emen loallap suwed ko pohn tuhkehn kalokoloko me mi limwah, e ketin kasalehda me sampah pahn wiahla paradais ehu. Nan 2 Korint 12:4, lepin lokaia wet kin ni sansal dokedoke paradais ni ahnsou kohkohdo, oh nan Kaudiahl 2:7, e kin dokedoke paradais en nanleng.—Lu 23:43.
Parao.
Mwar ehu me kin kohieng nanmwarki kan en Isip. Eden parao limmen me mi nan Paipel (Sisak, So, Tiraka, Neko, oh Opra), ahpw meteikan sohte sansalda, iangahki irail kan me kin kamwakid laud mouren Eipraam, Moses oh Sosep.—Eks 15:4; Ro 9:17.
Parisi kan.
Pwihn en lamalam ndand ehu rehn mehn Suhs ni mwehin tepin Kristian kan. Re sohte kohsang ni kadaudok en samworo kan, ahpw irail kin inenen limeidihd mehlel ni kapwaiepen ire pisetik kan en Kosonnedo, oh re kin nohn kesempwalki koasoi kodoudou kan duwehte Kosonnedo. (Md 23:23) Re kin uhwong tiahk en mehn Krihs, oh nin duwen saman kei en Kosonnedo oh tiahk kan, re kin ahneki manaman laud pohn aramas akan. (Md 23:2-6) Ekei irail pil wia kisehn tohn Sanedrin. Re kin kalapw uhkihong Sises duwen kapwaiada Sapad, tiahk kan oh werekiong me dipan oh sounrik daksis kan. Ekei irail wiahla Kristian kei, me iangahki Sohl sang Tarsus.—Md 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Wi 26:5.
Peelsepwul.
Ahd ehu me kohieng Sehdan, kaunen ngehn suwed kan. E kakete kohsang Paalsepup, Paal me mehn Pilisdia kan kin kaudokiong nan Ekron.—2Na 1:3; Md 12:24.
Pei sarawi.
Wasa ile me wiawihkihda pwehl, takai, de tuhke me kidikidki mete, wasa me meirong kan de warpwohmwahu kan kin meirongala ie ong kaudok. Nan keieun perehn impwal sarawio oh tehnpas sarawio, mie kisin ‘pei sarawi kohl’ ehu ong meirong en warpwohmwahu. E wiawihkihda tuhke me kidikidkihla kohl. ‘Pei sarawi prons’ ehu me laudsang met ong meirong isihs kin mi likio, nan wasa me kelpene. Pil kin mie pei sarawi kan nan kaudok likamw.—Eks 39:38, 39; 1Na 6:20; Md 5:23, 24; Lu 1:11; Wi 17:23.
Pendekos.
Keriaun kasarawi kesempwal siluh me ohlen Suhs koaros anahne wia nan Serusalem. Pendekos kin wehwehki “Kelimeisek (Rahn),” ih ahd me kadoadoahk nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs ong Kasarawien Dolung de Sarawien Wihk kan nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru. Kasarawi wet kin wiawi ni rahn kelimeisek sang ni Nisan 16.—Eks 23:16; 34:22; Wi 2:1.
Pneuʹma.
Mie wehwe tohto nan lepin lokaiahn Krihs pneuʹma. Irail koaros kin dokedoke mehkot me soh sansal ong mesen aramas oh kihda mehn kadehdehn manaman me kin mwekimwekid. Lepin lokaiahn Krihs wet kin kadoadoahk ong (1) kisinieng, (2) kehl en mour me mi nan kepikipik kan en sampah, (3) kehl me kohsang mohngiong en aramas oh kahrehiong en kin nda oh wia soahng kan ni ahl ehu, (4) mahsen kan me kohsang rehn emen me sohte sansal, (5) ngehn akan, oh (6) sapwellimen Koht manaman, de manaman sang rehn Koht. Nan kawehwe wet, lepin lokaia wet kin kawehwehdi nin duwen wehwehn ehuehu ire kan.—Md 12:43; Mr 14:38; Lu 11:13; Soh 19:30.
Poadidiong Koht.
Por·neiʹa.—
Psy·kheʹ.
Lepin lokaia psy·kheʹ kin dokedoke (1) aramas, (2) mahn akan, de (3) mour me aramas de mahn emen ahneki. (1Pi 3:20; pil ntp) Nan kawehwe wet, lepin lokaia wet kawehwehdi nin duwen wehwehn ehuehu ire kan, kin doadoahngki soangen lepin lokaia me duwehte “mour” de “I.” Nan ekei iretikitik kan, lepin lokaia psy·kheʹ kin kawehwehdi “omw mour unsek” me kin wehwehki wia mehkot ni mohngiong unsek.—Md 22:37.
Pweinen kohpwao.
Pweinen kohpwahn inou lap, mwohn wasa me samworo lapalap kin kadingiding ntahn meirong en dihp ni Rahnen Tomw. Lepin lokaiahn Ipru wet kohsang ni lokaia me wehwehki “en pwaindi (dihp)” de mwein “en irisasang (dihp).” E wiawihkihda kohl tohr oh kerup riemen mi powe, emen mi apali, a emen mi pali teio. Ekei pak e kin ndahte “pweine.”—Eks 25:17-22; 1Kr 28:11; Ipr 9:5.
Pweinen pweipwei sapahl.
