Sawas ong Irail me Lelohng Tiahk Suwed nan Peneinei
Mie seri kan me irail me laud kan nan peneinei kin tiahk suwedih. Pali laud en ahnsou e kin kohsang arail pahpa de ohl men me arail nohno uhd pwoudikihda, rien arail pahpa de nohno de riarail pwutak me laudsang irail. Ekei pak lih akan nan peneinei pil kin wia met ahpw met sohte kin kalapw wiawi. Ehu pwuhk (The Silent Children) koasoia me tiahk suwed wet kin pidada en doahke paliwar ni ahl me sohte konehng de doadoahngki ewe pwehn mwadongki dipwisou en kaparapar de wia nsenen pwopwoud. En kasalehda limpoak nanpwungen me laud kan oh seri kan duwehte pwoalehdi emen sohte sapwung. Ahpw ma emen me laud kin ahnekihda ineng suwed sang soangen kasalepen limpoak wet de ma e kin wia soahng kan ong serio ni ahnsou me ira kelehpw oh e sohte kin wia soahng pwukat ma en serio eh nohno sohte mie, met kak kahrehiong ih en wia tiahk suwed ong serio.
“PALI laud en ahn Rachel mour, e kin ahneki pepehm me e wiahda sapwung oh me sohte katepen eh mour, oh e kin men kelekelehpw.” Dahme kakete kauwehla mouren lih pwopwoud menet nan Britain?
Emen serepein me sounpar 16 nan California koasoia: “I kin ahneki medek laud nan loaleiet me sohte pahn mwahula, e kin kamedek ong ie ahnsou koaros.” Dahme kahrehiong ih soangen medek wet?
Ara pahpa ko kin wia tiahk suwed ong ira ni ahnsou me ira tikitik. E kansensuwed pwe me tohto duwehte ira. Roporop me wiawi nan Amerika kasalehda me emen nanpwungen serepein limen oh emen nanpwungen pwutak ehk kin lelohng soangen kahpwal wet mwohn arail laudla. Pali laud en ahnsou, tiahk suwed wet kin kohsang aramas me seri pwukat kin ese oh met kin kalapw kohsang arail peneinei. Roporop sang wehi teikan pil kasalehda soahngohte.
Ni en sampah wet eh wie susuwedla, kahpwal wet pahn pil lalaudla. Lih tohto me iangala mwomwohdisohn Kristian pil kin ahneki kahpwal en pepehm pwehki ni ahnsou me irail tikitik, mie me wia tiahk suwed ong irail. Ekei kin tuhwong toahkte kan pwehn ale sawas, ahpw me tohto kin rapahki sawas sang riarail Kristian akan nan mwomwohdiso. Tohnmwomwohdiso kan kak sawas mehnda ma irail kaidehn toahkte kei? Pali laud en ahnsou re kak kihda sawas.—1 Deselonika 5:11.
Ma ke sohte nohn kamehlele kahpwal me re ahneki, medewe duwen dahme ekei irail kan me lelohng kahpwal wet koasoia mwurin sounpar tohto: “Erein sounpar 15, I wie kolokol soahng pwukat oh I ahneki pepehm me I wiahda sapwung . . . I kin uhdahn kailongki ohl kan!”
“I pehm me I wiahda sapwung oh pepehm wet suwed sang tiahk suwed me wiawiong ie.”
“I kak nda me I kakete kemeiehla pwehki dahme wiawio.”
“I sohte men pwopwouda pwehki dahme wiawi ong ie. I sohte men naineki seri kan.”
Toahkte riemen, Bruce A. Woodling oh Peter D. Kossoris koasoia duwen ire wet: “Lih akan me tiahk suwed wiawi ong irail ni ahnsou me re tikitik kin kalapw ahneki nsensuwed oh kapwunod laud.” Nan ehu makasihn, sukuhl laud en Washington koasoia: “Kahpwal kan me kin pwarada iei re ahneki pepehm me re wiahda sapwung oh nsensuwed, pepehm en me sohte kateparail, kahpwal en ehuiong meteikan pwehki re sohte kak likih ohl kan, oh kahpwal me pid nsenen pwopwoud.”—Medical Times.
Dahme kahrehda tiahk suwed wet kin kauwehla mouren aramas? Ehu makasihn koasoia duwen emen serepein me eh pahpa wia tiahk suwed ong ih: “Serepein me tiahk suwed wiawiongo kin kasik me eh pahpa pahn pere oh apwalih ih. . . . E sohte kak kasalehda de pehm eh nsensuwed pwehki dahme eh papaho wiahiong ih. E anahne peikiong eh papaho pwehki ma soh eh pahpao sohla pahn poakepoake ih.”—Child Welfare.
