19 Yachaqana
¿Imaraykutaq mana sunqu tiyasqa kakuqta saqiwankuchu?
Juk wayna imaynatachus purisqanwan, tukuy ladota qhawasqanwan, iskaychasqajina kasqanwan ima, wak waynaswan reparachikun manaraq unaychu yachaywasiman yaykusqanta. ¡Chayta reparaspataq usqhayllata muyuykunku millay chanzastataq niyta qallarinku! Chay waynataq pʼinqakuywan, bañoman pakakuq ayqin. Qhipanmantataq asiykukunku.
RIKUNCHIKJINA achkha waynasqa, wak waynasmanta chanzakunku, asipayanku ima. Ñawpa tiempopipis, wakin wawasqa jinallatataq profeta Eliseomanta, profeta kasqanmanta asipayarqanku, mana jatunpaq qhawaspataq qhaparirqanku: ‘Pʼaqla wicharimuy, pʼaqla wicharimuy’, nispa (2 Reyes 2:23-25). Kunan tiempopis achkha waynas, sipaskuna ima, wakkunamanta chanzakunku, sunqunkuta nanachinankupaqjinataq tukuy imata ninku.
Kay libro Growing Pains in the Classroom (May llakiywan yachaywasipi yachakuyta tukuqkuna) nisqata qillqaqkunamanta juknin, yuyarikuspa nin: “Ñuqa 9 watataña yachaywasipi kachkaptiy, compañerosniypaq juchʼuysitu karqani. Tumpa yachayniyuq kay, juchʼuysitu kay ima, yachaywasipi kachkaptinchik may llakiy: juchʼuysitu kasqaymanta, mana maqawaqkunaqa, yachayniyuq kasqaymantañataq maqawaq kanku. Chantá lentesniyuq kasqaymanta, ‘tawa ñawi’, nispa sutichawanku, yachayniyuq kasqaymantataq, ‘chakisniyuq diccionario’, nispañataq niwarqanku, chantá wak 800 saqra sutista churawarqanku”. Kay The Loneliness of Children (Wawaspa sapayakuyninku) nisqa librota qillqaq nin: “Mana allinta parlayta atiqkuna, ruwasqankupi jukjinastaq kaqkuna ima, wak wawaspa, asipayananku kanku”.
Wakinqa, mana atipachikuyta munaspa sunquta nanachinapaqjina millay parlaykunawan kutichillankutaq (achkha kutitaq tatasninkumantañataq chanzakunku). Chaywanpis wakin waynas, sipaskuna ima, mana kikillanwantaqchu kutichinku. Juk wayna yuyarikun, compañerosnin asipayasqankurayku, ‘wiksa qʼiwiy japʼisqanta’, mana allinchu sientekusqanta, manchachikusqanta ima. Manataq yachakusqantapis japʼiqayta atiqchu, compañerosnin imatañataqchus ninankupi tʼukurisqanrayku.
Mana asikunapaqchu
¿Qamtapis millay chanzastachu nisunku? Jina kaptin, chay ruwasqankuta, Dios, mana asikunapaqjinachu qhawasqanta yachasqaykiqa, ichá mayta sunquchasunkiman. Abraham, Isaacta, ñuñumanta pʼitisqanku pʼunchaypi, raymita ruwasqanmanta parlarina. Isaacman, tatasnin herenciata saqinankuta yachaspa envidiaraykusina, Abrahampa kuraq wawan Ismael, Isaacmanta ‘chanzakuyta qallarirqa’. Chay chanzakusqanwanqa ‘qhatiykachachkanmanpisjina’ karqa, asikunapaqjina kaptinpis (Gálatas 4:29). Saraqa, Ismael, Isaacta chiqnikusqanrayku asipayasqanta repararqa. Ajinata asipayasqanqa, Diospa munayninmanjina, Isaacpa ‘mirayninniqta’, Mesías jamunanmanta asipayachkanmanpisjina karqa. Chayrayku Abrahamqa, warmin mañasqanmanjina, Agarta, wawantawan wasinmanta qharqurqa (Génesis 21:8-14).