Pweipwei ehu me kin kohda pwe en kasaledekihala aramas sang sensel, kadeik, lokolok, dihp de pil pwukoa ehu. Pweipwei wet sohte kin wiawihte ni mwohni. (Ais 43:3) Pweinen pweipwei sapahl kin anahn ong soangsoangen irair kan. Karasepe, Siohwa sapwellimanki mesenih pwutak de mahn wol koaros nan Israel, oh pweinen pweipwei sapahl ehu kin anahn pwe en kasaledekihirailla sang sapwellimen Siohwa doadoahk. (Nem 3:45, 46; 18:15, 16) Ma kouwol keper men me sohte keldi kemehla emen, me nainekio anahne kihda pweinen pweipwei sapahl ehu pwe en saledek sang kalokepen mehla me koasoandier. (Eks 21:29, 30) Ahpw, sohte pweipwei sapahl pahn alahldi sang rehn emen me nsenki kemehla aramas. (Nem 35:31) Me keieu kesempwal, Paipel kin kasalehda pweinen pweipwei sapahl me Krais pwainla sang ni eh pwoula pwe en ketin kasaledekihala aramas peik kan sang dihp oh mehla.—Me 49:7, 8; Md 20:28; Ep 1:7.
Pwihn.
Pwihn en aramas ehu me kin utung padahk ehu de kaun emen oh kin idawehn dahme re kamehlele. Mie pwihn ndand riau nan pelien lamalam en mehn Suhs, iei Parisi oh Sadusi. Aramas me kaidehn Kristian pil kin ekerki Kristian akan “pwihn” ehu de “pwihnen mehn Nasaret,” re kakete medewe me pwihn wet kohsang ni pelien lamalam en mehn Suhs. Mwuhr, pwihn kan pil kekeirda nan mwomwohdisohn Kristian; Kaudiahl kin koasoia duwen “pwihn en Nikolaida.”—Wi 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kau 2:6; 2Pi 2:1.
Pwihn me kin uhpalihki Erod.—
Kilang EROD, PWIHN ME KIN UHPALIHKI.
Pwil peh powe.
Pwoahr loal me soh kapi.
Pwuhk.
Doaropwe reirei ehu me wiawihdahsang kilin mahn de ahlek, oh nting kan kin mi apalihte, oh kin weliweliong ni lepin tuhke. Nting Sarawi kan kin ntingdi oh pil pwurehng ntingda nan pwuhk kan, soangen pwuhk wet kin doadoahk erein ahnsou me Paipel ntingda.—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.
Pwung.
Dahme pwung nin duwen sapwellimen Koht koasoandi en pwung oh sapwung nan Nting Sarawi kan.—Sen 15:6; Deu 6:25; Sep 2:3; Md 6:33.
R
Rahnen Kadeik.
Rahn tohrohr ehu, de ahnsou ehu me soangen pwihn kan, wehi kan, de tohnsampah koaros pahn ale kadeik sang rehn Koht. Mwein iei ahnsou ehu me irail kan me pakadeikda me warohng mehla pahn kamakamala, de kadeik wet pahn kak kihong ekei aramas ahnsou mwahu en komourala oh alehda mour soutuk. Sises Krais oh sapwellime wahnpoaron kan kin koasoia “Rahnen Kadeik” en ahnsou kohkohdo me sohte kin pid me momour kante ahpw pil irail kan me melahr mahso.—Md 12:36.
Rahnen kaunopada.
Rahnen Tomw.
Rahn sarawi me keieu kesempwal ong mehn Israel kan, me pil adaneki Yom Kippur (me kohsang ni lokaiahn Ipru yohm hak·kip·pu·rimʹ, “rahn en pweipweidi”), me kin wiawi ni kaeisek en rahn en sounpwong Edanim. Ihte rahnet nan pahro, me samworo lapalap kin pedolong nan Wasa Sarawihe nan impwal sarawio pwe en meirongkihla ntahn mahn akan ong dipe kan, dipen mehn Lipai teikan oh dipen aramas akan. Meirong pwukat kin dokedoke sapwellimen Sises meirong me kin pwainla ni unsek dipen aramas akan pak ehute, kihong aramas akan ahnsou mwahu en pwurehng ale kupwuramwahu en Siohwa. Iei ahnsoun kasarawi oh kaisihsol, oh pil sapad, ahnsou ehu me sohte mweimwei en doadoahk.—Lip 23:27, 28; Wi 27:9; Kol 1:20; Ipr 9:12.
Rir sarawi.
Rongamwahu.
S
Sadusi kan.
Pwihn en lamalam ndand ehu rehn mehn Suhs. E wiawihkihda aramas lapalap oh kepwehpwe kan oh samworo kan me ahneki manaman laud ong soahng kan me kin wiawi nan tehnpas sarawio. Re kin soikala tiahk kodoudou tohto me Parisi kan kin wia oh pil arail padahk teikan. Re sohte kin kamehlele duwen kaiasada de me mie tohnleng kan. Re kin uhwong Sises.—Md 16:1; Wi 23:8.
Saion; Nahna Saion.
Eden kahnimw kehlail en mehn Sepus me mi palieir en dohlen Serusalem. Mwurin Depit eh kalowehdi wasaht, e kauwada imwe imwen nanmwarki, oh wasao adanekihla “Kahnimw en Depit.” (2Sa 5:7, 9) Saion wiahla nahna ehu me sarawi ong Siohwa ni Depit eh kasauwihodo Kohpwahn Inou lapo wasao. Mwuhr, ahdo pil kin doke wasahn tehnpas sarawio pohn Nahna Moria, oh ekei pak kahnimw en Serusalem pwon. E kin kalapw kadoadoahk nin duwen karasaras nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs.—Me 2:6; 1Pi 2:6; Kau 14:1.
