¿IMATAJ KANQA JALLPʼANCHEJWAN?
MISKʼI YAKU
YAKU mana kajtenqa, astawanraj miskʼi yaku mana kajtenqa, mana kausay kay jallpʼapi kanmanchu. Tukuy kausajkunaj ukhunkupeqa yakupuni aswan ashkha. Sichus yaku qochas, mayus, joqʼo jallpʼas, jallpʼa ukhupi yakuspis mana kanmanchu chayqa, mana tomanankupaj yaku kanmanchu ni runaspajpis, ni animalespajpis, nitaj qarpanapajpis.
Miskʼi yaku tukukapushan
Jallpʼanchejpi chʼaki jallpʼamanta nisqa yaku aswan ashkha kajtinpis, Organización Meteorológica Mundial nisqanman jina, “tomanapaj jina maykunapichus miskʼi yakus tiyan chay lugaresqa may pisisitulla kanku”. Ajina pisisitulla kajtinpis, chayqa mana pisichu kay jallpʼapi kausay kananpaj. Jinapis yakoqa sapa kuti astawan contaminasqa, niñataj tarikuyta atikullanchu. Chaytaj kashan tiempo cambiasqanrayku, anchatataj yakuta usuchisqanchejrayku. Yachayniyoj runasqa yuyanku kaymanta 30 watasman jina, 5.000 millones runaspaj jina niña allin yaku kananta.
Jallpʼanchejqa kausay mana chinkananpaj jina ruwasqa kashan
Jallpʼaqa ruwasqa kashan ni pipaj yaku pisinanpaj jina. Yakoqa sapitallanmanta llimphuchakuyta atin. Chantapis jallpʼa, yaku ukhupi kausajkuna, intej kʼanchayninpis yanapallankutaj yaku llimphuchakunanpaj. Qhawarina imaraykuchus jallpʼanchej kausay mana chinkananpaj jina ruwasqa kasqanta.
Sutʼitaña yachakun jallpʼaqa yakuta ashkha imasmanta llimphuchayta atisqanta. Joqʼo jallpʼaspeqa wakin plantas tiyan, chaykunataj chʼonqanku nitrógeno nisqata, fósforo nisqata, pesticidas nisqatapis, chaywan yanapanku yaku llimphuchakunanpaj.
Cientificosqa yachankuña imaynatachus yaku sapallanmanta llimphuchakusqanta. Imachus yakuta chʼichichan chaykunaqa, yaku risqanman jina pisimanta pisi chullurapun, mana rikukoj khuritus tiyan chaykunataj qʼalata chinkarpachin.
Miskʼi yakuspi kaj almejas, mejillones nisqa animalitosqa, uj mashkha diasllapi yakumanta mana allin quimicosta orqhoyta atinku. Ichapis runas yakuta llimphuchanapaj imastachus ruwanku chaymanta nisqa, aswan sumajtaraj llimphuchayta atinku.
Jallpʼanchejpeqa yaku mana tukukunchu vausispa pataman wicharisqanrayku, chaymantataj watejmanta urmamusqanrayku, chayta ninchej ciclo del agua nispa. Chay kasqanrayku, waj imasraykupis yakunchejqa mana aswan pataman pasapunchu, nitaj chinkapunchu.
Allinchayta munanku
Aceite sutʼushan chaykunasta allinchaspa, mana allin quimicosniyoj imastataj maychus kananman wijchʼuspa, yanapakushanchej miskʼi yakus llimphullapuni kananpaj.
Yachayniyoj runasqa niwanchej yakuta amapuni usuchinanchejta. Chantapis ninku yakuta mana chʼichichanapaj autonchejmanta, motonchejmanta aceite sutʼushan chayqa, chay rato chayta allinchanata. Nillawanchejtaj medicamentosta ama baño tazaman wijchʼuykunata, nillataj cañeriasman jichʼaykunata wañuchej imasta.
Wakin ingenierosqa marpi kaj yakumanta kachinta orqhonankupaj, tʼukunapaj jina mosoj imasta ruwanku. Ajinamanta aswan ashkha runaspaj yaku kananpaj.
Tukuy chayta ruwajtinkupis, manarajpuni allinchayta atinkuchu. Mar yakusmanta kachinta orqhonankupajqa ashkha qolqe necesitakun, may chhika corrientetaj. Chayrayku mana atinkuchu ashkha kachi yakuta allin yakuman tukuchiyta. 2021 watapi, Naciones Unidasqa yakuta cuidanamanta kayta nerqa: “Mundo enteropi, kunanmanta nisqa uj jinatawanraj kallpachakunanchej tiyan yakuta cuidanapaj”, nispa.
¿Imaraykú sumaj imasta suyakusunman?¿Imatá Biblia nin?
“Diosqa yaku vausita pataman oqharin, chantá paraman tukuchin. Paraqa phuyusmanta jichʼakamun, tukuypaj yaku kananpaj” (Job 36:26-28).
Diosqa ciclos naturales nisqata churarqa jallpʼanchejmanta yaku mana chinkananpaj (Eclesiastés 1:7).
Kaypi piensariy: Diosninchejqa yakuta sapallanmanta llimphuchakunanpaj jina ruwarqa. Jina kajtin, ¿nichu atinman, munanmantaj runas yakuta chʼichichasqankuta llimphuchayta? “Diosqa nin jallpʼanchej mosojyananta” nisqa yachaqanata leeriy kay revistaj 15 paginanpi.