Kikillantataq, wakin waynas, sipaskuna ima, llakichisunankurayku tukuy imata nisusqankuqa, mana asikunapaqjinachu... astawanraq, Bibliap nisqanmanjina kawsanaykipaq mayta kallpachakuchkanki chayqa. Juk cristiano wayna chayri sipas, Diospa Reinonmanta willamusqanrayku may riqsisqa. Jehovamanta sutʼinchaq waynas chayri sipaskuna ninku: “Diospa Reinonmanta willaqta rikuwasqaykurayku, compañerosniykuqa asipayawayku, millay palabrasta niwayku ima”. Imaynatachus ñawpa tiempopi chiqa sunquwan Diosta yupaychaq waynasta asipayarqanku, ajinallatataq kunan tiempopipis, cristiano waynasta ‘asipayanku’ (Hebreos 11:36, Qheshwa Biblia). ¡Kay waynasqa, mayta kallpachakuspa aguantasqankurayku, allinta ruwanki ninata necesitanku!
¿Imaraykutaq chayta ruwanku?
Wak waynas chayri sipaskuna, sunqu tiyasqa kakuqta saqisunankupaq, imatachus ruwanaykimanta ichapis tapurikunki. Ñawpaqtaqa, imaraykuchus qammanta chanzakusqankupi, asipayasusqankupi ima tʼukuriy. Proverbios 14:13 pʼitipi nin: “Runaqa asishaspapis, sonqonta nanachikuyta atin”, nispa. Wakkunamanta asikuqkunaqa, asikuspapis sunqunkupi ‘ni piniyuqjina, may llakisqas kachkanku’ (Isaías 65:14). Achkha kuti sunqun ukhupi llakiyninkuta pakaykunankupaq, wakkunamanta asikunku. Wakkunamanta asikusqankuwantaq ichá paykuna kikin nikuchkanku: ‘Ñuqayku kikiykuwan mana allinchu kayku, chaywanpis wakkunata kʼumuykachachispaqa allin kayku’, nispa.
Chantapis envidiaqa, wak runasta asipayanankupaq tanqallanmantaq. Biblia, Josemanta parlasqanta yuyarikuy, Josep hermanosninqa paypa contranpi uqharikurqanku, tatankupaq, José may munasqa kasqanrayku. Chay envidiakuyqa, mana paymanta millayta parlanallankupaqchu tanqarqa, manaqa, ¡wañuchinankupi tʼukurinankukama tanqarqa! (Génesis 37:4, 11, 20). Kunan tiempopipis, yachaywasipi yachakuq wayna, may yachayniyuq kasqanrayku, yachachiqkunapaq munasqa kasqanrayku ima, compañerosnin paymanta envidiakunkuman. Paymanta asikusqankuraykutaq yuyankuman manaña yachayniyuq kananpaq kallpachakunanta, manaña yachachiqninpaq munasqa kayta munananpaq ima.
Rikukunjina, wakkunamanta asikuqkunaqa, iskaychasqajina sientekunku, endividiakunku, paykuna kikinkuta mana munakunkuchu. Chaywanpis, ¿juk wayna pay kikinta mana munakusqanraykuchu, qam kikiykita mana munakullankitaq?
Wakkuna asipayawaptinku, ¿imatá ruwayman?
Salmo 1:1 pʼiti nin: “Kusikuyniyojmin runaqa [...] asikojkunawampis mana khuskachakojqa”, nispa. Asipayasuqkunata yachapayanki chayqa, astawan asipayasunankupaq tanqachkanki. Biblia nin: ‘Ama pimampis saqramanta saqrallatataq kutichiychiqchu. Astawanqa saqra kaqta allin kaqwan atipay’, nispa (Romanos 12:17-21).