Sak en Soutik en Kauno.
Mwenge en pilawa me sohte doal ihs oh wain me wia karasaras en kahlap oh ntahn Krais; katamanpen pwoulahn Sises. Pwehki met iei tiahk ehu me Kristian akan anahne kapwaiada nin duwen dahme Paipel mahsanih, e konehng en kahdaneki “Kataman.”—1Ko 11:20, 23-26.
Sameria.
Poasen kaunen keinek eisek en wehin Israel erein sounpar 200 samwa, oh pil eden wasao pwon. Kahnimwo kokouda pohn nahna ehu me pil adiki ahdohte. Ni mwehin Sises, Sameria iei eden ehu sapwen Rom me mi nanpwungen Kalili ni paliepeng oh Sudia ni palieir. Sises sohte ketin kalohk nan sahpwet ni eh kin seiloak, ahpw mie pak e ketin kote wasao oh mahseniong tohn wasao. Piter doadoahngki ni karasaras keriaun kih en Wehio ni ahnsou me mehn Sameria kan alehdi sapwellimen Koht manaman.—1Na 16:24; Soh 4:7; Wi 8:14.
Samin; Saut.
E kak wehwehki samin en paliwar de kauwehla kosonned en tiahk. Ahpw nan Paipel, lepin lokaia pwukat kin wehwehki mehkot me sohte konehng, de sohte mwakelekel me pid Kosonned en Moses. (Lip 5:2; 13:45; Md 10:1; Wi 10:14; Ep 5:5)—Kilang MWAKELEKEL.
Samworo.
Ohl emen me kamanamanla pwe en wia wiliepen Koht ong aramas akan me e kin papah, oh kin kaweidkin irail duwen Koht oh sapwellime kosonned kan. Samworo kan pil kin wilian aramas akan mwohn Koht, kihda meirong kan oh pil kin wia pekipek rehn Koht ong aramas akan. Mwohn Kosonned en Moses eh wiawihda, moangen peneinei kan kin papah nin duwen samworo ong eh peneinei. Nan Kosonned en Moses, ohl akan sang peneinei en Aaron me keinek en Lipai iei me kin wiahda pwihn en samworo kan. Ohlen Lipai teikan kin wia sawasparail. Ni inou lap kapwo eh manamanla, Israel en Koht wiahla wehin samworo ehu, oh Sises Krais me wia Samworo Lapalap.—Eks 28:41; Ipr 9:24; Kau 5:10.
Samworo lapalap; Kaunen samworo.
Nan Kosonned en Moses, ih samworo me keieu kesempwal me kin wiliandi aramas akan mwohn Koht oh kaweid samworo teikan. Ih kelehpw me mweimweiong en pedolong nan Wasa Sarawihe, pere me keieu loale nan impwal sarawio oh mwuhr nan tehnpas sarawio. E kin wia met ihte ni Rahnen Tomw. Lepin lokaia “samworo lapalap” pil kin doadoahk ong Sises Krais. (Lip 16:2, 17; 21:10; Md 26:3; Ipr 4:14) Ni ahnsou me lepin lokaia wet kin kadoadoahk nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs duwen pwihn en “kaunen samworo” ehu, e kin kasalehda ohl kesempwal kan nan pwihnen samworo kan, me kakete iangahki samworo lapalap kan me kohsang arail pwukoa oh kaun akan en pwihn 24 en samworo ko.—2Kr 26:20; Esr 7:5; Md 2:4; Mr 8:31.
Sanedrin.
Sapad.
Kohsang lepin lokaiahn Ipru ehu me wehwehki “en kommoal; en uhdi.” Iei keisuhwen rahn en wihk en mehn Suhs (kihrlahn ketipin Nialem lel kihrlahn ketipin Rahn Kaunop). Ekei rahnen kasarawi teikan nan pahro, oh pil keisuhwen oh kelimeisek en pahr kan pil kin adaneki sapad. Ni rahnen Sapad, sohte doadoahk pahn wiawi, ihte doadoahk en samworo nan wasa sarawio. Nan pahr akan en Sapad, sohte me pahn koadoahke sahpw oh mehn Ipru kan sohte pahn idihdiong en pwain arail pweipwand kan. Nan Kosonned en Moses, soahng kan me keinepwi ni Sapad kin toupahrek, ahpw kaunen pelien lamalam ko kin ekisekis kapatahiong, me kahrehda ni mwehin Siseso, e kin apwal ong aramas akan en kapwaiada.—Eks 20:8; Lip 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.
Sapwellimen Koht manaman.
Sarawi; Sarawihla.
Ehu irair me Siohwa ketin sapwellimanki, me ketin mwakelekel ni unsek ni ele kan koaros. (1Sa 2:2; Soh 17:11; Kau 4:8) Ni ahnsou me e kin dokedoke aramas akan (Mr 6:20; Wi 3:21), soahng kan (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), wasa kan (Md 4:5; Wi 7:33; Ipr 9:1), oh wiewia kan (Ro 15:16), lepin lokaiahn Ipru oh Krihs me kadoadoahk kin kasalehda madamadau en katohrehla de kasarawihala ong Koht me sarawi; irair ehu me katohrohrla ong sapwellimen Siohwa doadoahk. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia pwukat “sarawi” oh “sarawihla” pil kin kadoadoahk ong en emen eh wiewia mwakelekel.—2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.
Sehdan.
Seikop.
