-
Pwuhk ehu ong Aramas KoarosKahn Iroir—1998 | September 1
-
-
akan. Reh kan kin mengila, oh wah kan kin mweredihsang, ahpw mahsen en Kauno (Siohwa) kin poatopoat kohkohlahte.”
Kawehwehiong Ni Lokaiahn Tohnsampah
12. Patohngete nting sapahl me kin wiawihong Paipel erein sounpar epwiki kei, mehn koarompwa dahieu me e pil lellohng?
12 Likin kahpwal akan kin pil pwarada sang arail kin kapwukapwurehng ntingih sapahl Paipel erein sounpar epwiki kei, Paipel kin pil mihla pahn ehu kahpwal—kawehwehiong ni lokaia en ehu ehu mwehi. Paipel anahne kawehwehdiong ni lokaiahn aramas kan pwehn kak kamwekidih mohngiongarail kan. Ahpw, kawehwe Paipel ong ni ehu lokaia tohrohr—me audaudki irelaud 1,100 oh iretikitik 31,000—kaidehn doadoahk mengei ehu. Ahpw mendahki met, erein sounpahr epwiki kei me dower powe sounkawehwe loaloapwoat kan kin perenki alehda doadoahk wet, oh ekei pak lellohng mehn koarompwa laud kan.
13, 14. (a) Kahpwal dahieu sounkawehwehn Paipel Robert Moffat lellohng nan Aperika nan tepin pahr en 1800? (b) Dahme aramas kan me kin lokaiahki lokaiahn Tswana wia ni ahnsou me Rongamwahu en Luk miehla ni arail lokaia?
13 Tehk, karasepe ehu, iaduwen Paipel kawehwehdiong ni lokaia kan en Aperika. Nan pahro 1800, mie mpen lokaiahn Aperika 12te me mih ni nting. Luhwe kan me tohtohki lokaia epwiki teikan saikinte mih ni nting. Met kin wia kahpwal ehu ong sounkawehwehn Paipel Robert Moffat. Nan 1821, ni ah mahki sounpahr 25, Moffat wiahda doadoahk en sarawi ehu rehn aramas kan me kin lokaiahki lokaiahn Tswana me kin mih ni palieir en Aperika. Pwehn sukuhlkihdi arail lokaia me saikinte mih ni nting, e kousoanla rehn aramas pwukat. Moffat nannanti oh kedekedeo ni soh sawas sang pwuhk en sukuhl kan de dikseneri kan, e esehla lokaiao, oh wiahda mesen nting kan ong lokaia wet, oh kasukuhliohng ekei mehn Tswana kan en wadek dahme e ntingihdi. Nan 1829, mwurin ah doadoahkehr nanpwungen mehn Tswana kan erein sounpar waluh, e kanekehla kawehwe Rongamwahu en Luk. Mwuri, e koasoia: “I ese aramas kan me kohkihdo mwail epwiki kei pwehn ale neirail kopi en Pwuhk en Luk. . . . I kin kilang arail kin ale ekei kisehn pwuhk en Luk, oh sengisengki met, oh poalehiong nan mwaremwararail oh sengisengki uwen arail kalahnganki pwuhk wet, lau I kin kalap ndaiong irail, ‘Kumwail pahn kauwehkihla nomwail pwuhk kan pilen mesemwall kan’”. Moffat pil koasoia duwen emen ohlen Aperika me kin kilang aramas tohto wadek Rongamwahu en Luk oh kalelepek rehrail dahme re wadek. Re sapengki: “Mahsan en Koht.” Ohlo idek: “E kin lokaia?” “Ehi,” re nda, “e kin koasoiong mohngiong.”
