Watchtower ONLINE LIBRARY
Watchtower
ONLINE LIBRARY
Ponapean
  • PAIPEL
  • SAWASEPEN PAIPEL KAN
  • MIHTING KAN
  • w15 6/1 pp. 3-5
  • Ia Duwen Palien Sains Eh Kin Kamwakid Omw Mour?

Sohte kasdo ong met

Kupwurmahk, mehkot sapwung en kihda kasdo

  • Ia Duwen Palien Sains Eh Kin Kamwakid Omw Mour?
  • Kahn Iroir Pakpakairki Wehin Siohwa—2015
  • Sawaspen Oaralap kan
  • Ire kan me Duwehte Met
  • IREPEN PALIEN SAINS
  • Mie Irepen Palien Sains
    Kahn Iroir Pakpakairki Wehin Siohwa—2015
Kahn Iroir Pakpakairki Wehin Siohwa—2015
w15 6/1 pp. 3-5

OARALAP | PALIEN SAINS WILIANDIHER PAIPEL?

Ia Duwen Palien Sains Eh Kin Kamwakid Omw Mour?

Nin duwen ehu dikseneri kawehwehda, sains iei “doadoahk en onopki ni pisetik duwen mour oh wiewia en meh ieu pahnlahng oh nin sampah sang ni omw kasawih, sohngada, oh kilelehdi uwen laud de tikitik.” E uhdahn apwal oh kaweikek en wia doadoahk pwukat koaros. Saintis kan kin nannanti wia doadoahk en sohngada oh keseu erein wihk, sounpwong de pil sounpar tohto. Ekei pak, re sohte diarada dahme re raparapahki, ahpw pak tohto re kin diarada soahng kan me imwila wia kamwahu ong aramas. Medewehla ekei soahng pwukat.

Ehu kompani nan Iurop kihpene soangen pilastik kehlail oh mehn kamwakel (filter) pwehn wiahda dipwisou ehu me kak kahrehda aramas en dehr soumwahuda ni ar nim pihl samin. Soangen dipwisou duwehte met kin kadoadoahk nan kahpwal laud kan, duwehte rerrer en sahpw me wiawi Haiti nan pahr 2010.

Koasoandi ehu me adaneki Global Positioning System (GPS) kin doadoahngki siknel sang satellite kan pahnlahng pwehn diarada wasa kan. Dipwisou wet uhdahn wiawihda ong palien mahwen. E kin sewese kaweid soun katanga werennansapw, sompihr, sohp kan, oh pil soun kesik mahn oh soun alu nanwel kan ren ese wasa ren kohla ie. Kalahngan ong saintis ko me wiahda dipwisou wet pwehki GPS kin kamengeila omw pahn diar wasa me ke men kohla ie.

Ke kin doadoahngki cell phone, computer de Internet? Ke tehk me omw roson mwamwahula de mwahulahr pwehki wini kapw kan? Ke kin dake sompihr kohla wasa kan? Ma ei, ke kin paiekihda ekei soahng kan me palien sains wiahda me kamengeila mour ong aramas. Sains kin kamwakid omw mour ni ahl mwahu tohto.

IREPEN PALIEN SAINS

Ni arail nantihong kalaudehla dahme irail ese, saintis kan rahnpwukat kin raparapahki laud soahng kan duwen lahng oh sampah. Sounkasawih kehl en karakar kin rapahki dahme kin wiawi nan atom, oh sounkasawih usu oh planet kan nantihong en rapahki dahme wiawi sounpar lik lik kei mwoweo pwehn wehwehkihla ia wasa lahng tepisang ie. Ni arail wia roporop loal pwukat, pil lella wasa kan me sohte sansal oh sohte me kak lel, ekei saintis medewe me ma Kohto nan Paipel mie, re pahn kak diar ih.