Nein Aisek oh Repeka pwutak. Mwuhr, Koht ketikihong mware Israel, oh e wiahla kaunen peneinei en aramas akan en Israel (pil adaneki mehn Israel kan a mwuhr, mehn Suhs akan). Ih me semen pwutak 12 ko, oh irail iangahki kadaudokarail kan wiahda keinek 12 en wehin Israel. Ahdo Seikop usehlahte doadoahk ong wehin de aramas akan en Israel.—Sen 32:28; Md 22:32.
Sertis.
Dahu laud pedeped riau ni oaroahr en Lipia nan Paliepeng en Aprika. Sehla kan kin masak pwehki koasoakoasoak en pihk wasao kin ahnsou koaros mwekidseli pwehki uho.—Wi 27:27.
Seus.
Koht me keieu lapalap rehn mehn Krihs kan. Nan Listra, aramas ko medewehki ni sapwung me Parnapas iei Seus. Nting kan en mahsie me dierekda karanih Listra koasoia duwen “samworo kan en Seus” oh “Seus koht en ketipin.” Sohp me Pohl iangada sang Malda mie sansal en “Nein Seus Pwutak ko,” me iei, mpwero Castor oh Pollux.—Wi 14:12; 28:11.
Sihsar.
Eden peneineien Rom ehu me wiahla lengileng ehu ong nanmwarkien Rom. Eden Sihsar pwukat, Akustus, Daipirius oh Klaudius pwarada nan Paipel, oh mendahki eden Nero sohte pwarada, ih pil emen Sihsar. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia “Sihsar” pil kin kadoadoahk pwe en wiliandi manaman de Wehi.—Mr 12:17; Wi 25:12.
Silepen nanmwarkien Rom.
Pwihn en sounpei en Rom ehu me koasoandi en kin sinsile nanmwarkien Rom. Pwihn wet ahnekihla manaman en palien politik pwe ren utungada de pil kihsang nanmwarki.—Pil 1:13.
Sinakoke.
Lepin lokaia ehu me wehwehki “Kihpene; kapokon ehu,” ahpw nan pali laud en iren nting sarawi kan, e wehwehki ihmw, de wasa me mehn Suhs akan kin kohpene ong wadek Nting Sarawi, kaweid, padahk, oh kapakap. Ni mwehin Sises, kin mie sinakoke ehu nan ehuehu kahnimw en Israel, oh mie sinakoke tohto nan kahnimw laud kan.—Lu 4:16; Wi 13:14, 15.
Siohwa.
Kawehwe en Sampah Kapw en Nting Sarawi kan kin doadoahngki mwaren “Siohwa” pak 237 nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs. Koasoandi en kapatahiong mwaren Koht kin poahsoankihda mehn kadehde pwukat me irekidi pah:
1. Pwuhken Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru me doadoahk ni mwehin Sises oh sapwellime wahnpoaron ko kin audaudki Tetragrammaton (me iei, mesen nting pahieu ni Lokaiahn Ipru יהוה me kin weliwelian mwaren Koht) wasa koaros nan Nting Sarawi kan.
2. Ni mwehin Sises oh sapwellime wahnpoaron ko, Tetragrammaton pil kin pwarada nan kawehwehn Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru ong lokaiahn Krihs.
3. Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs pil kin koasoia me Sises kin kalapw doadoahngki mwaren Koht oh pil kin kahrehiong meteikan en esehla mwaro.—Soh 17:6, 11, 12, 26.
4. Pwehki Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs eh ntingdi sang ni kaweid en Koht pwe en kapatapatohng Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru, eri mwaren Siohwa eh kin wiahkinteieu sohrasang Nting Sarawi kan kin mwomwen sapahrek.
5. Kamwotpen mwaren Koht kin pwarada nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs.—Kau 19:1, 3, 4, 6.
6. Nting en mehn Suhs akan en mahs kin kasalehda me mehn Suhs Kristian akan kin doadoahngki mwaren Koht nan arail nting kan.
7. Ekei semen en Paipel kin ese me mwaren Koht ele kin pwarada nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs nan wasa kan me kin doadoahngki iren Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru.
8. Kawehwehn Paipel kan me tohtohsang soangsoangen lokaia epwiki kin audaudki mwaren Koht nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs.
Ni soh peikasal, mie mehn kadehde sansal ong ni kapwurupwurodohn mwaren Koht, Siohwa, nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs. Ih met me sounkawehwe kan en Kawehwe en Sampah Kapw wiadahr. Irail uhdahn wauneki mwaren Koht oh irail masak kihsang mehkot me mi nan tepin nting kan.—Kaudiahl 22:18, 19.
Siria; Mehn Siria.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, Siria iei ehu wehi nan Rom, oh eh poasen kaun iei Andiok. Pali laud en wasa kan nan Siria (pil adaneki Aram) me pwarada nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru pil iang kisehn Siria. Kepina en Siria pil kin kaunda Palestin pwon.—Lu 2:2; Wi 18:18; Kal 1:21.
Sirkumsais.
Sokon en nanmwarki.
Sokon me kaun emen kin weuwa me wia kilel en manaman en nanmwarki.—Sen 49:10; Ipr 1:8.
Soumwahu lusulus.
Soumwahu me kin mwadang parpeseng oh kak kasoumwahwihada kiden aramas oh kemeirailla.—Lu 21:11.
Sounakmanaman.
Aramas me kin doadoahngki manaman me kohsang ngehn suwed kan.—Wi 13:6.
Sounapwalih.