14 Sounkawehwe poadidi kan me duwehte Moffat kin kihong mehn Aperika tohto tepin neirail pwuhk. Ahpw sounkawehwe kan kin pil kihong mehn Aperika kan kisakis ehu me kesempwal sang met—iei Paipel ni pein arail lokaia. Me pil laud sang met, Moffat kapedelong rehn mehn Tswana kan mwahr sarawio, oh e kin doadoahngki mwahr sarawio nan nah kawehwe kan koaros.c Ihme karehda, mehn Tswana kan kin kahdaneki Paipel me iei “mahsen en Siohwa.”—Melkahka 83:18.
15. Dahme karehda Paipel kin uhdahn momour rahnwet?
15 Sounkawehwe teikan nan soangsoangen wasa kan nan sampah kin pil lelohng soahngen kahpwal wette. Ekei kin pil mweidala arail mour en lellohng nan keper pwe ren kak kawehwehdi Paipel. Medemedewe duwen met: Ma Paipel mihmihte ni lokaiahn Ipru oh Krihk en mahs, e pahn sohla kadoadoahk de ni karasaras “mehla” mahsie, pwe kedekedeo aramas tohto pahn manokehla lokaia ko oh me tohto nan ekei wasa kan nan sampah sehse lokaia ko. Ahpw mendahki met, Paipel kin ni karasaras momour pwehki, me weksang pwuhk teikan, e kak ni karasaras “lokaia” ong aramas kan nan sampah pwon ni pein arail lokaia. Pwehki met, rongen Paipel kin “doadoahk rehn [irail] kan me pwoson pwuhk wet.” (1 Deselonika 2:13) Paipel en The Jerusalem Bible kin wiahda kawehwe wet: “E wiahte kehl momour ehu nanpwungamwail me kamehlele.”
Warohng Kitail en Likih
16, 17. (a) Pwe Paipel en likilik, mehn kadehde dahieu me pahn miehte lel rahnwet? (b) Kihda ehu mehn kalimeng me kin karasahda duwen Moses ah wia sounnting mehlel men en Paipel.
16 Ele ekei pahn medemedewe, ‘Paipel me likilik?’ E kin koasoia aramas kan me uhdahn mour mahso, oh wasa kan me uhdahn mie, oh wiewia kan me uhdahn wiawi?’ Ma kitail pahn likih, anahne en mie mehn kadehde me sounnting mehlel oh doadoahk keneinei kan me ntingihdi. Met kin kapwarehda ong kitail ehu kahrepe me kitail en kasawihki Paipel: Mie mehn kadehde kehlail me audepe me pwung oh likilik.
17 Sounnting mehlel kan sohte pahn ihte ntingihdi pweida mwahu oh kehl en aramas kan me re ntingih ahpw re pil pahn ntingihdi en aramas pwukat soh pweida kan oh arail luwet akan. Sounnting en Paipel kan kin kasalehda pein arail mehlel. Tehk, karasepe ehu, duwen inen me Moses kasalehda. Nanpwungen mehkan me e ni mehlel ripohtki iei pein ah soakoahiok en lokaia, me karehong en pein lemeleme me e sohte kak wia kaunen mehn Israel kan (Eksodus 4:10); oh sapwung toutou me e wiahda me irehdi ih sang en pedolong nan Sapwen Inou (Nempe 20:9-12; 27:12-14); oh salelepeklahn rie ohlo Aaron, me iangala mehn Israel sapeik kan wiahda dikedik en koupwul kohl men (Eksodus 32:1—6); oh uhwong me rie liho, Miriam, wiahda, oh kalokolok kanamenek me kohwong ih (Nempe 12:1-3, 10); oh lahlahwelahn nein rie ohl pwutak kan Nadap oh Apihu (Lipai 10:1, 2); oh kaulim oh lipahned me pein sapwellimen Koht aramas kan kalap wiahda. (Eksodus 14:11, 12 Nempe 14:1—10) Soahngen ripoht pwukat me mehlel oh inen, soh kin kasalehda me sounntingo kin nsenohki ntingihdi dahme mehlel wiawi? Pwehki sounnting en Paipel kan kin kak ripohtki sapwung en irail kan me re poakohng, oh neirail aramas kan, oh pil pein arail sapwung kan, met soh wia kahrepe mwahu en likih dahme re ntingihdi?