Eclesiastés 7:9 pʼiti nin: “Ama imamantapis usqhayllata phiñakuychu, imaraykuchus phiñakoyqa wampu runasllapaj allin”, nispa. Chayrayku, ¿asipayasusqallankupipunichu tʼukurinayki tiyan? Wakkuna qammanta asikuptinku, rikchʼayniykimanta chanzakuptinku, sunquykita nanachisuptinku ima, mana chayllapipunichu tʼukurinayki tiyan. Chay nisusqanku sunquykita nanachisunanpaqjina kaptinpis, mana phiñachisunankupaqjinachu nichkasunku. Chayrayku pillapis, mana munachkaspalla sunquykita nanachisunki chayqa, ama anchata llakikuychu. Chay nisusqanku mana phiñachinasuykipaqjina kaptinqa, imachus asikunankupaqjina kasqanta reparakuy. Imaraykuchus juk ‘tiempo asinapaq tiyan’, chayrayku, usqhayllata phiñarparikuyqa, mana allinchu kanman, nitaq allinpaqchu qhawachikuwaq (Eclesiastés 3:4).
Millay palabraswan sunquykita nanachisuptinku, ¿imatá ruwawaq? Yuyarikuy, pichus asipayasuqqa, imaynatachus kutichinaykita rikuyta munasunki, llakiyniykimanta kusikunanpaq. Paymanta vengakunki, kutichinki, imatachus nisusqanmanta waqanki ima chayqa, qammanta asikuqqa astawan asipayallasunqapuni. Chayrayku mana usqhayllata phiñakunaykichu tiyan. Wakin kuti, tukuy imata nisusqanta mana kasuta ruwasqaykiqa, may allin.
Salomón nin: “Ama runaspa tukuy ima nisqankuta kasuta ruwaychu. Ajinamanta contraykita kamachiykej parlasqantapis mana uyarinkichu. Qampis sonqoykipi yachanki mashkha kutistachus waj runaspa contrankuta parlasqaykita”, nispa (Eclesiastés 7:21, 22). Wakkuna “tukuy ima nisqankuta” kasuta ruwasqakiqa, nisusqankumanta anchata llakikuchkasqaykita rikuchin. ¿Allinta tʼukurispachu, imatapis nisunku? Apóstol Pablota, judiosqa envidiarayku juchacharqanku, paytaq nirqa: ‘Ñuqaqa mana llakikunichu allinchus manachus ruwasqay kasqanta qamkuna ninawaykichiqmanta nitaq wak runas ninawankumantapis. Dioslla ninqa allinchus manachus ruwasqay kasqanta’, nispa (1 Corintios 4:3, 4). Pablotaqa, Diospa qayllanpi kasqan, wakkuna paypa contranpi parlasqankumanta mana manchachikunanpaq, sinchita sayananpaq ima, yanaparqa.
‘Runap ñawpaqinpi kʼanchayniykichik kʼanchachun’
Wakin kuti, ichá cristianojina kawsachkasqaykimanta asipayasunqanku. Cristopis “sajra imasta” nisqankuta aguantarqa (Hebreos 12:3). Jeremiastapis, Diospa nisqanta mana manchachikuspa tukuy runasman willasqanrayku ‘pʼunchaynintin asipayarqanku’. Chayraykutaq, payqa, Jehová nisqanta manaña willayta munarqachu. Nirqataq: “Manaña Tata Diospi yuyasajchu, niñataj sutimpipis parlasajchu”, nispa. Chaywanpis, Diosta, chiqa kaqta ima, munakusqanqa, manchachikuyninta atipananpaq, yanaparqa (Jeremías 20:7-9).