Ohl emen me eh pwukoa iei en tetehk oh apwalih mwomwohdiso. Madamadau me kesempwal nan lepin lokaiahn Krihso e·piʹsko·pos kin dokedoke tetehk oh perehsang keper. Pil ehu lepin lokaiahn Krihs (pre·sbyʹte·ros) me uhdahn wehwehki “ohl mah” kin ekei pak kawehwehdiong “sounapwalih.” Lepin lokaia wet kin kasalehda irair koahiek kan en emen me idihdida ong pwukoa wet. Oh lepin lokaia “sounapwalih” kin kasalehda pwukoa kan me kin kesempwal ong idihdida wet.—Wi 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.
Sounkadokepene pali riau.
Emen me kin kadokepene pwihn riau pwe ren pwurehng ahneki nanpwungmwahu. Nan Nting Sarawi kan, Moses me sounkadokepene pali riau en inou lap en Kosonnedo oh Sises me sounkadokepene pali riau en inou lap kapwo.—Kal 3:19; 1Ti 2:5; Ipr 12:24.
Sounkasawih usu kan.
Aramas emen me kin sukuhlki mwekimwekid en ketipin, maram oh usu kan pwe en ndahda dahme pahn wiawi ahnsou kohkohdo.—Md 2:1.
Sounkawehwehn Kosonnedo.
Me kin pwurehng ntingihada Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru. Lel ni ahnsou me Sises ketido nin sampah, e wia pwihn en ohl ehu me ese Kosonnedo. Re kin uhwong Sises.—Esr 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1.
Sounkosetipw.
Emen me dene e kak koasoiahda dahme pahn wiawi ahnsou kohkohdo. Samworo kan me kin akmanaman, sounwunahni kan, sounkasawih usu kan oh meteikan kin kileldi nin duwen sounkosetipw nan Paipel.—Lip 20:6; Deu 18:10; Wi 16:16.
Sounpadahk en pwihnen Epikurus.
Irail kan me kin idawehn sounpadahk en Krihs me ede Epikurus (341-270 B.C.E.). Arail lamalam kin poahsoankihda madamadau me dene ahn emen peren iei mehn akadei me keieu kesempwal nan mour.—Wi 17:18.
Sounpadahk en pwihnen Sdohik.
Ehu sukuhl nan Krihs ong irail kan me kin kamehlele me peren kin kohsang mourki mour ni eh kin doadoahngki eh koahiek en madamadau oh idawehn koasoandi en kepikipik kan. Ni arail madamadau, aramas me inenen loalokong sohte kin nsenohki medek de peren.—Wi 17:18.
Sounsawas.
Kawehwe me kohsang lepin lokaiahn Krihs ehu di·aʹko·nos, me kin kalapw kawehwehdiong “sounpapah.” “Sounsawas” kin dokedoke emen me kin sewese pwihn en sounapwalih kan en mwomwohdiso. E anahne kapwaiada koasoandi kan en Paipel pwe en kak alehdi pwais en papah wet.—1Ti 3:8-10, 12.
Sounsilepe.
Emen me kin silehsang kahpwal me kakete wiawihong aramas de dipwisou ahpw kin kalapw nipwong. E pil kin ruwes ni ahnsou me keper. Sounsilepe kan kin kalapw mi ni kelen kahnimw kan de wasahn doulik kan pwe en mwasamwasahn irail kan me kohkohdo wasao mwohn arail kerenla. Sounsilepe nan karis en sounpei kin kalapw adaneki sounsilasil.—Md 27:65; 28:4.
Sounwia dahl.
Aramas me kin wiakihda pwehl ainpwoat, dahl oh dipwisou teikan. Lepin lokaiahn Ipru ong sounwia dahl kin uhdahn wehwehki “soun wiahda mwohmw kan.” En sounwia dahl emen eh manaman pohn pwehlo kin kalapw karasahda sapwellimen Koht pwuhng en kaunda aramas akan oh wehi kan.—Ais 64:8; Ro 9:21.
Sousou.
Ni ahnsou me tepin mesen nting kin tikitik, e kin wehwehki ehuehu sousou; a ni ahnsou me tepin mesen nting kin laud, e kin wehwehki sousou en tohnsampah pwon, me pahrekiong lepin lokaiahn Ipru “sheʹohlʹ” oh lepin lokaiahn Krihs “haiʹdes.” Nan Paipel, ni lokaiahn karasaras, e kin wehwehki wasa ehu de irair ehu me soangen wiewia oh madamadau koaros kin uhdi.—Sen 47:30; Ekl 9:10; Md 27:61; Wi 2:31.
Sousoun kataman.
Wasahn seridi ehu me paliweren aramas mehla men nekinekla ie. Lepin lokaia wet kawehwehdi lepin lokaiahn Krihso mne·meiʹon, me kohsang lepin lokaia “en kataman,” me kasalehda me aramas teikan oh Koht kin ketin tamataman aramas melahr men.—Soh 5:28, 29.
Sowi.
Nan Paipel, iei mehn pepeuk ehu me wiawihkihda mete, me kin wia mehn pakair oh keseng. Ni karasaras, ngilen sowi kin kalapw iang pakair en sapwellimen Siohwa kadeik de iang mwekid kesempwal teikan me kohsang reh.—1Ko 15:52; Kau 8:7–11:15.
Suda.
Nein Seikop pwutak kapahmen sang eh pwoud Lia. Ni Seikop eh kereniongehr mehla, e kohpada me kaun lapalap poatopoat men pahn kohsang peneineien Suda. Ni Sises eh ieias nin duwen aramas emen, e ketisang kadaudok en Suda. Ahd wet Suda pil kin dokedoke keineko oh mwuri e kin dokedoke wehio me adanekihla Suda.—Sen 29:35; 49:10; Ipr 7:14.