18. Mehn kilel dahieu kasalehda me mehkan me sounnting kan en Paipel ntingihdi me likilik?
18 Pahrekpenen sounnting kan en Paipel nting kin wia kilelpen likilikpen dahme re ntingihdi. E uhdahn kapwuriamwei me ohl 40 me ntingiki erein mpen sounpar 1,600 kin pahrekpene mouren dahme re ntingih, me pil lellahng ire kan me sohte nohn kesempwal. Ahpw, parekpenen dahme re ntingihdi sohte kin wiawihda ni ahl ehu me aramas en lemeleme me irail sounnting kan kin pilanihpene met ni rir. Me weksang met, sansal me sohte pilahn en nting parekpene nan ekei soahngen ire kan; pak tohto re kin depweikihla ahr pahrekpene.
19. Iaduwen en Sises kolokoldi me kileledi nan pwuhk en Rongamwahu kan kin kasalehda duwen Rongamwahu pwukat ahr kin parekpene ni soh pilanepen dahme re pahn ntingihdi?
19 Pwehn karasahda met, tehk duwen dahme wiawi ni pwong me Sises kolokoldi. Sounnting en pwuhk en Rongamwahu pahmen ko koaros ntingihdi me emen sang nanpwungen tohnpadahk ko usada nah kedlahso oh lopukihsang salengen nein samworo lapalap nah laduwo. Ahpw, Luk kelehpw, me padahkihong kitail me Sises “doahkehte salengen ohlo, kamwahwiha1a.” (Luk 22:51) Ahpw kaidehn ih met me kitail pahn kasik sang rehn sounnting men me pil adaneki “kompoakepatail toahkte?” (Kolose 4:14) Rongamwahu en Sohn padahkihong kitail me sang nanpwungen tohnpadahk kan koaros me mihmi wasao, tohnpadahko me usada kedlahso iei Piter—ire mehlel ehu me sohte kapwuriamwei pwehki Piter kin kalap lamalam oh mwekid karuwaru. (Sohn 18:10; pil tehk Madiu 16:22, 23 oh Sohn 21:7, 8.) Sohn pil ripohtki ire ehu me sohte mwomwen kesempwal: “Eden ladu menet, Malkus.” Dahme karehda Sohn kelehpw me ripohtki eden ohlo? Kahrepeo kin kohsang ire ehu me sansalda mwotomwot nan nein Sohn Rongamwahuwo kelepw—“Samworo Lapalapo” ese Sohn. Tohnimwen samworo lapalapo pil ese Sohn; ladu kan tuhwongehr ih, oh e pil tuhwongehr ladu ko.d (Sohn 18:10, 15, 16) Eri, ihme e konehngki, Sohn en kasalehda eden ohlo me salengeo lopsang, ahpw sounnting en Rongamwahu teikan, me sehse ohlo, sohte ntingihdi eden ohlo. Pahrekpenen iretik pwukat koaros me inenen kapwuriamwei, ahpw sansal me re sohte pilahnipene. Tohto soahngen karasaras kan me duwehte met nan Paipel pwon.
20. Dahme aramas mohngiong mehlel kan anahne ese duwen Paipel?
20 Eri kitail kak likih Paipel? Uhdahn! Mehlel en sounnting kan en Paipel oh pahrekpenen dahme re ntingihdi kin kasalehda mehlel en audepe. Aramas mohngiong mehlel kan anahne en wehwehki me re kak likih Paipel, pwehki met iei Mahsan sarawi en “Siohwa Koht en mehlel.” (Melkahka 31:5) Mie kahrepe teikan me Paipel kin wia pwuhk ehu ong aramas koaros, duwen me artikel en mwuri pahn kasalehda.