Kunan pʼunchaypis, cristiano waynasqa, wakkuna asipayasqankurayku manaña Diosta yupaychayta munankuchu. Wakintaq mana asipayachikuyta munaspa, mana Jehovamanta sutʼinchaqjinachu riqsichikunku. Chaywanpis, ¡kay waynasta, Diosta munakuyninku tanqan, manchikuyninkuta atipanankupaq, ‘runaspa ñawpaqinkupitaq kʼanchayjina kanankupaq’! (Mateo 5:16). Juk wayna nin: “Yuyayniyta tikrachirqani. Diosta yupaychaytaqa mana llasa qʼipitajinañachu qhawarqani, manaqa chay ruwasqaymanta jatunchakunaypaqjina qhawarqani”. Qampis, Diosta riqsisqaykirayku, payta riqsinankupaq wak runasta yanapasqaykirayku ima, ‘jatunchakuyta’ atiwaq (1 Corintios 1:31).
Chaywanpis, mana chiqnichikunaykipaq, ama wakkunamanta saqrata parlaychu, nitaq paykunamanta nisqa, qam astawan allin runa kasqaykita yuyachiychu. Wakin kuti, Diospa Reinonmanta willachkaspa, “llampʼu sonqowan, paykunata sumajpaj qhawaspa”, sutʼinchay (1 Pedro 3:15). Tukuy imapi allinta puriq waynajina riqsichikusqaykiqa, asipayasuqkunamanta jarkʼakunaykipaq yanapasunqa. Chay allin kaqta ruwanaykipaq, sinchita sayasqaykiqa, ichá wakkunata phiñachinman, chaywanpis jinata ruwasqaykiqa mana munachkaptinkupis, jatunpaq qhawasunankupaq tanqanman.
Achkha sipasitasqa sapa pʼunchay, Vanessata, maqaq, tanqaykachaq, librosnintapis qhichuq kanku, paykunawan maqanakuyta munananpaq. Umanpatamanpis chocolatewan jichʼaykusqanku, pʼachantapis chʼichicharpasqanku. Paytaq mana imallatapis nisqachu, nitaq maqanakullasqapischu. Chay ruwasqankumanta unayninmanña, Vanessaqa, Jehovamanta sutʼinchaqkunap jatun tantakuyninkupi, ¡chay achkha sipasitaspa kamachiqninkuwan tinkusqa! Chay sipastaq Vanessata nisqa: “Chiqnikurqayki. Juk kutillatapis phiñakunaykita munarqani”, nispa. Vanessa, sinchita sayasqan, chay sipasta, Jehovamanta sutʼinchaqkunawan Bibliamanta yachakuyta munananpaq yanaparqa. Chay sipastaq nisqa: “Bibliamanta yachakusqayqa, mayta gustawan, chayrayku qʼaya bautizakusaq”, nispa.
Chayrayku, ama saqiychu “sajra imasta” parlaqkuna, pisipaq qhawakunaykipaq tanqasunankuta. Atikuptinqa, mana phiñachisunankupaqjina chanzakuptinku, qampis asikuwaq paykunawan khuska. Saqra kaqta, allin kaqwan atipay. Amataq qammanta asikunallankupaqqpuni phiñachiychu, ichá tiempowanqa qammanta asikuqkuna, manaña chanzakusunqankuchu, imaraykuchus “llantʼamanta jina ninaqa wañupun” (Proverbios 26:20).
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ Asipayaqkunata, chanzakuqkunata ima, ¿imaynatá Jehová qhawan?
◻ ¿Imaraykutaq achkha waynas chayri sipaskuna, wakkunamanta chanzakunku, asipayanku ima?
◻ Qammanta manaña asikunankupaq nitaq chanzakunankupaq, ¿imatá ruwawaq?
◻ Yachaywasipi, wakkuna qammanta asikuptinku chayri chanzakuptinku, ¿imaraykutaq may allin ‘paykunap ñawpaqinkupi kʼanchayjina’ kanayki?
◻ Yachaywasipi saqra compañerosniykimanta jarkʼakunaykipaq, ¿imatá ruwawaq?