T
Takain ngidar pilawa.
Takai pwonopwon ehu me kin mi pohn pil ehu soangen takaiohte oh aramas kin doadoahngki pwe en ngidar wahntuhke en wiahla pilawa. Mehkot kin kohieng nanwerengen takain pah pwe en katengehdi takain powe. Ni ahnsou kan en Paipel, lih akan kin doadoahngki mehn ngidar pilawa tikitik nan pali laud en ihmw kan. Pwehki peneinei kin anahne mehn ngidar pilawa tikitik pwe ren wiahda kanarail pilawa rahn koaros, Kosonned en Moses kin keinapwihdi aramas en kihsang mehn ngidar pilawa de takain powe nin duwen mehn wia kadehdepen lohn. Mahn akan me kin kamwakid mehn ngidar pilawa laud kan.—Deu 24:6; Mr 9:42.
Takain pwukakeimw.
Takai ehu me mi ni keimwen ihmw wasa me dihd riau kin kohpene ie, pwe ira de pwupwudi. Takain pwukakeimw me keieu kesempwal iei takain pwukakeimw en poahsoano; takai kehlail ehu kin pilipilda ong imwen wehi oh kehl kan en kahnimwo. Ni karasaras, lepin lokaia wet kin kasalehda poahsoanpen sampah, oh Sises iei ‘takain pwukakeimw en poahsoan’ en mwomwohdisohn Kristian, me kin rasehng ihmw ehu.—Ep 2:20; Sop 38:6.
Tehnpas Sarawi.
Ihmw ehu me poahsoandi teng nan Serusalem me wiliandi impwal sarawi me kin wia poasen en kaudok en mehn Israel kan. Solomon me wiahda keieun tehnpas sarawio oh mehn Papilon kan kauwehla. Serupapel me wiahda keriaun tehnpas sarawio mwurin mehn Suhs kan pwurodo sang arail kalipilipala Papilon, oh mwuhr Erod Lapalap me pwurehng wiahda. Ekei pak, e kin adaneki “tehnpas.”—Md 21:13; Lu 11:51; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Md 24:1.
Tehtehn mahwen.
Likoun perehre me sounpei kan kin likawih, me iei lisoarop, likou mete, mehn katenge lukope, perepen neh oh mehn sansar.—1Sa 31:9; Ep 6:13-17.
Tepil.
Tepin wah.
Tepin wahnsahpw kan ni ahnsoun dondol; tepin wahn doadoahk de wahn mehkot. Siohwa ketin padahkihong wehin Israel en meirongkihong ih tepin wahrail, mehnda ma ohl, mahn, de wahnsahpw. Nin duwen wehi ehu, mehn Israel kan kin meirongkihong Koht tepin wah kan ni Kasarawien Pilawa me Sohte Doal Ihs oh ni Pendekos. Lepin lokaia “tepin wah” pil kin wia karasaras en Krais oh ienge me keidi kan.—1Ko 15:23; Nem 15:20; Lip 23:10; Kau 14:4.
Tiahk samin me pid wia nsenen pwopwoud.
E kohsang ni lepin lokaiahn Krihs por·neiʹa, me pid wia nsenen pwopwoud koaros me kin uhwong kosonned en Koht. Met iangahki kamwahl, netiki paliwar, wia nsenen pwopwoud nanpwungen meh riemen me sohte pwopwoud, ohl mwahuki ohl oh lih mwahuki lih, oh eng rehn mahn. E kin wia karasaras nan Kaudiahl me pid pelien lamalam me duwehte lihen netiki paliwere, me adaneki “Papilon Lapalap” pwe en kasalehda duwen eh kin werekiong kaun akan en sampah wet pwe en alehki manaman oh kepwehpwe. (Kau 14:8; 17:2; 18:3; Md 5:32; Wi 15:29; Kal 5:19)—Kilang LIHEN NETIKI PALIWERE; OHLEN NETIKI PALIWERE
Tohnleng kan.
Kohsang ni lokaiahn Ipru mal·ʼakhʹ oh lokaiahn Krihs agʹge·los. Lepin lokaia pwukat koaros kin wehwehki “meninkeder” ahpw kin kawehwehdiong “tohnleng” ni eh kin dokedoke meninkeder ngehn kan. (Sen 16:7; 32:3; Sei 2:25; Kau 22:8) Tohnleng kan iei ngehn kehlail kei oh Koht ketin kapikirailda ahnsou reirei mwohn aramas eh kapikipikda. Paipel pil mahsanihki irail nin duwen ‘nein Koht kan,’ oh ‘usu kan nin sohrahn’ oh “tohnleng sarawi ngedehrie.” (Sen 6:2; Sop 38:7; Sud 14) Re sohte wiawihda pwe ren kak pein wiahda neirail seri kan ahpw emenemen irail kapikipikda. Irail tohtohsang meh sapw. (Kau 5:11) Paipel kin kasalehda me mie pein adarail oh emenemen irail wekpeseng, ahpw ni aktikitik re sohte kin mweidohng meteikan en kaudokiong irail, oh pali laud en irail sohte kin kasalehda adarail. (Sen 32:29; Lu 1:26; Kau 22:8, 9) Arail dake wekpeseng oh pwukoa kan me re kin ale wekpeseng, me iangahki papah mwohn mwoalen Siohwa, pouse sapwellime mahsen, sewese sapwellimen Siohwa ladu kan nin sampah, kapwaiada sapwellimen Koht kadeik, oh utungada doadoahk en kalohki rongamwahu. (2Na 19:35; Me 34:7; Md 4:11; Lu 1:30, 31; Kau 5:11; 14:6) Ni ahnsou kohkohdo, re pahn sewese Sises nan mahwen en Armakedon.—Kau 19:14, 15.