-
-
Pwuhk ehu Sang Rehn KohtKahn Iroir—1998 | September 1
-
-
Pwuhk ehu Sang Rehn Koht
“Pwe sohte mwahn kokohp ehu kin pwilisang ni nsenen aramas emen, ahpw ngehn sarawi me kin ti pohn aramas ni ar kin lohkihda mahsen en Koht.”—2 PITER 1:21.
1, 2. (a) Dahme karehda ekei kin peidengki ma Paipel katapan ong mouren en ahnsouwet? (b) Mehn kadehde siluh dahkei kitail kak doadoahngki pwehn kasalehda me Paipel kohsang rehn Koht?
PAIPEL katapan ong aramas kan me momour kerenlahng nan pahr 2000? Ekei kin lemeleme me soh. “Sohte me kak doadoahngki pwuhk en chemistry en pahr 1924 nan sukuhl en chemistry en ahnsouwet—pwehki mie soahng tohto me kitail sukuhlkidiehr sang ahnsouwo kohdo lel ahnsouwet,” Dr. Eli S. Chesen ntingihdi ni ah kawehwe karepen e lemeleme me Paipel sohte kak kadoadoahk pwe e mering. Ong ni pali liki, dahme e koasoia mwomwen pwung. Pwe aramas sukuhlkidiehr soahng tohto me pid duwen pelien sains, oh pelien roson en madamadau, oh tiahk en aramas sangete ni mwein Paipel kohdo. Ihme karehda, ekei kin wahpwonki: ‘Iaduwen pwuhk en mahs wet sohte pahn kak sapwung ong pelien sains? Iaduwen e kak audaudki kaweid me katapan ong mour en ahnsouwet?’
2 Pein Paipel kihda pasepengo. Nan 2 Piter 1:21 padahkiohng kitail me soukohp kan en Paipel kin “lohkihda mahsen en Koht sang ni ngehn sarawi kin ti pohrail.” Paipel eri kasalehda me pwuhk wet kohsang rehn Koht. Ahpw, iaduwen kitail kak kamehlelehiong mehteikan me met mehlel? Kitail en tehkpene mehn kadehde siluh me kasalehda me Paipel iei Mahsen en Koht: (1) E pwungiong pelien sains, (2) e audaudki mouren kosonned kesempwal kan me katapan ong mour en ahnsouwet, oh (3) e kin audaudki kokohp oaretik kan me pweidaiehr, duwen me poadoapoad kasalehda.
Pwuhk Ehu Me Pwungiong Pelien Sains
3. Dahme karehda Paipel sohte kin apwalkihla soahng kapw kan me pelien sains diarada?
3 Paipel kaidehn pwuhk en sains ehu. Ahpw, e wia pwuhk en padahk mehlel, oh mehlel kin mihmihte sangete mahs lel ahnsouwet. (Sohn 17:17) Soahng kapw kan me pelien sains kin diarada sohte kin kihsang mehlel en Paipel. Ni ahnsou me Paipel kin koasoia ire kan me pid pelien sains, e sohte kin wiahda pein ah kawehwehn mahs akan en “pelien sains” me kin mwuri sansalda me sohte mehlel. Ni mehlel, e audaudki mahsen kan me sohte ihte pwungiong pelien sains ahpw kin pil uhwong madamadau en ahnsouwo. Tehk, karasepe ehu, parekpenen Paipel oh pelien wini.
4, 5. (a) Toahkte kan en mahsie sohte kin wehwehki dahkot duwen soumwahu? (b) Dahme karehda Moses ni soh peikidpe wehwehki wiepen wini kan me toahktehn Isip kan kin doadoahngki?
4 Toahktehn mahs akan sohte kin uhdahn wehwehki iaduwen soumwahu kin doupeseng, re pil sohte kin ese duwen kesempwal en mwakelekel pwehn irehdi soumwahu kan. Ong pelien wini en ahnsouwet, wiepen wini en mahs tohto kin mwomwen rotorot. Ehu pwuhk en wini me keieu mering me mihmihte lau 1el ahnsouwet iei Ebers Papyrus, me audaudki wiepen wini en mehn Isip kan me wiawihda mpen sounpar 1550 B.C.E. E audaudki wini en soangsoangen soumwahu 700, “soahngen soumwahu en keikei en mahn krokodail pil lellahng medek en kikin nehn aramas.” Pali moron en wini pwukat sohte lipwe, ahpw ekei me inenen keper. Ong wini en ohla, ehu wiepen wini iei en doaloapene kainen mwenge en aramas oh wini teikan oh keieki nan ohlao.