Pil emen me lelohng soangen kahpwal wet nda me tiahk suwed wet “uhdahn suwed oh roporop . . . oh uhdahn kauwehla en seri men eh kin likih aramas.”
Ekei serepein kan me lelohng tiahk suwed wet kin medewe me ihte ahl me ohl akan pahn kasalehda limpoak ong irail iei en wia nsenen pwopwoud, kahrehda re kin mwomwehda me irail aramas laud kei ong ohl teikan. Ekei serepein kan ni arail laudla, arail ineng en wia nsenen pwopwoud kin nohn daulihla, oh kahrehiong ren wendi rehn aramas tohto. Me tohto ahneki pepehm en lingeringer laud, pepehm me sohte kateparail oh keieu pepehm me irail me wiahda sapwung. Re pehm me irail me wiahda sapwung pwehki dahme wiawio oh re sohte kauhdi, de pwehki pein arail ineng suwed. Re pil pehm me irail me sapwung ma re ekiste perenki dahme wiawiong irail, oh ma tiahk suwedo kauwehla nanpwungen arail pahpa oh nohno.
Mie sawas me kak sewese irail en powehdi kahpwal pwukat?
Soahng me Ke Sohte Pahn Ndahng me Lel Kahpwal Wet
Emen lih me ahneki kahpwal kan pwehki e lelohng tiahk suwed wet erein sounpar tohto tuhwong elder kan nan mwomwohdiso pwehn koasoia eh kahpwal. E nda: “Brother pwukat nda I en manokehla dahme wiawi.” E sansal me brother pwukat men sewese ih pwehki soahng pwukat wiawiher mahs oh sohte mehkot me kak wiawi met, kahrehda dahme keieu mwahu en wia iei en manokehla mepwukat oh medewe soahng mwahu kan. (Pilipai 4:8) Ahpw, e sohte mengei en wia met.
Dahme kahrehda? Medewehla emen me sohla kak doadoahngki peho pwehki aksident. Kompoakepah kan kin mwemweitla reh pwehn sewese ih. Ia duwe, e pahn sawas ma re pahn ndaiong ih: ‘Manokehla dahme wiawi!’ Uhdahn soh. E sohte kak manokehla dahme wiawiero.
Duwehte met, lih tohto me lelohng kahpwal wet sohte kak uhdahte manokehla. Ong ekei, e kin mihmi rehrail ahnsou koaros. Emen nda: “Ei pahpa kahlapo wia tiahk suwed ong ie pak tohto ni ahnsou me I sounpar isuh. I sohte medewe me e pahn wiahiong ie soahngo. Met I kin pwurepwurehng tamanda dahme wiawi. I kin manokehla dahme wiawi ahnsoukis oh pwurehng tamanda oh I kin soumwahukihda. I kin namenek oh pehm me I samin, ahpw kaidehn ei sapwung.”
Ohlahn pepehm me kohsang kahpwal wet sohte kin sansal ahpw e kin duwehte lipwen ohla. Eri ia duwen meteikan kak sewese irail? Ehu iei en kin rong aramaso oh kangoange ih en kasalehda eh pepehm.
Soahng me Ke kak Ndahng me Lel Kahpwal Wet
Emen me kin sewese aramaso sohte pahn kin kadeik ih. Wahnpoaron Pohl kangoange Kristian akan: “Kumwail en kin kadekpene oh loallamwahupene.” (Episos 4:32) Irair pwukat kesempwal ni ahnsoun kihda kaweid.
Emen lih me lelohng kahpwal wet erein sounpar tohto sang eh pahpa ni ahnsou me e tikitik koasoia: “Elder kan (de irail me kin sewese emen) anahne uhdahn kadek.” Pil emen me eh pahpa wia tiahk suwed ong ih koasoia: “Dahme kesempwal iei en dehr pwuriamweikihla. Meleilei oh song en wehwehki, dehr iding pwehn koasoiahda pisetik kan koaros ahpw rong dahme e men koasoia. Song en wehwehki pepehm en aramaso.”
E sohte kin mengei en meleilei oh pil song en wehwehki aramaso ahnsou koaros. Emen lih nda me e kin kalapw kasalehda eh pepehm de lingeringer ni ahnsou me e kin koasoia duwen eh kahpwal. Ia duwe, soangen wiewia wet sohte kin kasalehda wahu? Mwein. Ahpw Kristian men me kin ‘loallamwahu’ kin mwadang wehwehki me liho sohte nsensuwed pah. Met kin kasalehdahte duwen eh pepehm.—Pilipai 2:1-4.