Tohnleng me keieu lapalap.
Tokutok; Me tokutok.
Soumwahu en kihl me uhdahn suwed. Nan Nting Sarawi kan, tokutok sohte kin dokedokehte soumwahu me aramas kin esehki edeo rahnpwukat, pwe kaidehn aramaste me e kak kasoumwahuwihada, ahpw e pil kak kasaminehla likou kan oh ihmw kan.—Lip 14:54; Lu 5:12.
Tuhkehn kalokolok.
Tuhke inen pwoat me kin kadoadoahk nan ekei wehi kan ong mehn kemehla aramas oh/de kasalehda paliwar mehla ehu. Met kin wia mehn peneu ong meteikan de mehkot kanamenek. Nan kosonned en mehn Suhs, irail me wiahda dihp me inenen suwed, me duwehte lahlahwe de pwongih dikedik kan, kin kamakamala mahs ni kostakaidi de ekei wiepe teikan, oh mwuri paliwararail kin langada ni tuhke kan nin duwen mehn peneu ong meteikan. (Deu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mehn Rom kan kin ekei pak salihedi me lohdi men ni tuhke. Nan soangen irair wet e kin momour erein rahn kei mwohn eh mehla pwehki medek, men nimpil, duhpek, oh karakarala pahn ketipin. Nan irair teikan, me duwehte kamakamalahn Sises, re kin pasurdiong ni tuhkeo peh oh nehn me re kedipao. (Lu 24:20; Soh 19:14-16; 20:25; Wi 2:23, 36) Sohte mehn kadehde me kasalehda me lepin lokaiahn Krihs me kawehwehdi ong ‘tuhke’ kin wehwehki lohpwu, me duwehte me pelien lamalam teikan kin doadoahngki nin duwen kilelepen arail kaudok erein sounpar tohto mwohn Krais. Sises pil ketin doadoahngki lepin lokaia ‘tuhke’ pwehn kasalehda lokolok oh kanamenek me sapwellime tohnpadahk kan pahn lelohng.—Md 16:24; Ipr 12:2.
Tuhkehn mour.
Tuhke ehu me mi nan mwetuwel en Ihden. Paipel sohte kasalehda me mie mehkot ni wah kan me kin kihda mour; ahpw e kin kasalehda sapwellimen Koht mehn kadehde duwen mour soutuk ong irail kan me e pahn ketin mweidohng ren tungoale wah. Nan pwuhken Kaudiahl, e wia kilelepen sapwellimen Koht koasoandi en kolokol mour.—Sen 2:9; 3:22; Kau 2:7; 22:19.
Tuhke keng.
Lepin tuhke reirei me mete keng ehu mi ni imwio me soumwet kan kin doakoahki mahn emen. Tuhke keng kiset kin pahrekiong koasoi en aramas erpit me kin kamwakid me rongorong kan ren peikiong kaweid erpit kan. “Kikim tuhke kengo” kin kohsang ni mwekid en kou ketihwo men me sohte kin mwekidki mehn doko, ni eh kin kikim tuhke kengo, kahrehda e kin ohla.—Wi 26:14; Sk 3:31.
Tuhke sadik.
Soangsoangen tuhke kan me neme uhdahn katik oh pwoh kehlail. Nan Kaudiahl 8:11, “tuhke sadik” kin wehwehki mehkot katik oh pwoisin, e pil kin adaneki absinthe.
U
Uhr.
Usuhn rahn.
Wehwe duwehte “usuhn nin sohrahn.” Usu me kin pwarada keieu mwuhr ni pwetenleng en palimese mwohn ketipin eh dakada, eri e kin pakairkihda tepin rahn kapw.—Kau 22:16; 2Pi 1:19.
Usuhn nin sohrahn.—
Kilang USUHN RAHN.
Usuhs.
Tiahk ehu ni aramas akan ar kin doadoahngki kisin takai de diper en tuhke de takai pwe ren wiahda pilipil kan. Mepwukat kin kohpene nan likou me limilimpene de nan deupen mehkot, oh eri itikekda. Kisin takai de diper me pwupwusang loale iei me pilipilda. Met kin kalapw wiawi ni kapakap.—Md 27:35; Wi 1:26.
W
Wahnpoaron.
Warpwohmwahu.
Doal ehu me wiawihdahsang pwilin tuhke me pwohmwahu oh palsam, me kin isihs wawai oh wiahda pwohtik pwohmwahu. Warpwohmwahu tohrohr ehu me wiawihda sang mehn doal pahieu pwe en doadoahk nan impwal sarawio oh tehnpas sarawio. E kin isihsda pohn pei sarawi me mi nan Wasa Sarawio ni menseng oh nipwong. Oh ni Rahnen Tomw, e kin isihsda nan Wasa Sarawiheo. E kin karasahda kapakap kan me Koht kin ketin kupwurki me kohsang sapwellime ladu lelepek kan. Kristian akan sohte anahne doadoahngki warpwohmwahu.—Eks 30:34, 35; Lip 16:13; Kau 5:8.
Warpwohmwahu pwetepwet.