5 Pwuhk en wini en Isip wet ntingdi mpen ahnsouwohte me tepin pwuhk kan en Paipel ntingdi, me pil iangahki Kosonned en Moses. Moses, me ipwidi nan pahr 1593 B.C.E., tikida nan Isip. (Eksodus 2:1-10) Pwehki e tikida nan imwen Parao, Moses “audaudkidahr soangen loalokong koaros en mehn Isip.” (Wiewia 7:22) Moses wehwehki wiepen wini kan me “toahkte” en Isip kan kin doadoahngki. (Senesis 50:1-3) Moses kin mihla pahn arail tiahk oh kileledi arail wiepen wini soh lipwalipw kan oh keper kan nan ah nting?
6. Kosonned en kamwakel dahieu nan Kosonned en Moseso me pelien wini en ahnsouwet pahn pil pwungki?
6 Soh, kosonned en kamwakel pil mih nan Kosonned en Moseso me kin pwungiong pelien wini en ahnsouwet. Karasepe ehu, kosonned pil wiawihda ong impwal en sounpei kan me re anahne sarepedi arail kainen en mwenge likin kahnimpwalo. (Deuderonomi 23:13) Met iei wiepen irehdi soumwahu endehr doupeseng me inenen deila sang arail ahnsouwo. Met kin irehdi utupen pihl akan endehr saminla oh pil irehdi soumwahu ehu me adaneki shigellosis me kin kohsang loahng oh soahngen soumwahu en mehntang me lau lel ahnsouwet kin kemehla aramas rar kei nan ehu ehu sounpar, keieu nan sahpw semwehwe kan.
7. Kosonned en kamwakel dahkei nan Kosonned en Moseso kin kihda sewese en irehdi paraparalahn soumwahu dou kan?
7 Kosonned en Moses pil kin audaudki kosonned en kamwakel teikan me kin sewese irehdi paraparalahn soumwahu dou kan. Aramas me soumwahuki soumwahu ehu me dou de emen me re lemeleme me ahneki soahngen soumwahu dou wet anahne katohrohrla sang mehteikan. (Lipai 13:1-5) Likou kan de dipwisou kan me mahn mehla men (ele e mehkihla soumwahu) sairada pahn anahne kamwakelehda mwohn aramas pahn pwurehng doadoahngki de ma soh ah en kauwehla. (Lipai 11:27, 28, 32, 33) Aramas emen me doahkehda paliweren aramas mehla men pahn saminkihla oh pahn anahne wia wiepen kamwakel ehu me iangahki kamwakelehda ah likou kan oh duhdu. Erein rahn isuh en ah saminkihla met, e pahn liksang karanih de doahke aramas teikan.—Nempe 19:1-13.
8, 9. Dahme karehda kitail kak ndahki me kosonned en kamwakel me mih nan Kosonned en Moseso kin deila douluhl sang ahnsouwo?
8 Kosonned en kamwakel wet kasalehda erpit me deila sang loalokong en ahnsouwo. Pelien wini en ahnsouwet sukuhlkidiehr soahng tohto duwen iaduwen soumwahu kin doupeseng oh dahme kak wiawi pwehn irehdi. Karasepe ehu, kekeiradahn pelien wini nan 1800 wahdo wiepen wini ehu me adaneki ni lokaiahn wai antisepsis—me wehwehki kamwakel pwehn irehdi soumwahu dou kan. Imwilahn met iei malaulaulahn soumwahu dou kan oh pil iangahki mehla kan me kin kohsang soumwahu pwukat. Nan pahro 1900, nan sapwen Iurop tohto oh nan United States, uwen reirei en mour en emen sang ah ipwidi kin mwotomwot sang sounpar 50. Ahpw sangete ahnsouwo kohdo, mour en aramas kin reireila kapwuriamwei, kaidehn ihte pwehki kekeiradahn pelien wini wehwehkidahr irehdi soumwahu kan ahpw pil pwehki kamwahulahn wiepen kamwakel oh wasahn kousoan kan.