[155 paginapi sutʼinchaynin]
Wakkunamanta asikusqankuwantaq ichá paykuna kikin nikuchkanku: ‘Ñuqayku kikiykuwan mana allinchu kayku, chaywanpis wakkunata kʼumuykachachispaqa allin kayku’, nispa
[152 paginapi recuadro]
Mana maqanawankupaq, ¿imatá ruwayman?
Achkha waynas ninku: ‘Yachaywasipi kachkaspa, wakin kuti kawsayninchik peligropi rikukun’, nispa. Maqanakunapaq imallatapis apaykachayqa mana allinchu, imaraykuchus chʼampaykunallata maskʼakunchik (Proverbios 11:27). Chaywanpis, ¿imaynatá jarkʼakuwaq?
Wakkunata tapuriy maynintachus mana purinayki kasqanta. Wakin yachaywasispi saqra waynasqa pasillospi, gradaspi, maypichus pʼachasta churakunku chaypi sayanku. Wakintaq baños chayman rinku, maqanakunankupaq, drogakunankupaq ima. Chayrayku wak waynasqa, mana chayman rinkuchu.
Pikunawanchus purichkasqaykita allinta qhawakuy. Juk wayna, maqanakuqkuna chayri usqhayllata phiñakuqkuna waynaswan purichkan chayqa, paykunawan khuska wak waynaswan maqanakuyta atinman (Proverbios 22:24, 25, ñawiriy). Chaywanpis, compañerosniykita ni jaykʼaq parlapayaptiykiqa, qammanta karunchakunkuman, enemigosniykimantaq tukunkuman. Qam, paykunata allinta parlapayanki, jatunpaqtaq qhawanki chayqa, ichá sunqu tiyasqa kakuqta saqisunqanku.
Ama maqanakullaytaqchu. Ama ‘phiñanakuspa’ maqanakuychu (Gálatas 5:26). Juk maqanakupi atipaspapis, ichá atipachikuqqa juk pʼunchayta suyachkanman, maqanallasunpaqtaq. Chayrayku, ñawpaqta chay waynawan parlariy, mana maqanakuytachu maskʼachkasqaykita rikuchinaykipaq (Proverbios 15:1). Paywan parlaptiykipis, maqasuyta munan chayqa, usqhayllata ayqiy. Yuyarikuy: “Uj kawsashaj alqoraj aswan allin wañusqa leonmanta nisqaqa” (Eclesiastés 9:4). Mana ayqiyta atispaqa, atisqaykimanjina tukuy imata ruway paymanta jarkʼakunaykipaq (Romanos 12:18).
Tatasniykiwan parlariy. Waynasqa, yachaywasipi saqra waynaswan maqachikusqankumanta, “wakin kutilla tatasninkuman willanku, manchachikuyniyuq wawa ninankuta chayri mana maqanakullasqanmantataq rimanankuta, manchachikusqankurayku” (The Loneliness of Children [Wawaspa sapayakuyninku]). Yachaywasipi saqra waynasmanta jarkʼakunaykipaq, tatasniyki yanapasunkuman.
Diosmanta mañakuy. Diosqa, mana jarkʼayta atisunkimachu pipis maqachkasuptin. Chaywanpis payqa, mana manchachikunaykipaq kallpata qusunqa, chay chʼampaypi rikukuspataq, imatachus ruwanaykipaq yachayta qusunqa (Santiago 1:5).
[151 paginapi dibujo/foto]
Achkha waynasqa, wakkunap asipayananku, chanzakunanku ima, kanku
[154 paginapi dibujo/foto]
Pichus asipayasuqqa, llakiyniykimanta kusikuyta munan. Nisusqankumanjina kutichinki, waqanki ima chayqa, qammanta asikunallankupaqpuni tanqachkanki
[156 paginapi dibujo/foto]
Mana phiñachisunankupaqjina chanzakuptinkuqa, qampis paykunawan khuska asikuyta yachay