Ekei saintis oh ohl loalokong ndand kan pil men wia laudsang. Re wia dahme emen sounnting en pwuhken sains Amir D. Aczel kahdaneki “akupwung ehu me poahsoankihda sains me dene sohte Koht.” Karasepe, emen saintis ndand kose me “pwehki sohte mehn kadehde me Koht emen kapikada lahng, met kasalehda ni soh peikidpe me soangen koht menet sohte mie.” Ekei pil kose me wiewia kan me Kohto nan Paipel ketin wiahda wiahte “akmanaman” kei de soahng kei me aramas sohte kak wehwehki.a

Ahpw mie peidek ehu: Palien sains uhdahn esehla duwen lahng oh sampah pwe ren kak kasalehda dahme uhdahn mehlel? Pasapengo iei soh. Palien sains uhdahn kekeirda laud, ahpw saintis tohto pohnese me miehte soahng tohto me re sohte ese de sohte kak esehda. Saintis men me adaneki Steven Weinberg koasoiahki duwen eh wehwehki kapikipik kan koaros: “Se sohte pahn wehwehkihla soahng koaros.” Sounkasawih usu oh planet kan, Professor Martin Rees, sang Great Britain, ntingihedi: “Ele mie soahng kan me aramas sohte pahn wehwehkihla.” Ni mehlelo, palien sains saikinte esehda pali laud en kepikipik kan koaros, sangete kisin war tikitik (cell) lella lahng me inenen laud. Tehk karasepe pwukat:

  • Irail sounkasawih soahng kan me momour (biologists) sohte uhdahn wehwehki dahme kin wiwiawi nan kisin war (cell) kan. Palien sains saikinte uhdahn sapengala soangen peidek kan duwehte ia duwen war kan kin doadoahngki kehl, ia duwen arail wiahda protein, oh ia duwen arail kin tohrohrpeseng.

  • Rahn koaros kitail kin mwekidki kehl me kin kolokol sampah nan dewe (gravity). Ahpw kehl wet wiahte mehkot rir ong saintis kan. Re sohte uhdahn ese ia duwen kehl wet eh kin waikidi aramas ni ar kin lus de ia duwen eh kin kolokol maram ni maramo eh pidakih sampah.

  • Irail sounkasawih ia wasa lahng tepisang ie (cosmologists) kasalehda me mpen persent 95 en dahme wiahda lahng sohte kin sansal oh me neirail kepwehn doadoahk kan sohte kak kilangada. Re katohrepeseng met ni soahng riau. Re kamehlele me ehu (dark matter) iei me kin wiahda pali laud en nan wehwe ahpw saikinte emen me kilang. Meteio (dark energy) iei mwomwen kehl ehu me mihla wasa koaros nan wehwe oh kin kamwadangahla lalaudlahn lahng. Saikinte me wehwehkihda ia mouren meh riau pwukat.

Pil mie soahng teikan me saintis kan kin pwonopwonki. Dahme kahrehda met kesempwal? Emen sounnting en pwuhken sains me ndand ntingihedi me soahng kan me re sehse uhdahn tohtohsang dahme re kin ese. Ong ih, palien sains anahne kahrehiong emen en pwuriamweila oh men kalaudehla eh sukuhlki, ahpw kaidehn en kahrehiong ih en sapwungki ire teikan.

Eri ma ke medemedewe ma palien sains pahn wiliandi Paipel oh kihsang padahk kan duwen Koht, medewehla ire wet: Ma saintis loalokong kan oh neirail kepwehn doadoahk kehlail kan kak wehwehkihla ekiste duwen soahng kan pahnlahng oh sampah, e pahn pwung en mwadangete soikala soahng kan me re sohte kak kasawihada? Ni kaimwiseklahn oaralap ehu me pid poadopoad oh kekeirdahn palien kasawih usu kan, ehu pwuhken dikseneri (Encyclopedia Britannica) kasalehda ni inen: “Kereniong sounpar 4,000 mwurin arail wia roporop duwen usu kan, dahme dierek duwen lahng ele sohte weksang dahme dierek ni mwehin mehn Papilon kan.”

Sounkadehdehn Siohwa kan wauneki ahn emenemen pwuhng en wiahda eh pilipil duwen ire wet. Se kin nantihong doadoahngki kaweid en Paipel me mahsanih: “Kumwail kadekohng [“kasalehda toupahrek,” NW] aramas koaros.” (Pilipai 4:5) Soangen madamadau wet me kahrehda se men luke iuk ken kasawih ia duwen palien sains oh Paipel ara kin dokpene oh pwungpene.

a Ekei aramas sohte men wadek Paipel pwehki dahme pelien lamalam kan padahngki mahs oh ahnsouwet, duwehte soangen padahk me dene sampah mi nan werengen lahng, de me Koht ketin kapikada mehkoaros erein rahn weneu, ehuehu rahn ko reireiki awa 24.​—Menlau kilang koakon “Paipel oh Dahme Palien Sains Kasalehda.”