Patehng met, irail me kin kaweid anahne en rong duwehte Siohwa Koht eh kin ketin wia. (Melkahka 69:33) Irail en dehr mwadang en lokaia de kadeik. (Lepin Padahk 18:13; Seims 1:19) Ia duwe, en rong oh kihda mehn kamweit kak uhdahn sawas? Ei. Emen me lelohng kahpwal wet nda: “I koasoiaiong emen Sister mah duwen ei kahpwal oh met kahrehda ei nsenamwahula! I . . . iang ih sengiseng.” Pil emen koasoia: “I leme ei kin kak koasoiong emen iei me sewese ie laud.”
Ma emen kin ahneki kahpwal en ohlahn pepehm, emen me koahiek ele pahn kak sewese ih en kasawihada kahrepen eh kahpwalo oh ia duwen eh kak powehdi. Soangen peidek pwukat kak sewese ih en kasalehda eh pepehm loal kan: “Ke men koasoia dahme wiawi? Ia omw pepehm ong pein kowe? Ia omw pepehm ong omw pahpa [de rien omw pahpa de nohno, de emen me wia tiahk suwed ong uhk]? Ke kin kapwukoahkin uhk dahme wiawi? Ke kin medewe me met kahrehiong uhk en suwedsang meteikan? Emen sounkaweid limpoak pahn kasalehda me e sohte kin pwuriamweikihla en aramaso pasapeng. Ahpw, e kin kasalehda me soangen pepehm pwukat kin wiawi. Ekei kin nsenamwahula ni arail kin esehda duwen met.
Ia duwen ma emen kasalehda me e pehm me sohte katepe pwehki dahme wiawi? Emen lih pwulopwul me eh pahpa kahlap, eh pahpa oh ohl me pwoudiki eh nohno wia tiahk suwed ong ih koasoia: “Irail [sounkaweid kan] kak sewese ie pwe ien ese me mie katepei. Mahs I kin ahneki pepehm me I weksang meteikan nan sukuhl. I pehm me I samin sang meteikan. Ni ahnsou me I pwulopwul I lelohng kahpwal kan. Ahpw met I ese me Siohwa sohte kin ketin kailongkin ie pwehki dahme wiawi. E kin ketin kesempwalkin ie.—Melkahka 25:8; 1 Sohn 4:18, 19.
Irail me lelohng soangen tiahk suwed wet pil kin kalapw lingeringer. Linda Sanford kawehwehda kahrepe nan nah pwuhk: “Ni serio eh kin laudla, e kin wehwehkihla uhdahn wehwehn wia nsenen pwopwoud oh e kin esehda uwen suwed en dahme aramas laudo wiahiong ih. Met kahrehiong ih en pehm me aramaso pitihdi ih. E kin wauneki oh likih aramas laudo mahs. E esehda me dahme aramas laudo kin nda me likamw.”
Pepehm en lingeringer oh pepehm me ih me sapwung kakete tikitikla ma aramas me wia tiahk suwedo pahn wehkada eh sapwung koaros oh pek mahk. Emen me lelohng soangen kahpwalo sang rehn eh pahpa me selidi mwurin eh dierekda koasoia: “Sounpar siluh samwalahro, ei pahpao kihong ie kisakis ehu oh nda: ‘I men ken ese me I uhdahn pek mahki soahng tohto me wiawi nanpwungata.’ I wehwehki dahme e ndinda oh I mahkohng ih. Met nanpwungat mwahula.”
E kansensuwed pwe tohto irail me kin wia tiahk suwed wet sohte kin wehkada soahng koaros de ekei kin kasalehda ekeite soahng kan me re wia. Eri, ni ahnsou me lih emen kin rapahki sawas, me wiahda tiahk suwedo ele melahr. Ahpw, eh lingeringer mihmihte. Irail me kin kihda kaweid kak sewese ih. Re kak kasalehda ni kadek me re wehwehki kahrepen eh kin lingeringer. Siohwa pil kin ketin engieng rehn irail kan me sohte kin koluhla.—Sohn 3:36.
Ahpw re pil anahne kasalehda ni kadek keper kan me kak kohsang ma e kolokolte eh lingeringer. (Episos 4:26) Re kak sewese ih ni elen kadek en medewe duwen met sang ni arail pahn doadoahngki peidek pwukat, “Omw lingeringer kin sewese iuk de e kin wia mehkot suwed ong uhk? Ni omw kin kolokolte omw lingeringer, ke kin mweidohngete aramaso en kin kansensuwedih iuk? Ke uhdahn lemeleme me e pitsang dahme e wia? Kaidehn Siohwa iei Sounkopwung me pahn pil kadeik irail kan me wiahda dihp ni rir?”—Melkahka 69:5; Luk 8:17; Rom 12:19.