Pwilin tuhke me madekeng en soangen tuhke kan me kisehn peneinei en Boswellia. Ni ahnsou me e kin isihsda, e kin kihda pwohtik pwohmwahu. E kin wia mehn doal ehu ong warpwohmwahu sarawi me kin doadoahk nan impwal sarawi oh tehnpas sarawi. E pil kin iang meirong en wahnsahpw kan oh e kin pwilidi pohn ehuehu irek en pilawahn kasansal nan Wasa Sarawio.—Eks 30:34-36; Lip 2:1; 24:7; Md 2:11.
Wasahn kihsang kilin wihd.
Wasahn kihsang kilin wihd de wahn tuhke teikan. Aramas kin doadoahngki tuhke pwe en poakiheki kilin wihd kan, de ma wihd kan tohto, re pahn doadoahngki ehu soangen mehn doadoahk me duwehte mehn kadahr me mahn kin apih. Re kin katanga mehn doadoahk pwukat pohn wihd ko me kohpeseng nan wasahn kihsang kilin wihd, wasa ehu me patapat oh pwonopwon ni keile, me kin kalapw mi pohn kumwukumw oh kin uhlahng kisinieng.—Lip 26:5; Ais 41:15; Md 3:12.
Wasahn tiahk kreip.
Pahd riau me pereperda sang soangen takai me ede limestone. Ehu pahd kin ilehsang ehu, oh mie kisin warawar nanpwungara. Ni kreip kan ar kin tiatipene nan pahd ileo, pileo kin keredihla nan pahd karakarahko. Lepin lokaia wet kin wia karasaras en sapwellimen Koht kadeik.—Kau 19:15.
Wasa me ihmw kelepene.
Wasa me kahdeng kelepene, me pidakihpene impwal sarawio, oh mwuhr wasa ehu me dihd kelepene, me mi liki oh pidakihpene wasa sarawi en tehnpas sarawio. Pei sarawi en meirong isihs kin mi nan wasa me kelpene ni impwalo oh nan kelen masloalen tehnpas sarawio. Paipel pil kin mahsanih wasa me ihmw de tehnpas akan kin kelepene.—Eks 27:9; 1Na 7:12; Md 26:3; Mr 15:16; Kau 11:2.
Wasa sarawi.
Wasa ehu me katohrohrla ong kaudok, wasa sarawi ehu. E kin kalapw wehwehki impwal sarawi de tehnpas sarawio nan Serusalem. Lepin lokaia wet pil kin kadoadoahk ong wasa me Koht kin ketiket ie nanleng.—Eks 25:8, 9; 2Na 10:25; 1Kr 28:10; Kau 11:19.
Wasa Sarawi.
Keieun pere oh pere me laud nan impwal sarawio de tehnpas sarawio, me kin weksang pere me mi masloale, iei Wasa Sarawiheo. Nan impwal sarawio, Wasa Sarawio kin audaudki dewen lamp kohl, pei sarawi kohl en warpwohmwahu, tehpel en pilawahn kasansal, oh dipwisou en doadoahk kohl kan; nan tehnpas sarawio, Wasa Sarawio kin audaudki pei sarawi kohlo, dewen lamp kohl eiseko oh tehpel en pilawahn kasansal eiseko.—Eks 26:33; Ipr 9:2.
Wasa Sarawihe.
Pere me keieu mi loalen impwal sarawio oh tehnpas sarawio, wasa me kohpwahn inou lapo kin nekinek ie; e pil adaneki Sarawi en Sarawi kan. Likin Moses, ihte aramas me mweimweiong pedolong nan Wasa Sarawihe iei samworo lapalapo, oh e kak pedolong ihte Rahnen Tomw.—Eks 26:33; Lip 16:2, 17; 1Na 6:16; Ipr 9:3.
Wehin Koht.
Lepin lokaia wet kin dokedoke sapwellimen Koht pwuhng en kaunda me koperment en sapwellime Ohl, Krais Sises kin ketin wia wiliepe.—Md 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.
Werennansapw.
Wia me suwed ni ngidingid.
E kohsang lepin lokaiahn Krihs, a·selʹgei·a, me kin pid wiewia kan me uhdahn kauwehla kosonned en Koht oh e kin kasalehda en emen eh kin wia mehkot ni ngidingid de uhdahn mwamwahliki mehkot; madamadau ehu me kin kasalehda sohte wauneki de mwamwahliki manaman, kosonned kan oh koasoandi kan. Lepin lokaia wet sohte kin dokedoke wiewia sapwung tikitik ehu.—Kal 5:19; 2Pi 2:7.
Wiliepe Lapalap.
Wokih.
Nan Nting Sarawi en Kristian ni Lokaiahn Krihs, e kin wehwehki en wokihki mehn wokwok me wiawihkihda sahl oh mete oh soahng tekatek teikan.—Soh 19:1.
Wunahni.
Padahk me ngenen aramas melahr akan kin pedoisang nan paliwere ni ahnsou me aramaso mehla oh re kin kak oh kin koasoiong me momour, ahpw mehlel rehn aramas emen (sounketieni) me kin mi pahn arail manaman. Lepin lokaiahn Krihs ong “kin wia wunahni” iei phar·ma·kiʹa, me uhdahn wehwehki doadoahngki wini de wini en kasahliel. Mwuhr, lepin lokaia wet kin pidada wunahni pwehki mahso, aramas kin doadoahngki wini ni arail kin peki manaman en ngehn suwed pwe ren wia akmanaman.—Kal 5:20; Kau 21:8.