9 Ahpw mendahki met, sounpahr kid kei mwohn pelien wini sukuhlkihdi iaduwen soumwahu kin doupeseng, Paipel kasalehdaiehr wiepen perepe kan me emen en doadoahngki pwehn irehdi ih sang soumwahu. E sohte kapwuriamwei me, Moses kak kosoiahki mehn Israel koaros nan ah mweio me re mour lel sounpar 70 de 80. (Melkahka 90:10) Iaduwen Moses kak ese soahngen kosonned en kamwakel pwukat? Pein Paipel kawehwehda: “Tohnleng kan patohwando” Kosonnedo. (Kalesia 3:19) Ehi, Paipel kaidehn pwuhk ehu me kin audaudki loalokong en aramas; ahpw pwuhk ehu sang rehn Koht
Pwuhk Katapan Ehu ong Mouren Ahnsouwet
10. Mendahki Paipel ntingdi kereniong sounpar 2,000 samwalahro, ia mehlel en ah kaweid?
10 Kaweid en pwuhk kan kin kalap meringla oh kin mwadang kopwungpwungla de welialihkihda kaweid kapw kan. Ahpw Paipel ni mehlel me tohrohr. Melkahka 93:5 mahsanih: “Sapwellimomwi kosonned akan me poatopoat.” Mendahki Paipel ntingda kereniong sounpar 2,000 samwalahro, ah mahsan kan kin kadoadoahk sangete ahnsouwo lel ahnsouwet. Oh mendahki soahngen poh dah kilitail de mehnia sahpw me kitail kin kousoan ie, mahsan pwukat kin kadoadoahk ong kitail koaros duwepenehte. Tehk duwen ekei karasaras kan en kaweid kesempwal, oh “likilik” kan en Paipel.
11. Sounpar eisek samwas samwalahro, dahme karehong pahpa oh nohno tohto en kamehlele duwen kaiane seri kan?
11 Sounpar eisek samwa samwalahro pahpa oh nohno tohto—kin ale kangoang sang “lamalam kapw kan” me pid kekeirada seri kan—oh kin medemedewe me ren dehr kaiane sen kan. Re lemeleme me irehdi seri kan kak kauwehla pepehm en seri kan oh karehong ren pwunod. Sounkaweid kan me kin mehlelki arail kaweid kin ngidingidki me pahpa oh nohno kan en kihong neirail seri kan kaweid marahrahte. Soahngen sounkaweid tohto pwukat kin ahnsouwet “kangoangehki pahpa oh nohno kan ren pwurehng kaiane neirail seri kan,” The New York Times ripohtki.
12. Dahme lepin lokaiahn Krihk me kin kawehwe “kaiahn” kin wehwehki, oh dahme karehda seri kan anahnehki soahngen kaian wet?
12 Ahpw, sangete mahs kohkohdo, Paipel kin kihda kaweid me oaretik, oh pahrek ong kaiane seri. E kaweidki: “Kumwail sahm akan, kumwail dehr kamwakara mwahl noumwail seri kan. A kumwail kaiahneirailda ni padahk oh lamalam en Siohwa.” (Episos 6:4) Lepin lokaiahn Krihk me kin kawehwe “kaiahn” kin wehwehki “kekeirada, kaiane, kaweid.” Paipel mahsanih me kaiahn, de kaweid, kin wia sansalepen limpoak en pahpa oh nohno. (Lepin Padahk 13:24) Seri kan kin keirada mwahu pahn kaweid pwung
-