Kawehwe audepen Rom 12:21 ni elen kadek pahn kak sawas. Kahrepen kaweid wet iei en sawas ahpw kaidehn en kadeik de iding. Ke dehr ndaiong ih soangen pepehm dah me e anahne ahneki. E pahn mwahu en rong oh diarada ia eh pepehm kan oh ni kadek idek reh peidek kan pwehn sewese ih en wehwehki dahme kahrehda e ahneki soangen pepehmo.
Ma eh pepehm kan kin kasalehda me ih me sapwung, e pahn mwahu en kasalehiong serio me tiahk suwed me wiawihong ih kaidehn eh sapwung. Seri kan kin kalapw kasalehda arail poakepoake me laud kan. Ahpw re sohte kin medewe duwen nsenen pwopwoud. Ehu pwuhk koasoia: “Serio sohte kin medewe me kasalepen eh limpoak kin pid nsenen pwopwoud. Tiahk suwed wet iei en aramas laudo eh madamadau duwen dahme serio mwahuki pwehn kaitarala pein eh anahn kan.”—The Silent Children.
Emen me lelohng kahpwal wet ni ahnsou me e tikitik kak uhdahn kamehlele me Koht kin ketin wehwehki oh poakohng ih. E kak kamehlele met pwehki Siohwa pil kin ketin mahkohng irail kan me wiahda dihp laud kan ma re koluhla oh wekidala arail wiewia kan.—1 Korint 6:9-11.
Madamadau Toupahrek
En sewese irail kan me ahneki kahpwal en pepehm sohte mengei. E sohte kak wiawi erein minit keite nan Wasahn Kaudok me aramas tohto mi ie. Anahne kanengamah, limpoak, kadek, doadoahk laud oh keieu, ahnsou laud. Pepehm wet sohte kak mwadang mwahula. Anahne ahnsou laud en koasokosoi oh kapakap mwohn emen me ahneki kahpwal wet eh kak nsenamwahula. E sohte kak manokehla dahme wiawi. Ahpw e kak esehla ia duwen eh pahn powehdi eh pepehm.
Kahrehda emen koasoia: “I kin ahnekihte pepehm me sohte katepei. Ahpw I kin ndaiong pein ngehi me met sohte mehlel. Mwurin rahn ehu, pepehmo kin sohla mie.” Pil emen koasoia: “I sukuhlki sang nan Paipel I en kin mahkohng meteikan oh sewese irail ah dehr pein poakeiehla.” Pil emen nda: “Irail kin sewese ie en ese me Siohwa kin ketin poakohng ie . . . I pahn powehdi ei kahpwal kan koaros sang ni sapwellimen Siohwa sawas.”—Melkahka 55:22.
Sawas me Keieu Mwahu
Ni ahnsou me Sises ketiket pohn sampah, e ketin kamwahwihala irail me ahneki kahpwal en paliwar, “me nehtuk kei” oh “ekei me dengideng.” (Madiu 15:30) Nan Koasoandi Kapw, manaman wet pahn pwurehng wiawi oh kahpwal en paliwar koaros solahr pahn mie.—Aiseia 33:24.
Ong irail kan me ahneki kahpwal en pepehm, pali laud en ahnsou sawas ni limpoak oh kanengamah en irail Kristian akan me kin doadoahngki Mahsen en Koht kak sewese irail en powehdi arail kahpwal kan oh diarada peren ni arail kin papah Siohwa. (Seims 5:13-15) Ahpw inou wet pahn pweida nan Koasoandi Kapw: “Kahpwal akan en mahs pahn sohrala oh manokonokla.” (Aiseia 65:16) Kahrehda sapwellimen Koht ladu kan koaros kin kamehlele oh kasikasik ahnsou me Koht “pahn kin ketin limwihasang pilen masarail koaros. Mehla solahr pahn wiawi, solahr mwahiei, solahr nsensuwed, solahr medek. Soahng mering kan sohralahr.” (Kaudiahl 21:4) Ih ahnsowo me soumwahu koaros iangahki kahpwal en pepehm pahn mwahula.
[Blurb nan pali 9]
“I kin manokehla dahme wiawi ahnsoukis oh kin pwurehng tamanda oh I kin soumwahukihda”
[Blurb nan pali 10]
‘Ei kin kak koasoiong emen iei me sewese ie laud’