Paipel oh Dahme Palien Sains Kasalehda

Paipel kaidehn pwuhken sains ehu. Ahpw sounnting kan en Paipel kasalehda ire mehlel kan me saintis kan rahnwet pahn men ese duwe. Iet ekei karasepe kan.

  • Uwen werei en lahng oh sampah

    Saintis kan kamehlele me sampah wet mihmikiher mpen sounpar pahlik oh lahng mihmihki sounpar lik pak 13 de 14. Paipel sohte kasalehda iahd me lahng oh sampah kepikipikda. E pil sohte kasalehda me sampah mihmihki mpen sounparte 10,000. Tepin iretikitik en nan Paipel mahsanih: “Ni ahnsou me Koht tepin kapikada sampah oh mehkoaros me mi pahnlahng.” (Senesis 1:1) Iretikitik wet mweidohng saintis kan ren diarada nin duwen me pwung ong arail doadoahk ia uwen werei en pahnlahng oh sampah ara mihmiehki.

  • Kaunopada sampah pwe aramas en kousoan ie

    Senesis irelaud 1 doadoahngki lepin lokaia wet “rahn” pwehn kasalehda duwen ahnsou me sampah wiawihda pwe soangsoangen mour koaros pahn kousoan ie. Kepikipikdahn aramas iei me kaimwisekihla kepikipikda pwukat. Paipel sohte kasalehda ni sansal uwen werei en rahn en kepikipik weneu ko. Ahpw e mweidohng saintis kan ren onopki oh diarada ni pwung uwen reirei en rahn ako. Kitail ese me ehuehu rahn en kepikipik ko sohte reireikihte awa 24.

  • Sampah wie langalang

    Paipel mahsanih me sampah wie langalang “nan wehwe.” (Sohp 26:7) Sohte wasakis me e mahsanih me sampah wet mi pohn pwopwen kodon men de ni tihnsewen elipant kan me kesihnen pohn wehi men, nin duwen me ekei soai wadawad kan en mahs kasalehda. Ahpw Paipel mweidohng palien sains en diarada. Kedekedeo, Nicolaus Copernicus oh Johannes Kepler kawehwehda ia duwen kehl ehu me soh sansal eh kin kamwakid planet kan en pidakih ketipino. Mwuhr, Isaac Newton kasalehda ia duwen kehl me adaneki gravity kin kaukaweid mwekimwekid en soahng koaros nan wehwe.

  • Kaweid kan duwen mwakelekel oh irehdi soumwahu

    Pwuhken Lipai kin audaudki kaweid kan ong mehn Israel ko duwen arail pahn soikala soumwahu lusulus kan, oh pil en katohrehla aramas oh mahn soumwahu kan pwe soumwahu en dehr doupeseng. Me pid mwakelekel, ahpw keieu duwen wasahn kainen, kosonned me kileldi nan Deuderonomi 23:12, 13 kehkehlingkihong mehn Israel ko ren wiahda arail wasahn kainen likin arail kahnimpwalo. Ni arail pahn kin kainen mwenge, re anahne “sarepedi” nan pwoahr. Saintis kan oh toahkte kan diarada anahnepen arail en wiahda soangen koasoandi pwukat sounparte 200 samwalahro.

Iren Paipel kan me ke ahpwtehn wadek ntingdier sounpar tohto samwalahro. Ia duwen sounnting en Paipel ko ar medewehda soangen ire mehlel pwukat mendahki pali laud en aramas loalokong en arail mwehio sohte ese duwen soahng pwukat? Koht, me ketikihda Paipel ketin sapengki met: “Pwe duwen nanleng eh ileilesang sampah, ih duwen kupwurei oh wiewia kan eh ileilesang amwail kan.”​—Aiseia 55:9.

    Pwuhk kan en lokaiahn Pohnpei (1987-2025)
    Log Out
    Log In
    • Ponapean
    • Share
    • Me Ke Mwahuki
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Share